Lake Victoria—Dakkel a Dan-aw iti Uneg ti Africa
Babaen iti koresponsal ti Agriingkayo! idiay Kenya
ITI uneg ti Africa, idi tawen 1858, adda maysa nga Ingles a nangdaliasat iti di pay naasak ken di pay nasukisok a lugar. Nupay kaduana a nagdaliasat ti sumagmamano laeng nga Africano a kargador nga idin ket masakit, nabambannog, ken agduaduan, indagadagna nga umabante dagiti kakaduana. Adda tuntuntonen ken matarigagayan unay a birbiroken idi ni John Hanning Speke—ti ubbog ti Nile.
Tangay nagutugot ni Speke kadagiti sarsarita nga adda dakkel a dan-aw a dagiti Arabo a managlako iti tagabo inawaganda iti Ukerewe, inkagumaanna a binallasiw ti kasla awan patinggana a kasamekan. Kamaudiananna, kalpasan ti 25 nga aldaw a pannagna, nagunggonaan ti bassit a grupo dagiti biahero iti naisalsalumina a buya. Masungaddan ti naglawa ken nagdakkel a dan-aw ti tamnay. Insurat idi agangay ni Speke: “Siguradok idin a ti dan-aw a tinapogko ti ubbog dayta makapainteres a karayan, ti ubbog a napno iti pattapatta, ken ti tartarigagayan ti nagadu a managsukisok.” Impanaganna ti natakuatanna a pammadayaw iti agdama idi a reyna ti Inglatera—ni Victoria.
Ti Ubbog ti Nile
Kadagitoy nga aldaw, ti dan-aw a kasta pay laeng ti naganna ket agdindinamag kas ti maikadua a kadakkelan a dan-aw a tamnay iti lubong—dakdakkel laeng ti Lake Superior, idiay Norte America. Kas iti nagdakkelan a sarming nga aggilapgilap iti init ti equator, 69,484 a kilometro kuadrado ti kalawa ti kas man la sarming a rabaw ti Lake Victoria. Tangay bumallasiw ti equator iti makin-amianan a pungtona ken masarakan dayta iti nagbaetan ti makindaya ken makinlaud a deppaar ti Great Rift Valley, daytat’ adda iti kangrunaan a paset ti Tanzania ken Uganda ken kaketeg ti Kenya.
Ti kangrunaan a luek ti dan-aw ket ti Kagera River idiay Tanzania, nga aggapu kadagiti bantay ti Rwanda ti danumna. Nupay kasta, kaaduan a danum nga agayus iti Victoria ket aggapu iti tudo a maurnong iti naglawa a disso iti aglawlawna, a katupag ti nasurok a 200,000 a kilometro kuadrado a daga. Ti kakaisuna a banawang ti dan-aw ket idiay Jinja, sadi Uganda. Manipud ditoy, agayus nga agpaamianan ti danum ken mangpataud iti White Nile. Nupay saan laeng a ti Lake Victoria ti kakaisuna nga ubbog ti Nile River, agserbi dayta kas dakkel a pagurnongan a mangmantiner iti naynay a panagayus ti danum a tamnay ken mangtaginayon iti biag agingga a makagteng idiay Egipto.
Biag iti Dan-aw
Ti aglaylayag a bilog, a ti agyabyabayab a puraw a layagna ket kas man la maysa a payak ti kulibangbang, agalindayag a bumallasiw iti dan-aw. Babaen ti panangiduron ti inaldaw nga angin nga aggapu iti nanglikmut a takdang, maiturong ti bassit a bilog iti tengnga ti dan-aw. No agmatuonen, agbalbaliw ti turongen ti angin ket isublina dayta iti lugar a naggapuanna. Rinibun a tawen nga inulit-ulit dagiti mangngalap iti dan-aw daytoy a rutina.
Nalikmut ti danum ti Victoria kadagiti purok ken bario, nga addaan kabalbalayan a naatepan iti kayumanggi a pan-aw. Lames ti kangrunaan a taraon dagiti pumurok iti Nile, ket ti dan-aw ti pagpannurayanda iti inaldaw a pagbiagda. Mangrugi ti aldaw ti mangngalap sakbay a sumingising ti init. Karasan dagiti lallaki ti sinerrek danum a bilogda sadan ballasiwen ti nalibeg a danum. Iti sangsangkagiddan a panagkantada, mapanda iti ad-adalem a danum ken ibayogda dagiti marutrutroten a layagda. Agbuya dagiti babbai iti takdang agingga a didan makita dagiti babassit a bilog iti pagtugmokan ti langit ken daga. Di agbayag, tumallikuddan ta adu pay ti trabahuenda.
