Baikal—Ti Kaadalman a Danaw iti Lubong
BABAEN ITI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY RUSSIA
TI Baikal ket nabayagen a tagtagipatgen ti adu a tribu dagiti Mongol iti nasulinek a rehion a pagaammo itan kas makin-abagatan a Siberia. Nupay adu a danaw ti nalawlawa ngem iti Baikal, dayta pay laeng ti kaadalman ken kaaduan iti danum a danaw iti lubong. Ti maysa kadagiti naganna a maus-usar agingga ita ket Baikal, a patienda a ti kayuloganna ket “Nabaknang a Danaw” wenno “Baybay.” Kinapudnona, gapu ta “nakadakdakkel ken agbaliwbaliw” dayta, kanayon pay laeng nga ibagbaga dagiti managlayag sadiay a “mapanda idiay baybay.”
Ipatpateg unay dagiti Ruso ti Lake Baikal. Maysa a sientista a taga-Moscow ti nangyarig iti dayta iti “makaay-ayo a musika a nasursuro ti asinoman bayat ti kinaubingna.” Kas iti maysa a musika, nagadu ti makaay-ayo a “nota” ti Lake Baikal—dagiti makapaamanga a takdangna, nakalitlitnaw a danumna, ken ti nadumaduma a naisangsangayan a parsua a dita laeng a masarakan.
No kitaen manipud law-ang, kasla kusipet nga asul a mata ti sukog ti Lake Baikal—nga agarup 636 a kilometro ti kaatiddogna ken 80 a kilometro ti kaakabana. Ditoy ti ayan ti kakalima iti amin a danum a tamnay ditoy daga. Ad-adu dayta ngem iti pakadagupan a danum ti lima a Great Lakes idiay Amianan nga America! Nasurok a 1,600 a metro ti kaadalem ti Lake Baikal. No maatianan, kasapulanna ti danum nga agay-ayus kadagiti amin a karayan iti intero a lubong iti makatawen tapno mapunno manen dayta!
Ti Panagdinnupir Dagiti Kontinente
Sigun iti teoria dagiti geologo, adda agpapaamianan a subkontinente idi un-unana a dimmupir iti kontinente ti Asia. Kas resultana, nakunes a kasla naingpis nga aluminum dagiti paset ti daga nga ayan ti dadakkel a bato ket ngimmato ti rabaw ti daga isu a timmaud ti kabambantayan ti Himalaya. Mamati ti dadduma a gapu iti dayta a panagdinnupir, timmaud ti adu a nauneg a giwang idiay Siberia. Ti maysa kadagita ket napanaganan iti Baikal Rift. Iti panaglabas ti tiempo, ti danum a nagayus manipud kadagiti bantay iti aglawlawna inyanudda ti agarup 7 a kilometro a lan-ak iti daytoy a giwang. Napunno iti danum isu a nagbalinen a Lake Baikal. Ita, nasurok a 300 a karayan ken waig ti agay-ayus nga agturong iti dayta a danaw, malaksid iti karayan Angara, a manipud iti dayta ket sumina ti pagayusanna.
Saan a kas iti kaaduan a nagkauna a danaw ditoy lubong, ti Baikal ket saan a nagbalin a narabaw a libtong iti laksid dagiti nayanud dita a lan-ak. Patien dagiti sientista a maigapu dayta iti lumawlawa a giwang a resulta ti agtultuloy a panaginnaddayo dagiti tectonic plate iti uneg ti danaw. Isu nga imbes nga umababaw dayta iti panaglabas ti tiempo, umad-adalem ketdi iti kada tawen! Gapu kadagitoy nga aktibo a plate, posible met a pumsuak ti napudot a danum manipud iti lansad ti danaw.
Kitaentayo Biit ti Uneg ti Lake Baikal
Adda dadduma a maamak nga aglugan iti bilog nga agpasiar iti tengnga ti Lake Baikal agsipud ta gapu iti kinalitnaw ti danumna, mabalin a maaliawda a makakita iti kaadalemna nga agarup 50 a metro! Mamanmantener ti kinadalus dayta a danaw gapu iti pinangen a babassit a krustasio a maawagan iti epischura agraman ti nagadu a kita ti udang, nga agkaan iti rugit. Dagita pay ti mangsagat kadagiti alga ken bakteria a mangpalpalibeg iti adu a danaw. No awan dagita nga udang, narigat a marunot dagita a rugit. Dayta ti makagapu a nakadaldalus ti danaw ta uray la a nakontaminar ti danum a naala iti dayta gapu iti baso a nakaikargaanna idi nasukimat dayta iti laboratorio, duapulo a tawenen ti napalabas!
