Silaw a Mangispal Kadagiti Biag

DAYTAT’ makabannog a lima-lawas a panangballasiw iti Atlantico idi arinunos ti maika-19 a siglo. Namnamaen dagiti pasahero a makitada ti takdang iti aniaman nga aldaw. Kalpasanna, adda nagparang a silaw, maysa a nakudrep a bituen iti nagtugmokan ti langit ken daga. Ngem saan a bituen dayta; daytat’ maysa a parola. “Idi nakitami ti silaw, dagus a nagparintumeng ken nagyamankami iti Dios,” kinuna kamaudiananna ti maysa a pasahero. Ti silaw ti sitatalged a nangiwanwan kadakuada iti destinasionda. Nupay kasta, saan a nagballigi dagiti amin nga immuna a panagdaliasat.

Naariwanas ken nainit idi Disiembre 22, 1839, idiay kosta ti New England iti Amianan nga America. Impagarup ti agay-aywan iti parola idiay Plum Island, Massachusetts, a sitatalged a mapanawanna ti puro babaen ti bassit a bilogna, tapno makuyogna ni baketna nga aggatang, sa agsubli sakbay a rumabii. Ngem idi awanda, nangrugin a nagangin. Umayen ti bagyo, ket nakaparpartak. Di nagbayag, naulepen ken bumayakabaken ti tudo iti baybay, sa naangep ken naulep. Inkagumaan ti agay-aywan ti agsubli iti puro ngem di nakasubli. Iti dayta a rabii, nagtalinaed a nasipnget ti parola.

Idi apagtengngan ti rabii, inkagumaan ti barko a Pocahontas, a binirok ti karayan ken ti sangladan a gagangay a malasin babaen ti parola, ngem dina nasarakan dayta. Imbes ketdi, nadungpar ti barko ti naitambak a darat. Nadadael ti kutitna, ket limned agraman ti amin a tripolantena. Sakbay la unay ti parbangon, nadadael met ti Richmond Packer, nga agturong iti isu met la a sangladan, ngem maymaysa a biag ti napukaw, ti asawa ti kapitan.

Napnuan didigra ti pakasaritaan ti panaglayag a mabalin a nalapdan koma babaen kadagiti parola. “Idi unana a panawen, adu a barko ti naglayag a sitatalged iti taaw, a madadaelto laeng inton padasenna ti sumanglad,” kuna ti libro nga America’s Maritime Heritage. “Ti kapeggadan a paset ti panaglayag iti taaw ket ti maudi a sumagmamano a kilometro, bayat a sumanglad ti barko ken makitana kamaudiananna ti takdang.”

Sigun iti historiador ti parola a ni D. Alan Stevenson, idi nagbaetan ti 1793 ken 1833, tinawen nga immadu ti promedio a bilang dagiti nadadael a barko kadagiti baybay ti Britania manipud 550 agingga iti 800. Ad-adu ti kasapulan a parola, a kas met dagiti nasaysayaat a silaw.

Iti dadduma a pagilian, a pakairamanan ti Inglatera ken ti Estados Unidos, napegpeggad pay ti panaglayag gapu kadagiti nagdakes a moon cusser, dagiti kriminal a mangipasdek kadagiti palso a parola a mangallilaw iti barko kadagiti kabatuan, tapno takawanda laeng ida sadiay. Masansan a mapapatay dagiti makalasat; saan a kayat dagiti moon cusser dagiti saksi. Nupay kasta, no naraniag ti bulan, mapaay ti gakatda. Isu a timmaud ti nagan a moon cusser. Kamaudiananna, nupay kasta, nakatulong ti ad-adu ken nasaysayaat a parola a nangpasardeng iti ar-aramid dagitoy a mannanakaw ken mammapatay.

Dagiti Immuna a Parola

Immuna a nadakamat dagiti parola iti Iliad. “No lumneken ti init, agsindi ti silaw dagiti agsasaruno a parola,” kunana. Kuna ti libro a Keepers of the Lights a “dagiti immuna a parola ket basta dadakkel laeng nga apuy ti maur-uram a troso, a no dadduma maikabil kadagiti nabunton a bato, ken kamaudiananna kadagiti dadakkel a landok a tangkal, a kanayon a sumsumged nga agpapada ti baetda a nakalkaldaang dagiti pagbanaganda.”

