Panangmatmat iti Lubong
Kasayaatan ti Gatas ti Ina
Sigun iti Newsweek, “ti gatas ti ina isut’ kasasamayan kadagiti amin nga agas. No dayta ti susuen dagiti maladaga, magun-odanda dagiti sustansia a kasapulanda iti umiso nga itatanor ti utekda, sa pabassitenna ti aniaman a pagpeggadanda manipud iti allergy ken impeksion agingga iti panagsuyot, eczema ken pulmonia.” Isu nga idagadag ti American Academy of Pediatrics ken ti American Dietetic Association kadagiti inna a pasusuenda dagiti maladagada iti di kumurang a makatawen. “Kaskasdi a manmano a mausar daytoy naisalsalumina a gubuayan,” kuna ti Newsweek. Apay? Masansan a gapu iti di umiso nga impormasion. Madanagan dagiti dadduma nga inna di la ket ta kurang ti gatasda a mangpasalun-at kadagiti maladagada. Ipagarup met dagiti dadduma nga adda sabsabali pay a taraon a nasapsapa a kasapulan ti maladaga. “Ti kinapudno ket, maipaay ti kaaduan nga inna dagiti amin a sustansia a kasapulan agingga iti 6 a bulan, inton in-inut a manayonanen iti natangken a taraon ti kanen dagiti maladaga,” kuna ti artikulo. “Ket aniaman pay ti kanenda, dagiti ubbing nga aginggat’ 2 ti tawenda magunggonaanda manipud kadagiti antibody ken fatty acid nga adda iti gatas ti ina.” Adda pay pagimbaganna kadagiti inna: Ti panagpasuso pabassitenna ti peligro nga agkanser ti suso ken nabibiit a maksayan ti kinadagsen ti ina kalpasan ti panagpasngayna.
Kinapanglaw—Awan Pilpilienna a Pagilian
Sigun iti International Herald Tribune, ipalgak ti nabiit pay a report ti United Nations nga agraraira ti kinapanglaw uray kadagiti kababaknangan a pagilian iti lubong. Adu a tattao kadagiti industrialisado a lugar ti mapapaidaman “kadagiti kangrunaan a kasapulan ti tao,” kas iti panggedan, edukasion, ken pannakaaywan ti salun-at. Sigun iti report, napanglaw ti 16.5 a porsiento iti populasion ti Estados Unidos. Idiay Britania, 15 porsiento ti bilang. Iti industrialisado a lubong, 100 a milion ti awanan pagtaengan, 37 a milion ti awanan panggedan, ket “kurang nga 60 a tawen ti kawatiwat ti panagbiag” ti dandani 200 a milion.
Talaga a di Nakaay-ayat nga Arakupen
“No ipagarupmo a ti leon wenno ti cape buffalo ti kapeggadan nga animal idiay Africa, agpanunotka manen,” kuna ti The Wall Street Journal. “Ti hippopotamus isut’ kapeggadan.” Nupay itampok dagiti cartoon ken estoria a para ubbing dagiti nainggayyeman, nararagsak a hippo sa nalatakda kas abalbalay, ad-adun ti pinapatay dagiti hippopotamus idiay Africa ngem iti aniaman a dadduma pay nga animal. Kuna dagiti giya a ti kapeggadan a lugar iti kontinente ket iti “nagbaetan ti hippo ken ti dalanna a mapan iti danum” ken ti “sumaganad nalabit iti nagbaetan ti nanang a hippo ken ti urbonna.” Nupay kasla naamo dagiti hippo a medio nakarebreb iti asideg a waig, talaga a bambantayanda a naimbag dagiti keteganda ken masansan a dumarupda no makigtot wenno makaritda. Nakapigpigsada. “Mapagkadua ti makaunget a hippo ti maysa a buaya. Ken malasanglasangna ti barangay,” kuna ti maysa a giya. Apay ngarud nga agbarangay pay laeng iti nagtetengngaan dagiti hippo? Nagpintas ngamin dagiti mabuya iti karayan ken dagiti animal iti takdang, kuna dagiti giya, ket “nalabit nataltalged bassit ngem iti dadduma nga ar-aramiden dagiti turista kadagitoy a lugar: kas koma iti panag-bungee-jumping iti 110 a metro ti kangatona a rangtay ti Victoria Falls.”