Malaksid iti kasta unay a kinalitnawna, naisangsangayan ti kaadu ti oksihena iti danum ti Lake Baikal. Iti dadduma nga adalem a danaw, agkurang ti oksihena iti naun-uneg a pasetda, isu a kaaduan kadagiti sibibiag a parsua ti mapilitan nga agnaed kadagiti medio ababaw a paset ti danaw. Ngem iti Lake Baikal, ti pumsuak ken agayus a danumna ket aglaon iti oksihena a dumanon agingga iti kaadalman a pasetna ken naan-anay a mailaok dayta iti danum isu nga adu a sibibiag a parsua ti agnanaed ditoy.
Nalasbang dagiti mula nga agbibiag iti nalamiis ken nadalus a danum ti Lake Baikal. Dagiti green sponge nga agsasanga a kas kadagiti korales ti mangsalsalaknib iti nagadu a nagbabassit a parsua nga agnanaed ditoy. Pagay-ayat ti adu nga organismo ti agaaripuno kadagiti paset ti danaw a mangipussuak iti napudot a danum. Ditoy laeng ti pakakitaan iti 1,500 kadagiti nasurok a 2,000 a sibibiag a parsua nga agnanaed iti daytoy a danaw.
Agdinamag ti Lake Baikal gapu iti omul, maysa a nananam a puraw a lames iti Arctico a paborito dagiti mangngalap. Naisalsalumina ken karkarna pay ketdi ti dadduma a parsua nga agbibiag ditoy. Kas pagarigan, adda maysa a kita ti kuyamkuyam nga umatiddog agingga iti maysa a pie ken agkaan iti lames. Adda pay dagiti parsua a maymaysa ti selulada nga agnanaed iti nagbabaetan dagiti darat! Naisangsangayan met daytoy a danaw gapu iti golomyanka—a ditoy laeng a masarakan. Nalabit a dayta ti kangrunaan a karkarna kadagiti amin a lames.
Ti bassiusit a golomyanka ket aragaag ken aggilapgilap. Agnanaed dayta iti asideg ti lansad ti danaw ken agpasngay imbes nga agitlog. Kakatlo iti bagina ket buklen iti taba, a nabaknang iti bitamina A. Agbibiag dayta iti kaadalem a 200 agingga iti 450 a metro; ngem no mainitan, matunaw ti bagina, ket dagiti laeng siit ken tabana ti mabati. Ti golomyanka ket paborito ti nalabit kalatakan nga agnanaed iti Lake Baikal—ti Baikal seal. Dayta laeng ti poka nga agnanaed iti tamnay.
Dagiti Agbaliwbaliw a Paniempo
Iti agarup lima a bulan iti makatawen, ti Lake Baikal ket naarpawan iti niebe. Iti arinunos ti Enero, maysa a metro wenno nasursurok pay ti kabengbeng dayta a niebe a ti rabawna ket addaan iti nadumaduma nga ugis ken aggilapgilap no mainitan a kas iti panaggilap dagiti sarming a tawa. Kasla naingpis ti niebe. Nakalitlitnaw pay, ta no magnaka iti rabawna, makitam dagiti bato iti tukok ti danaw. Ngem kinaagpaysuanna, nakabengbengbeng dayta. Maysa a siglon ti napalabas, kabayatan ti Gubat Dagiti Ruso ken Hapones iti tiempo ti lam-ek, nagaramid dagiti Ruso iti riles iti dayta a kaniebian ket sibaballigi a limmasat iti dayta ti 65 a lokomotora!
Manipud arinunos ti Abril agingga iti Hunio, uray la a gumgumluong ti uni dagiti agbirri a niebe. Dayta nga uni manipud iti danaw ket awagan ti dadduma kas “musika ti niebe” ket gagangayen a mangmangngeg dayta dagiti lumugar. Sigun iti naturalista a ni Gerald Durrel, ti niebe ket “aguni a kas kadagiti babassit a piangpiang [ken] kasla kadagiti matmaturog a pusa. Inton bumarbaran ti paniempo, ti niebe ket maurnong ken mayanud iti takdang babaen iti angin ken allon.
Apaman a makitan ti danum ti danaw, agsublin dagiti tumatayab. Bayat ti tiempo ti lam-ek, dadduma kadagiti tumatayab iti Lake Baikal, kas kadagiti dipper, ket agnanaed iti sabangan ti Angara River, ti kakaisuna a paset ti danaw a saan a pulos a maarpawan iti niebe. Ita, makitiponda manen iti dadduma a tumatayab iti kadandanuman—kas iti pato, ganso, kalamon, ken kannaway.
No Hunio, mabalin a makita dagiti mapan agpasiar iti danaw ti adu a pamilia dagiti oso nga agpagnapagna iti igid ti danaw tapno kanenda dagiti agtatayab manipud iti nagadu a napessaan nga igges dagiti insekto. Maragragsakan dagiti oso a mangdilpat kadagiti insekto, a dida ikankano ti sumayengseng nga uni. Agdadarison ti adu nga animal ken tumatayab iti takdang gapu iti panagaaripuno dagiti oso nga agpiesta iti igges dagiti insekto.