Kalpasanna, idi agarup 300 K.K.P., iti puro ti Pharos, iti pagserkan ti sangladan ti Alexandria, Egipto, timmaud ti pudno nga immuna a parola iti lubong, ti Pharos iti Alexandria. Maysa a nagpintas a sementado a patakder dayta a 100 agingga iti 120 metro ti kangatona (agarup 40 a grado), dayta ti kangatuan pay laeng a parola a naibangon. Nupay maysa kadagiti Pito a Pagsidsiddaawan idi iti Lubong, nagpaut dayta iti agarup 1,600 a tawen agingga a narba, nalabit gapu iti ginggined.

Nagibangon dagiti Romano iti di kumurang a 30 a parola, manipud iti Black Sea agingga iti Atlantico. Ngem idi natnag ti imperio, kimmapuy ti komersio ket saanen a nasindian ken natarimaan dagiti parola. Nangrugi manen ti panagibangon idi agarup 1100. Maysa a nalatak a parola iti baro a panawen ket ti Lanterna iti Genoa, a ti agay-aywan idi 1449 ket ni Antonio Columbo, uliteg ti managsukisok a ni Christopher Columbus.

Ti damo a parola a naibangon iti taaw ket naaramid iti kayo nga imbangon ni Henry Winstanley idi 1699 iti nakapegpeggad nga Eddystone Rocks iti taaw ti Plymouth, Inglatera. Impannakkelna ti naaramidanna. Bayat nga agkalkalap manipud iti parolana, sigun iti nai-video a pammaneknek a Guardians of the Night, kinuna ni Winstanley: “Tumakderka, baybay. Umayka ket subokem ti gapuanak.” Maysa nga aldaw idi 1703, nagtulnog ti baybay. Napukaw ni Winstanley ken ti parolana nga awanen a pulos ti pakailasinan.

Idi narambakan ti panagginnayyem ti Estados Unidos ken ti Francia, ti 302-pie-ti-katayagna nga Statue of Liberty idiay Sangladan ti New York ti nagserbi iti sumagmamano a tiempo kas tulong iti panaglayag. Nagririnnilliebo dagiti tallo nga agaywan iti 16 a tawen tapno mataginayon a nalawag ti silawna. “Manipud iti lawag ti imana agsilnag ti sangalubongan a panangabrasa,” kuna ti 14-linia a daniw iti sakaananna.

Nagbalin a Xenon Flashtubes Dagiti Dati a Gil-ayab

Ti karbon, dagiti kandela​—uray dagiti kandelero​—ken kamaudiananna ti lana, ti nangsukat idi agangay iti kayo kas pagsilaw kadagiti parola. Naikagumaan ti panangusar kadagiti reflector a mangipamaysa iti lawag, ngem ti asuk ken iro gapu iti apuy ti nangpangisit kadakuada. Idi 1782, nupay kasta, inimbento ti Sueko a sientipiko a ni Aimé Argand ti lampara a lana a mangipangato iti angin iti tengnga ti nagtimbukel a pabelo ken rummuar babaen ti sarming a simburio. Ket gapu ta agpaut ti kinadalusda, dagiti bakkug a reflector (nga aglanglanga a kas sarming ti makinsango a silaw ti lugan) ti masansan idi a mausar kadagiti parola. Ti nasayaat a reflector ti nangpalawag iti silaw iti 350 a daras.

Ti maysa pay a dakkel a rinang-ayan ket dimteng idi 1815 idi nga inimbento ti pisiko a Pranses a ni Augustin-Jean Fresnel ti kasayaatan pay laeng a lente a nausar kadagiti parola. Sakbay iti imbension ni Fresnel, ti kasayaatan a sarming​—a mangus-usar kadagiti lampara ni Argand, a nagtalinaed a nalatak iti nasurok a 100 a tawen​—pinataudna ti lawag a katupag ti agarup a 20,000 a kandela.a Daytoy ket pinasayaat pay dagiti lente ni Fresnel agingga iti 80,000​—agarup kapada ti moderno aldaw a lawag ti makinsango a silaw ti lugan​—ket naaramid dayta babaen laeng ti sumsumged a pabelo! Naimbento dagiti pressurized oil burner idi 1901, ket di nagbayag, nangisilnagen dagiti lampara ni Fresnel iti lawag a kapada ti lawag ti sangamilion a kandela. Agarup naigiddato a nausaren ti acetylene gas ket dakkel unay ti naitulongna iti teknolohia ken iti pannakausar dagiti makina, nangnangruna a gapu iti inaramid ni Nils Gustaf Dalén a taga Sweden. Ti inaramid ni Dalén nga automatic sun valve​—maiddep ken mailukat a switch a mangkontrol iti panagtaray ti acetylene gas babaen ti panagrespondena iti silnag ti init​—ti nakagun-odanna iti Premio Nobel iti Physics idi 1912. Nangrugin nga inusar ti kaaduan ti electric filament lamp idi dekada 1920 ket dayta ti maus-usar a kangrunaan a silawna agingga iti daytoy nga aldaw. No maikadua kadagiti lente ni Fresnel, maysa a bombilia a 250 watts, makaisilnagda pay laeng iti lawag a kapada ti sumagmamano a gasut a ribu a kandela. Kadagitoy nga aldaw, ti kalalawagan a parola iti lubong, maysa a parola idiay Francia, malawaganna ti langit iti rabii babaen ti makasisirap a lawag ti 500 milion a kandela.

