No Kasano a Taginayonen ti Nasalun-at a Panangmatmat

AGPANNURAY a nangnangruna ti pisikal a salun-attayo iti ipaunegtayo iti bagitayo. No kanayon a mangan ti tao iti di nasustansia a taraon, maperdinto kamaudiananna ti salun-atna. Agaplikar met laeng daytoy a prinsipio iti salun-at ti isiptayo.

Kas pagarigan, maipadismo dagiti banag a pampanunotentayo iti kita ti taraon ti isip. Taraon ti isip? Wen, ti impormasion a magun-odantayo kadagiti libro, magasin, pabuya iti telebision, video, video games, ti Internet, ken dagiti liriko ti kanta maapektaranda ti panagpampanunot ken personalidadtayo a kas ti panangapektar ti literal a taraon iti bagitayo. Kasano?

Insurat ni Jerry Mander a dati nga ehekutibo ti panaganunsio ti epekto ti telebision iti biagtayo: “Malaksid kadagiti dadduma, nangnangruna nga ipasagepsep ti telebision dagiti ladawan iti utektayo.” Ngem, saandatay laeng a linglingayen dagidiay a ladawan. Kuna ti magasin a The Family Therapy Networker: “Ti pagsasao, dagiti ladawan, uni, kapanunotan, karakter, kasasaad, prinsipio, dagiti ideya ti warnakan iti kinapintas kanayonto a mapampanunot, marikrikna ken maar-arapaaptayo.”

Wen, mabigbigtay man wenno saan, sisisikap a maisiasi ti panagpampanunot ken rikriknatayo babaen kadagiti mabuybuyatayo iti telebision ken iti dadduma pay a kita ti paglinglingayan. Ket napeggad dayta. Kas kunaen ni Mander, “datayo a tattao in-inut nga agbalbalintayo a kas kadagiti ladawan a pampanunotentayo.”

Sabidong iti Utek

Adu a tattao a siaannad a mangpilpili iti pisikal a taraonda ti mangawat iti aniaman a taraon ti isip nga ipaay ti warnakan. Kas pagarigan, adda kadi nangngegyon a nagkuna: “Awan ti naimbag a mabuya iti TV!” Dadduma ti kasla nakamulengleng, a kanayon a pagsusublatenda dagiti channel ti telebision tangay manginanamada nga adda makagunggona a mabuyada. Pulos a dida mapanunot nga iddepen ti TV!

Malaksid pay iti adu a tiempo a mabusbos, adu a pabuya ti mangiparang kadagiti tema a kayat koma dagiti Kristiano a liklikan. Kuna ni Gary Koltookian a maysa a mannurat maipapan iti arte a “malaksid iti panagtabbaaw, umad-adu itatta ngem idi dagiti agparang iti iskrin a kontrobersial ken seksual a tema.” Kinapudnona, naammuan iti maysa a panagadal idiay Estados Unidos itay nabiit pay a dagiti eksena a nakaiparangan ti seksual a buya agparangda iti promedio a 27 a daras kada oras bayat dagiti oras a kaaduan ti agbuybuya.

Mabalin a pampanunoten ti maysa a tao ti epekto daytoy iti panagpampanunot dagiti tattao. Idiay Japan, nagadu a tattao ti inallukoy ti maysa a nalatak a drama iti telebision ta kinuna ti warnakan ti nasion a ginargarina ti “napartak nga iyaadu ti pannakikamalala.” Kasta met a kunaen dagiti autor ti libro a Watching America: “Itatta kaaduan kadagiti kita ti seksual a kababalin ket . . . maibilangdan a nainkalintegan nga estilo ti panagbiag a pinili ti maysa a tao.”