No rugrugi ti primavera ken kalgaw, nagadu ti alga iti danaw a pakaigapuan ti berde a maris ti danum ken pagtaraon dagiti babassit a krustasio. Ngem gagangay a no kitaem manipud iti takdang, maris-turkesa ti Lake Baikal, ken nakaas-asul a kas iti taaw ti kolor ti nakalitlitnaw a kaadalman a pasetna.
Ti igid ti danaw ket aduan iti karuburuban ken nangangayed a teppang. Iti adu a luek ken daga nga agdawdawadaw iti baybay, naranga ti buya ti aglawlaw ket sigun iti panangiladawan ti maysa a mannurat, dayta ket “kasla perlas a tangatang nga agbaliwbaliw dagiti distansiana”—kayatna a sawen, agbaliwbaliw dagiti buya iti aglawlaw ken tangatang ti danaw.
No arinunos ti tawen, masansan a dadakkel dagiti allon iti danaw. No otonio, kasla agbagyo ti kapigsa dagiti angin iti danaw. Dagita nga angin ti makagapu nga agbalin a nadaleg dagiti allon nga uray la nga 4 agingga iti 6 a metro ti kangatoda. Uray iti dadduma a bulan ti tawen, adu a pangpasahero a bapor ken pagkalap a bilog ti maipadamag a lumned gapu kadagiti napigsa nga angin.
Lugar nga Aduan iti Naranga a Buya
Gapu ta makapaketter ti paniempo idiay Siberia, nalabit pagarupem a ti Lake Baikal ket nakalamlamiis a lugar a manmano ti agbiag a parsua iti dayta. Ngem kinaagpaysuanna, nadumaduma a buya ti nakaparsuaan ti makita sadiay agraman ti nagadu nga atap nga animal ken dadduma pay a parsua. Ti uppat a nararanga a kabambantayan iti aglawlaw ti danaw ti pagnanaedan ti maysa a kita ti ugsa a napanaganan iti reindeer agraman ti agpegpeggad a maungaw a kalding iti kabambantayan ti Siberia.
Nalawa a karuotan ti adda kadagiti nababbaba a paset ti kabambantayan. Dadduma kadagitoy a tanap ket nalabit a maawagan kas iti minuyongan dagiti sabong iti Siberia agsipud ta naisalsalumina ti kinaadu dagiti atap a sabong a makita ditoy. Ti maysa kadagiti manmano a kita ti tumatayab a makita iti nalawa a karuotan ket ti maysa a kita ti tipor a napanaganan iti elegant demoiselle crane ken ti bustard a kadakkelan a tumatayab iti Asia.
Nakapatpateg iti Lake Baikal ti taiga, wenno ti nanglikmut iti dayta a kakaykaywan a kanayon a berde ti kolorda. Ti taiga ket mamindua a dakdakkel ngem iti Amazon, ti naraber a kabakiran ti Brazil. Kas iti dayta, nakapatpateg ti taiga tapno mamantener ti sistema ti ekolohia ken paniempo ti daga. Adu a kita ti tumatayab ti agnanaed ditoy agraman ti capercaillie, maysa a kita ti atap a tumatayab a no agiinnaremda ket naisangsangayan ti panagpabuya ken panagkantada. Ti danaw ket ayuyang met ti nakapimpintas a bassit a pato a napanaganan iti Baikal teal a makita iti panid 17.
Ti naisangsangayan a mamalia ditoy ket ti nalatak a Barguzin sable. Iti napalpalabas, gapu iti nakapimpintas a burborna, adu kadagita ti awanan asi a naanup isu a bimmassit ti bilangda. Ngem gapu iti panagregget dagiti mangsalsalaknib kadagiti gameng ti nakaparsuaan, umad-aduda manen. Gapu kadagiti panagregget a mangsalbar iti daytoy napintas a parsua, naipasdek idi 1916 ti Barguzin Nature Reserve iti mismo a takdang ti Lake Baikal. Adda itan ti tallo a masalsalakniban a lugar iti takdang ti danaw agraman tallo a nasional a parke a mabalin a pagpasiaran ti publiko.
Panangutob iti Kaadalem ti Danaw ken ti Nadumaduma a Parsua Sadiay
Ti Lake Baikal ket indeklara ti UNESCO kas maysa a gameng ti kultura a nasken a mataginayon nga agpaay iti lubong ken masansan a pagpasiaran dagiti turista. Nasurok a 300,000 a turista manipud iti intero a lubong ti agpasiar ditoy iti kada tawen. “Ti Baikal ita ket kaay-ayo a papanan dagidiay mangipatpateg iti gameng ti nakaparsuaan ken natalged a pagbakasionan,” kuna ti maysa nga artikulo maipapan iti panagpasiar. “Gapu kadagiti nagpipintas nga aplaya ken pagpasiaran, luglugar a pagbuyaan iti nagadu a tumatayab, ken pagpasiaran babaen iti bilog, ti Baikal ket makaay-ayo a lugar nga agbalbalinen a maysa kadagiti kapintasan a pagbakasionan iti Asia.”