Ti nabiit pay a rinang-ayan ket ti xenon flashtube. Mangisilnag iti nagraniag a lawag iti kapaut a kakasangamilion laeng ti maysa a segundo. Gapu ta apagbiit ti panagsilnagna ken napigsa, naiduma dayta kadagiti dadduma a silaw iti aglawlawna.

Dagiti Tumtumpaw a Parola

Nausar dagiti tumtumpaw a parola, wenno dagiti barko nga addaan silaw no di praktikal ti mangibangon iti torre. Nupay kasta, kas kadagiti torre, nabayagen ti pakasaritaan dagiti barko nga addaan silaw. Ti immuna ket ti bilog dagiti Romano a nausar idi tiempo ni Julius Caesar. Iti tuktok ti palo, adda landok a pagikkan ti sumsumged a beggang a manglawag ti langit iti rabii​—ken mangiregreg kadagiti rissik kadagiti aglingling-et a bagi dagiti aggagaud nga adipen a naikawar kadagiti puestoda iti baba.

Ti immuna a nabiit pay a barko nga addaan silaw ket nausar idi 1732 idiay sabangan ti Thames, iti asideg ti London. Kalpasanna, immadun dagiti barko nga addaan silaw. Adun a tawen a dagiti sumangpet ken pumanaw a barko iti Sangladan ti New York ket iwanwan ti barko nga Ambrose nga addaan silaw. Kadagiti nabiit pay a tawen, nupay kasta, dagiti barko nga addaan silaw ket sinukatanen dagiti automatiko a tumtumpaw a silaw ken dagiti torre ti lawag, a metal a patakder a kakasla pagsundaan ti lana iti taaw.

No Iddepen ti Angep ken Bagyo ti Lawag

Kumudrep uray pay ti kalalawaganen a silaw no nakaro ti angep ken tudo​—dagiti tiempo a kasapulan unay dagiti silaw! Ti solusion, nupay adda depektona, ket uni​—ti nakapigpigsa ken kanayon nga uni. Gapu iti daytoy, adu a parola ti addaan iti napigsa, natibong nga alikamen kas kadagiti batingting, trumpeta a mangyanunsio iti angep, sirena ken, no dadduma, dagiti pay kanyon! Kinapudnona, nagusar ti dadduma a parola kadagiti kanyon agingga idi dekada 1970.

Nupay kasta, dagiti sound wave ket apektaran ti agbaliwbaliw nga atmospera. Ti panagbalbaliw ti temperatura ken ti kinaagneb ti angin iti ngato ti danum ti mangsinga kadagiti sound wave, a no dadduma pasinggitenna ken no dadduma pabangagenna. Mainayon pay, no kasano nga agkallatik iti libtong ti maysa a bisel, kasta met a mabalin nga agkallatik ti uni iti barko ket saan pay a mangngeg! Ngem nupay kasta, gagangay a mangngeg dagiti natibong nga uni iti adu a kilometro.

Ngudo ti Maysa a Panawen

Babaen ti automatiko a pannakapaandar dagiti parola, saanen a kasapulan dagiti agaywan iti parola. Ti radar, radio, sonar, ken panaglayag babaen ti satellite sinukatannan uray ti parola a mismo, ket adu ti saanen a maus-usar. Ngem kasla ditay malipatan ida. Para iti adu a tattao, dagiti parola ti simbolo iti lawag ken namnama iti nasipnget a lubong, ket agtultuloyda a mangparegta kadagiti retratista, artist, ken dumadaniw. Iti panangikagumaan a mangitalimeng kadagitoy a napintas a kadaananen a patakder, nabuangay ti kagimongan dagiti parola iti intero a lubong.