Nupay kasta, paset laeng ti parikut dagiti programa ti TV a mangitantandudo kadagiti seksual a tema. Gagangay metten ti nakabatbatad a pannakaipabuya ti kinaranggas. Ti dakes nga epekto dagiti naranggas a programa ti TV ken pelikula kadagiti naganus, nalaka a maimpluensiaan nga isip dagiti agtutubo ti nangnangruna a pakaseknan. “No makita dagiti ubbing iti TV nga adda napaltogan, nabagsol, narames, nadangran, natagibassit, wenno napapatay, para kadakuada kasla aktual a mapaspasamak dayta,” kuna ni David Grossman a maysa a retirado nga opisial ti armada ken eksperto maipapan iti sikolohia ti panangpapatay. Iti panagkomentona maipapan iti daytoy met laeng a parikut, kinuna ti The Journal of the American Medical Association: “Agingga nga agtawen iti 3 ken 4, saan a mabigbig ti adu nga ubbing ti pakaigidiatan ti agpayso ken pantasia kadagiti programa ti telebision ket saanda latta a mailasin dayta uray pay no isuro ti adulto a di agpayso.” No kasta ngarud, uray pay no ibaga ti ina wenno ama iti ubing, ‘Saan nga agpayso a natay dagidiay a tattao; agpampamarangda laeng,’ kaskasdi a saan latta a maawatan ti ubing ti naggidiatanda. Para iti maysa nga ubing, agpaypayso ti kinaranggas iti TV.

No dagupen ti epekto ti “kinaranggas iti warnakan,” kinuna ti magasin a Time: “Manmanon kadagiti managsirarak ti makidiskutir a ti panangibukbok iti dara iti TV ken kadagiti sine apektaranda dagiti ubbing a makabuya iti dayta.” Ania dagiti epektona? “Ti adu a dekada a pannakaipabpabuya ti naranggas a paglinglingayan nagballigidan a nangbalbaliw iti panangmatmat ken prinsipio dagiti tattao,” kuna ni Michael Medved a maysa a kritiko iti sine. Kinunana pay: “Talaga a saan a nasayaat ti panagrang-ay ti kagimongan no awanen ti panagaligagetna.” Awan duadua a kinuna ti maysa a mannurat a ti panangitugot iti uppat ti tawenna nga ubing nga agbuya kadagiti naranggas a sine “ket makasabidong iti utekna.”

Siempre, di kayat a sawen daytoy a dakes dagiti amin a programa ti telebision. Kasta met ti makuna kadagiti libro, magasin, video, computer games, ken dadduma pay a kita ti paglinglingayan. Nabatad ngarud nga adu a makuna a paglinglingayan ti di maitutop kadagidiay agtarigagay a mangtaginayon iti nasalun-at a panangmatmat.

Piliem a Nainsiriban ti Paglinglingayan

Dagiti ladawan nga iyallatiw ti mata iti isiptayo nabileg ti impluensiada iti pampanunot ken tigtignaytayo. Kas pagarigan, no kanayon a taraonantayo ti isiptayo kadagiti imoral a paglinglingayan, kumapuy ti pangngeddengtayo a mangtungpal iti bilin ti Biblia nga ‘umadayo iti pannakiabig.’ (1 Corinto 6:18) Kasta met, no tagtagiragsakentayo ti paglinglingayan a mangipabpabuya kadagiti “tattao nga agar-aramid iti kinadakes,” marigatantayo a ‘makikappia kadagiti isuamin a tattao.’ (Salmo 141:4; Roma 12:18) Tapno maliklikan daytoy, rumbeng nga iyadayotayo dagiti matatayo iti “awan kaes-eskanna.”​—Salmo 101:3, NW; Proverbio 4:25, 27.

Agpayso a gapu iti natawid a kinaimperpekto, masapul nga ikagumaantay amin ti agaramid iti naimbag. Sipaprangka nga inadmitir ni apostol Pablo: “Pagragsakak ti linteg ti Dios maitunos iti kinatao nga adda iti unegko, ngem makitak iti kamkamengko ti sabali a linteg a makibakbakal maibusor iti linteg ti panunotko ket iturturongnak a sikakayaw iti linteg ti basol nga adda iti kamkamengko.” (Roma 7:22, 23) Kayat kadi a sawen daytoy a timmulok ni Pablo kadagiti pagkapuyanna iti lasag? Saan la ketdi! Kinunana: “Disdisnogek ti bagik ket iturturongko kas maysa nga adipen, tapno . . . uray kasano siak a mismo saanak nga agbalin a di naanamongan.”​—1 Corinto 9:27.