Bayat nga agsisinnayo ken agaayam dagiti ubbing iti ababaw a danum, aglaba dagiti babbai ken agsakdoda iti mainum a danum iti dan-aw. Kamaudiananna, malpasen ti trabahoda iti igid ti dan-aw. Nakatimtimbeng a susuonen dagiti babbai ti karamba ti danum, iyabadayda dagiti maladagada, ken awit-awit ti agsumbangir nga imada dagiti basket a naglaon iti nadalus a linabaan, sada agin-inayad nga agawid idiay balayda. Sadiay a sukayenda ti bassit a bangkag a namulaan iti mais ken utong, urnongenda ti pagsungrod, ket tarimaanenda ti balay a naaramid iti daga babaen iti naglalaok nga ibleng ti baka ken dapo. Iti medio pangadaywen a takdang, sisisigo a laglagaen dagiti babbai ti linabag ti sisal kas nalagda a tali ken napintas a basket. Agallingag ti uni ti wasay bayat a kungkongen dagiti sumagmamano a lallaki ti dakkel a troso a pagbalinenda a bilog.
No mumalemen, matmatmatan manen dagiti babbai ti nagdakkelan a dan-aw. Ti murdong dagiti puraw a layag iti pagtugmokan ti langit ken daga ti mangipasimudaag nga agsubsublin dagiti lallaki. Segseggaanda daytoy, tangay magagarandan kadagiti assawada ken iti lames nga isangpetda.
Iti amin a takdang ken puro ti dan-aw, dagitoy a babassit a komunidad ket sarsarungkaran dagiti sangaili a mangiranud iti mensahe ti talna. Pannagna man wenno panaglugan iti bilog, madanon ti tunggal purok ken bario. Napakumbaba dagiti tattao ken magagaranda a dumngeg. Nangnangruna a maragsakanda a mangbasa iti literatura ti Biblia a nayimprenta iti lenguaheda a Nilotic ken Bantu.
Dagiti Animal iti Danum
Nasurok nga 400 a kita ti ikan a bibiagen ti Lake Victoria, a dadduma kadagitoy ket saan a masarakan iti aniaman a paset ti lubong. Ti kadawyan unay a kita ket maawagan cichlid. Dagitoy a bimmuritektek a babassit a lames ket addaan mangdeskribir a nagan a kas iti flameback, pink flush, ken Kisumu frogmouth. Adda naisalsalumina a wagas ti panangsalaknib ti sumagmamano a cichlid kadagiti annakda. No adda peggad, agnganga ti ama wenno ina a lames ket agdardaras a sumrek dagiti annakna iti nakanganga a ngiwatna tapno maprotektaran. No awanen ti peggad, basta ipugsona manen ida, ket ituloyda ti normal nga ar-aramidenda.
Ti Lake Victoria ti pagtaengan dagiti nangayed ken nadumaduma a tumatayab iti danum. Bumatok dagiti grebe, cormorant, ken anhinga ken sisisigo nga agkalapda babaen kadagiti natadem a sippitda. Agpagnapagna dagiti crane, kannaway, tikbaboy, ken spoonbill iti ababaw a danum, nga agkaratukenda a magna, ta siaanus nga ur-urayenda ti di naatap a lames nga aglangoylangoy iti ayanda. Iti tangatang, agtayab dagiti pinangen a pelicano a kas man la buksitan a tumatayab. No aglangoyda a sangsangkatimpuyog, palikmutanda ti pangen dagiti lames sada sagapen ida babaen iti nagdakkel a kas man la basket a sippitda. Ti fish eagle ti ari iti tangatang, gapu kadagiti napigsa a payakna. Iti panagtayabna manipud iti sanga ti maysa a kayo iti ngatuen ti danum, sibibileg a sumippayot, nga uray la mangngeg ti banesbes ti angin kadagiti nasikkil a payakna, sana laklakaen a sippayoten ti lames iti rabaw ti dan-aw. Agumok dagiti buritektekan a weaverbird kadagiti rekrek ti runo a papiro iti aglawlaw ti dan-aw, ket mangngeg ti naliday nga uni ti hornbill iti pangadaywen a takdang nga ayan dagiti kabakiran ti acacia.
Kabayatan dagiti oras ti agsapa ken rabii, agallingag ti natibong a ganukgok dagiti hippopotamus iti ballasiw ti nalinak a dan-aw. No agmatuon, maturogda iti igid ti dan-aw, a kas man la dagiti nalamuyot a kolor dapo a gangal a medio nairebreb iti ababaw a danum. Kanayon nga agan-annad dagiti umili iti dan-aw iti napeggad a Nile crocodile. Agnanaed pay laeng ti sumagmamano kadagitoy a nakaam-amak a reptilia iti pangadaywen a suli ti Lake Victoria, nupay kaaduan kadakuada ket pinapatayen ti tao.