Dayta a danaw ket maitutop a lugar agpaay iti panangutob iti kasta unay a kinasirib ti Dios ken ti kinaranga dagiti pinarsuana. Ti laeng Dios ti makabael a mangparsua kadagiti amin a naisalsalumina a natural a proseso a mangsussustiner iti nagadu a sibibiag a parsua iti dayta a nakaskasdaaw a danaw. Bayat nga agtaktakderka iti igid ti Lake Baikal, mabalinmo nga iyebkas ti indir-i ti maysa kadagiti nangisurat iti Biblia: “O nagunegen ti kinabaknang ken sirib ken pannakaammo ti Dios!”—Roma 11:33.
[Kahon/Ladawan iti panid 16, 17]
DAGITI POKA NGA ITI LAENG TAMNAY TI PAGBIBIAGANDA
Ti Lake Baikal ti pagnanaedan ti pinullo a ribu a poka a gagangay nga agkaan iti ikan a masarakan iti adalem a paset ti danaw. Awan ti makaammo no kasano nga iti tengnga laeng ti Siberia ti pagbiagan dagita a poka idinto ta awanda iti dadduma a lugar. Ti kaasitgan a kabagianda ket agnanaed iti lugar a 3,220 a kilometro ti kaadayona.
Daplat ti rupa dagita a poka sa dadakkel ken agassideg ti matada. Dagita ti kabassitan a poka iti lubong yantangay 1.4 a metro laeng ti rukodda. Masansan nga agpapangenda nga agkainaran iti rabaw ti dadakkel a bato. Saanda nga agkikinnagat ken agdidinnuron a kas iti kaaduan a poka. Kinapudnona, nalabit a dagita ti kaaamuan iti amin a poka iti intero a lubong.
Maysa a biologo a mangad-adal iti maipapan kadagiti poka ti nakapaliiw a dagita ket “naam-amoda ngem kadagiti ringed seal. Saanda nga agkagat no masagid wenno matiliwda babaen kadagiti iket agpaay iti nasientipikuan a panggep.” Sigun iti maysa a reperensia, adda dagiti bumabatok a naglangoy iti mismo nga ayan dagiti poka a matmaturog iti uneg ti dan-aw. Kinunada a di man la nagkir-in dagita a poka uray no sinagidsagid wenno binalibaliktadda ida.
[Credit Line]
Dr. Konstantin Mikhailov/Naturfoto-Online
[Kahon/Ladawan iti panid 18]
LUGAR A NAKAIDESTIERUAN
Nanipud 1951 agingga iti 1965, adu a Saksi ni Jehova ti naidestiero idiay rehion ti Lake Baikal gapu iti dida panangikompromiso kadagiti narelihiosuan a patpatienda. Idi 1951, ni Praskovya Volosyanko ket naipan idiay Olkhon, ti kadakkelan nga isla iti Baikal. Tapno adda pagbiagna, nagkalap a kaduana ti dadduma pay a napagtalaw a Saksi. Nupay kasta, nakapanunot kadagiti pamay-an tapno makipaset iti sabali pay a kita ti “panagkalap” babaen ti panangusarna iti Bibliana tapno iranud ti naimbag a damag ti Pagarian ti Dios kadagiti adu nga umili ti Olkhon.
Idi 1953, naaresto ni Praskovya ken ti innem a dadduma pay a Saksi gapu iti trabahoda a panangasaba. Isu ket nasentensiaan iti 25 a tawen a pannakaibalud. Idi nawayawayaanen, simamatalek a nagserbi iti maysa a kongregasion idiay Usol’ye-Sibirskoye, iti rehion ti Irkutsk, sakbay ti ipapatayna idi 2005. Ita, rumangrang-ayen ti agarup 30 a kongregasion dagiti Saksi ni Jehova iti rehion ti Baikal ken iti kabangibangna a siudad ti Irkutsk.
[Mapa iti panid 15]
(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)
RUSSIA
Lake Baikal
[Ladawan iti panid 16, 17]
Lake Baikal ken Sayan Mountains
[Credit Line]
© Eric Baccega/age fotostock
[Ladawan iti panid 17]
Baikal teal
[Credit Line]
Dr. Erhard Nerger/Naturfoto-Online
[Credit Line iti panid 15]
Dr. Konstantin Mikhailov/Naturfoto-Online
[Credit Line iti panid 18]
© Eric Baccega/age fotostock; Boyd Norton/Evergreen Photo Alliance