Mangipaay itan ti dadduma a parola kadagiti naisangsangayan a pagdagusan dagiti bisita a magagaran a mangpadas iti biag ti agaywan iti parola, uray pay daydiay napanuynoy a panagbiag. Kayat laeng a padasen dagiti dadduma a bisita ti agsolsolo​—nga awan ti mangngeganda no di ti naliday nga ikkis dagiti gull ken ti uni ti dalluyon. Iti dadduma a paset ti lubong, mangipaay met dagiti parola iti nagsayaat a puesto a pagbuyaan kadagiti balyena, tumatayab, ken foca. Dagiti agay-aywan idi idiay Alexandria ken ti uliteg ni Christopher Columbus idiay Genoa, nalabit binusbosda dagiti nawaya a tiempoda a nangaramid iti kasta.

[Footnote]

[Kahon iti panid 21]

Dua a Natured a Babbai

Ti estoria dagiti parola iramanna ti salaysay ti nakaskasdaaw a tured ken dedikasion, masansan iti biang dagiti babbai. Inrisgo ni Grace Darling (1815-42) ti biagna tapno isalakanna ti siam a nakalasat iti nadadael a barko iti asideg ti parola ni tatangna idiay Farne Islands, iti taaw ti amianan a daya a kosta ti Inglatera. Iti panangipapilitna, isu ken ti tatangna ti nagbarangay iti napeggad a baybay a napan iti lugar ti nakadadaelan, inluganda dagiti nakalasat iti barangay, naggaudda a nagsubli iti parola, ket inaywananda ida agingga a dimteng ti tulong. Adda naibangon a pakalaglagipan para kenkuana.

Ni Abigail Burgess nga agtawen iti 17 ti balasang ti agay-aywan idi iti parola iti Matinicus Rock, iti taaw ti Maine idiay Amianan nga America. Maysa nga aldaw idi Enero 1857, masapul a panawan ni tatangna ti parola ngem di nakaawid iti uppat a lawas gapu iti dakes a paniempo. Ni Abbie, kas awag kenkuana, ti nagaywan. Inaywananna met ni masakit a nanangna ken tallo nga addina, a babassitda pay idi tapno makatulongda kadagiti trabaho iti parola. Insurat ni Abbie: “Nupay pasaray nabannogak unayen kadagiti trabahok [ti panangtaginayon a nakasindi ti silaw (ti parola) sakbay a naadda ti koriente ket narigat a trabaho], ngem pulos a saan a naiddep ti silaw. Babaen ti tulong ti Dios, naaramidak dagiti nakairuamak a rebbengek agraman dagiti rebbengen ni tatangko.” Iti simmaganad a kalam-ekna, ni manen Abbie ti nagaywan. Iti daytoy a tiempo, maysa nga itlog ken sangatasa a cornmeal laengen ti rasionda a sangapamiliaan. Ngem pulos a saan a naiddep ti silaw.

[Kahon/Ladawan iti panid 23]

Ti Lente a Fresnel

Ti lente a Fresnel ket talaga a maysa a compound lens, wenno lens panel, nga addaan iti makintengnga a lente a napalikmutan iti bakkug a prism a sarming. Mabalin a mapagsusug-op dagiti pedaso ti lente a fresnel tapno maporma ti maysa a sarming a bareles a naan-anay a manglawlaw iti gubuayan ti lawag. Tunggal pedaso pagkaykaysaenda ti lawag a kasla nakatakder a lapis a nagtitipon a silnag. Nalawlawag no ad-adu dagiti pedaso, a kakasla rayos nga agsilnag manipud iti maymaysa a puon nga aggapu iti maysa a dalig. Bayat ti panagrikus ti bareles iti aglawlaw ti gubuayan ti lawag, agraniag dagiti silnag iti nagtugmokan ti langit ken daga. Ti kaadu ti silnag, ti tiempo a baet dagiti silnag, ken uray ti kolorda ti sumagmamano laeng kadagiti banag a mangipaay kadagiti parola iti naisangsangayan a pakailasinanda a lawag, wenno kasasaad. Adda listaan dagiti barko iti nadumaduma a pakailasinan a lawag tapno mailasin dagiti marino ti tunggal parola iti paglayaganda.

[Credit Line]

South Street Seaport Museum

[Ladawan iti panid 23]

Peggy’s Cove, Nova Scotia, Canada

[Ladawan iti panid 23]

Statue of Liberty, New York

[Ladawan iti panid 23]

Karayan Weser, Alemania

[Ladawan iti panid 23]

Washington State, E.U.A.

[Picture Credit Line iti panid 20]

The Complete Encyclopedia of Illustration/J. G. Heck