Adda Manen Dagiti Makapadanag a Pagilasinan Kasakbayan ti Holocaust
“Nabatad nga adda pagtuladan kadagiti pannakaabuso dagiti natauan a kalintegan kadagitoy nga aldaw, a nakaam-amak a mangipalagip iti nakalkaldaang nga al-aldaw ti dekada 1930 idi dagiti kaasping dagita nga aktibidad impakpakaunada ti Holocaust,” kuna ni Irwin Cotler, maysa a propesor iti abogasia idiay McGill University ken maysa kadagiti mangidadaulo iti Canadian Helsinki Watch Group, sigun iti The Toronto Star. Imbagana a ti panagadal ti Helsinki Federation for Human Rights iti 41 a pagilian ipaganetgetna ti nabatad a napeggad a pakdaar—ti napartak nga iyaadu dagiti napnuan gura a pablaak maibusor kadagiti minoria. Masansan a gapu iti panangkiwkiw dagiti makaung-unget a brodkaster ken publikasion ti gobierno, agresulta dayta iti pannakaidadanes dagiti minoria. Kinuna ni Cotler maipapan iti pagannayasan: “Daytoy ti leksion ti Maikadua a Gubat Sangalubongan a ditay pay naadal.” Ti maysa pay a nalipatanen a leksion, kinunana, isut’ “krimen a kinaaleng-aleng, ti pannakikumplot iti panagulimek.”
Ubbing—Dagiti Biktima ti Gubat
“Sigun iti espesial a pannakabagi ti UN a ni Olara Otunnu, dagiti gubat ken rinnupak iti napalabas a dekada ti nangkettel iti biag ti dua a milion nga ubbing, a nakaulilaan ti nasurok a maysa a milion, ken nakaro a nakadangranan wenno nakabaldaduan ti innem pay a milion,” kuna ti Aleman a periodiko a Grevener Zeitung. Kinondenar ti UN Security Council amin a ganuat a mamagbalin kadagiti ubbing a puntiria ti iraraut. Nangnangruna a pakaseknan ti nasurok a 300,000 nga ubbing a pinagsoldadoda iti intero a lubong. Adu kadagitoy ti napilitan kano nga agsoldado, ket ubbing a babbai ti kakatlo kadagitoy. Masansan a dagiti ubbing a soldado ti maibaon a pumatay a posible a mapapatay bayat nga ar-aramidenda ti nakaibaonanda. Kidkiddawen ti kabarbaro a nabuangay a koalision dagiti pribado nga organisasion a pagtutulagan koma dagiti nasion iti lubong a 18 ti kalalainganna nga edad dagidiay maawat kas soldado.
Addan ti Vatican iti Internet
Idi 1994, pinirmaan ti Vatican ti maysa a kontrata a manglukat iti Web site-na iti Internet. Magun-odanen iti Internet dagiti narelihiosuan a serbisio, kas iti direkta a panagkompesar ken panagpabalakad kadagiti papadi maipapan iti “aniaman a panagduadua” iti narelihiosuan a bambanag, kuna ti periodiko nga El Financiero. Iti maysa a site, mabalin a kiddawen dagiti “cyberkatoliko” a maikararaganda. Mabalin met a buyaen ti madama a panangmisa ti papa no Domingo. Sa adda pay anunsio a pakakitaan “kadagiti magatang ken mailako a narelihiosuan a banag.” “Ti problema ket manmano iti Web site dagiti Katoliko ti masansan a masarungkaran,” kuna ti El Financiero. “Awan pay 25 ti mangsarungkar iti Web site ti Vatican iti kada aldaw, ket dagiti miembro iti warnakan dagiti Katoliko ti kaaduan a mangsarungkar iti dayta.”