Agpelpeligro a Danum
Kellaat nga immadu ti populasion ti Africa nanipud kadagidi aldaw a damo a nakita ni John Speke ti Victoria. Iti aglawlaw dagiti takdang ti dan-aw, agnanaed ti nasurok a 30 a milion a tattao a ti danum ti dan-aw ti pagpampannurayanda itan iti pagbiagda. Kadagiti napalabas a tiempo, agpampannuray dagiti lokal a mangngalap kadagiti tradisional a pamay-an ti panagkalap. Babaen iti iket, papiro a tabukol, banniit, ken pana, nakakalapda iti kasapulanda. Kadagitoy nga aldaw, gapu iti pannakausar dagiti trawler ken nylon a lambang a maiwayat iti addayo a distansia ken makakalap iti adu a tonelada a lames iti ad-adalem a danum, ti nalabes a panagkalap ti mamagpeggad iti ekolohia ti dan-aw.
Ti pannakainayon dagiti kabbaro a kita ti ikan ti gapu a saanen a natimbeng ti ekolohia a nangdadael iti lokal a panagkalap. Ti nangdegdeg pay iti nakalkaldaang a kasasaad ti dan-aw ket ti jacinto iti danum (water hyacinth), tumtumpaw a dakes a ruot a mangpataud iti napintas a lila a sabong. Nupay naggapu idiay Sud America, nagpartak a dumakkel ti dakes a ruot ta serraan ken yekyekenna ti nalalawa a disso iti takdang ti dan-aw ken waig, a manglapped iti ilalasat dagiti barangay nga agkarga kadagiti epektos, balsa nga agiballasiw iti pasahero, ken bilog dagiti lokal a mangngalap a mapan kadagiti aplaya ken pier. Ti pannakakalbo ti kabakiran iti aglawlaw ti dan-aw, ti pannakaibelleng dagiti rugit, ken ti industrialisasion ti mamagpeggad iti masakbayan ti dan-aw.
Makalasatto ngata ti Lake Victoria? Mapagdedebatean dayta a saludsod, ket awan ti sigurado a makaammo no kasano a marisut ti nagadu a parikutna. Nupay kasta, ti Lake Victoria ket paset ti nakaparsuaan a sigurado nga agtalinaed iti daga kalpasan nga ikkaten ti Pagarian ti Dios dagidiay “mangdaddadael iti daga.” (Apocalipsis 11:18) Kalpasanna, mabalinton a mennamennaen a kanayon ti sangatauan ti kinapintas ti dakkel a dan-aw iti uneg ti Africa.
[Kahon/Ladawan iti panid 18]
Ti Ikan a Mangib-ibus iti Dan-aw
Nalanit, narawet, nagbiit nga umadu, ken dumakkel agingga iti innem a pie. Ania dayta? Ti lates niloticus! Pagaammo kas ti Nile perch, daytoy a nagdakkel, narawet a lames a nainayon iti Lake Victoria idi dekada 1950, ket napaneknekan a didigra iti ekolohia. Iti unos ti 40 a tawen, inalun-onna ti gistay kagudua iti 400 a katutubo a kita ti lames. Daytoy a ragup a pannakaungaw pinagpeggadnan ti pagtaraon ti minilion nga umili nga agpampannuray iti babbabassit a tilapia, cichlid, ken dadduma pay a katutubo a lames tapno mabiagda ti pamiliada. Dagitoy a babassit a lames ket mangpasalun-at met iti dan-aw. Dadduma kadagitoy ti mangmangan iti bisukol a mangpataud iti nakaam-amak a sakit a bilharzia, iti kasta tumulongda a mangkissay iti itataud dayta a sakit. Dadduma ti mangan kadagiti lumot ken dadduma a mula iti danum nga ita ket din makontrol ti iyaaduda. Daytoy di makontrol nga iyaadu ti nakaigapuan ti kasasaad a maawagan iti eutrophication, a ti narunot a malunglungtoten a mula ti gapu a bumassit ti oxygen iti danum. Gapu ta basbassiten dagiti katutubo a lames a mangdalus iti daytoy a rugit, immadu “dagiti natay a sona,” dagiti paset ti danum nga awanan iti oxygen, a nakatayan ti ad-adu pay a lames. Tangay bumasbassiten a lames ti makanna, adda baron a kankanen ti kanayon a mabisin a Nile perch—dagiti mismo nga annakna! Ti lames a mangib-ibus iti dan-aw agpegpeggad itan a mangalimon iti bagina!
[Mapa iti panid 15]
(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)
UGANDA
KENYA
TANZANIA
LAKE VICTORIA
[Ladawan iti panid 15]
Panangasaba kadagiti takdang ti Lake Victoria
[Ladawan iti panid 16]
Ti weaverbird
[Ladawan iti panid 16, 17]
Dagiti pelicano
[Ladawan iti panid 17]
Ti egret
[Ladawan iti panid 16, 17]
Ti Nile crocodile
[Ladawan iti panid 17]
Ti kannaway a nakatakder iti rabaw ti hippo