Panangikeddeng nga Agtalinaed a Masakit
“Agtalinaed ti TB kas ti Num. 1 a mammapatay iti lubong,” kuna ti periodiko a Cape Times. Tangay napartak nga agwaras kadagiti nakapangpanglaw idiay South Africa, papatayenna ti nasurok a 13,000 sadiay iti kada tawen ken pagsakitenna ti adu isu a dida makapagtrabaho. Kadagiti agsakit a trabahador, adda magun-odanda a kuarta a tulong ti gobierno ken panangagas iti TB. Ngem gapu ta manmano ti pagtrabahuan ken masansan a nababa ti sueldo, ikeddeng ti dadduma a pasiente nga isardengda laengen nga ipaagas ti TB-da tapno agtultuloyda nga umawat iti tulong a kuarta. “Ti kuarta ket agarup 10 a daras nga ad-adu ngem ti mateggedda iti paset tiempo a trabaho,” inlawlawag ni Ria Grant, direktor ti organisasion a TB Care idiay South Africa. “Patienda a nasaysayaat laengen ti agsakit ngem ti agbalin a nasalun-at apaman a makitada no kasano kaadu ti kuarta a maawatda.”
Dagiti Agdudungsa a Tsuper
“Kuna dagiti dadduma nga eksperto a kas kadagiti nabartek a tsuper ti kapeggad dagiti agdudungsa a tsuper,” kuna ti The Journal of the American Medical Association. “Matagtagilag-an unay ti maaramidan ti panagdungsa iti pannakaidungpar [ti lugan], ket dagiti agdudungsa a tsuper isudat’ dakkel a pagpeligruan ti salun-at ken kinatalged ti publiko.” Sigun iti The Toronto Star, natakuatan kadagiti panagadal a saan a maibaga dagiti tattao no kaanoda a makaturog wenno dida mapuotan ti mismo a pannaturogda. “Ti turog ket kasapulan a kas iti bisin ken panaganges,” kuna ni Stephanie Faul, pannakangiwat ti American Automobile Association Foundation for Traffic Safety. “No kasapulan ti bagim ti turog, basta makaturogkan.” Aniat’ rumbeng nga aramiden dagiti tsuper no agkarasuyaabda wenno agkuridemdemen ti matada wenno medio agkurbakurban ti panagpatarayda? “Saan nga agkurri dagiti gagangay a panangikagumaan nga agriing, kas iti panangilukat iti tawa wenno radio,” kuna ti The Toronto Star. “Makatulong ti caffeine iti apagbiit a kinaalerto ngem dina pabassiten ti kasapulan ti bagi ti tao a pannaturog.” Mabalakadan dagiti agdudungsa a tsuper nga agsardengda pay laeng iti natalged a lugar sada rumidep.
Kasano Kaadu a Bakteria?
Ti bakteria ket gagangay a kita ti biag ditoy daga. Addada iti tukok ti kaaadalman a taaw ken 60 a kilometro iti tangatang. Nadagdagsen ti pakadagupanda ngem iti aniaman a kita ti biag. Impablaaken dagiti sientipiko ti University of Georgia, E.U.A., ti damdamo a napasnek a panangpadas a mangpattapatta iti bilangda. Ti pattapattada ket lima a sarunuen ti 30 a sero. “Kaaduan a tattao ipagarupda a mangpataud dagiti bakteria iti sakit,” kuna ti The Times ti London. “Ngem bassit laeng ti mabalin a mangpataud iti sakit. Uray no pagtitiponen amin a bakteria nga adda kadagiti animal, agarup 1 a porsiento laeng ti dagupda. Saan laeng a natalged no di ket napateg pay ti kaaduan, a makatulong kadagiti aktibidad a kas iti panagrunaw iti taraon.” Nakaskasdaaw ta 92 agingga iti 94 a porsiento kadagiti amin a bakteria ket masarakan iti nasurok a 10 a sentimetro iti baba iti tukok ti baybay ken iti nasurok a 9 a metro iti uneg ti daga. Dati a naipagarup a dandani awan agbiag a parsua kadagitoy a lugar. Maysa nga elemento a napateg iti biag nga isut’ carbon ti linaon ti agarup kagudua iti kadagsen ti bakteria no namagada. “Ti kaadu ti carbon a naipempen iti bakteria dandani katupagna ti naipempen iti amin a mulmula iti lubong,” kuna ti The Times.