Kasta met a pulos a ditay koma nga usaren ti kinaimperpektotayo a pagpambar nga agbasol. Kinuna ni Judas a mannurat iti Biblia: “Dungdunguen, . . . nasarakak a masapul nga agsuratak kadakayo tapno bagbagaankayo a makidangadangkay a sipipinget maipaay iti pammati a namimpinsan a naiyawat kadagiti sasanto.” (Judas 3, 4) Wen, masapul a ‘makidangadangtay a sipipinget’ ket adaywantay dagiti paglinglingayan a mangparparegta kadatayo nga agaramid iti dakes.a

Agpaiwanwanka iti Dios

Saan a kanayon a nalaka ti panangsukay iti nasalun-at a panangmatmat iti daytoy a sistema dagiti bambanag. Nupay kasta, ipanamnama kadatayo ti Biblia a makapagtalinaedtayo a nadalus iti mental ken iti moral. Kasano? Mabasatayo idiay Salmo 119:11: “Ti saom indulinko itoy pusok, tapno diak agbasol kenka.”

Ti panangidulin kadagiti sasao ti Dios kaipapananna ti panangipateg kadakuada wenno ibilang dagitoy a nakapatpateg. Nabatad a marigatantayo a mangipateg iti Biblia no ditay ammo ti ibagbagana. Babaen ti pananggun-od iti umiso a pannakaammo iti Sao ti Dios, maipasagepsep kadatayo ti pampanunot ti Dios. (Isaias 55:8, 9; Juan 17:3) Daytoy ngarud ti mangpabaknang kadatayo iti naespirituan ken mangpasayaat iti panagpampanunottayo.

Adda kadi mapagtalkan a pagannurotan iti naespirituan ken mental a kinasalun-at? Adda! Namalakad ni apostol Pablo: “Aniaman dagiti bambanag a napudno, aniaman dagiti bambanag a serioso a pakaseknan, aniaman dagiti bambanag a nalinteg, aniaman dagiti bambanag a nadalus, aniaman dagiti bambanag a maay-ayat, aniaman dagiti bambanag a naimbag ti pakasarsaritaanda, aniaman ti adda a naimbag a kababalin ken aniaman ti adda a banag a nadayaw, itultuloyyo nga imutektekan dagitoy a bambanag.”​—Filipos 4:8.

Ngem tapno pudno a magunggonaantayo, ad-adu pay ti kasapulan ngem ti pananggun-od iti pannakaammo iti Dios. Babaen ti pannakapaltiing, natignay ni mammadto nga Isaias a nagsurat: “Siak ni Jehova, ti Diosmo, a mangisuro kenka a maipaay iti gunggonam, a mangiturong kenka iti dalan a papanam koma.” (Isaias 48:17) Wen, saantay laeng a sapulen ti panangiwanwan ti Dios no di ket masapul met a tignayennatayo dayta a pannakaammo.

Ti sabali pay a pamay-an a magunggonaantayo iti moral ken iti naespirituan isu ti panagkararag ken Jehova, ti “Managdengngeg iti kararag.” (Salmo 65:2; 66:19, NW) No sipapasnek ken sipapakumbaba nga umadanitayo iti Namarsua kadatayo, denggenna ti ararawtayo. Ket no ‘isu sapulentayo, masarakantayo.’​—2 Cronicas 15:2.

Gapuna, mabalin kadi a taginayonentayo a nasalun-at ti isiptayo iti daytoy a naranggas ken imoral a lubong? Talaga a wen! No saantayo nga ipalubos a mabibineg dagiti isiptayo iti paglinglingayan daytoy a lubong, no pabilgentayo ti panagpampanunottayo babaen ti panagadal iti Sao ti Dios, ken no agpaiwanwantayo ti Dios, mataginayontayo ti nasalun-at a panangmatmat!

[Footnote]

[Blurb iti panid 9]

“Saan a mapaggidiat ti adu nga ubbing ti agpayso ken pantasia kadagiti programa ti telebision”

[Blurb iti panid 11]

“Ti adun a tawen a pannakaipabpabuya ti naranggas a paglinglingayan nagballigidan a nangbalbaliw iti kapanunotan ken prinsipio dagiti tattao”

[Kahon iti panid 11]

Pananglapped iti Panagsakit ti Pusom

Isingasing ti Nutrition Action Healthletter dagiti sumaganad nga addang a tumulong kenka a manglapped iti panagsakit ti pusom.

• Isardengmo ti agsigarilio. Ti panangisardengmo itatta malapdanna ti panagsakit ti pusom iti las-ud ti makatawen, uray no lumukmegka.

• Agpakuttongka. No nalukmegka, napateg ti panangkissay iti uray lima agingga iti sangapulo a libra.

• Agehersisioka. Ti regular a panagehersisio (a di kumurang a mamitlo a daras iti makalawas) makatulong a mangpababa iti dakes a kolesterol (LDL), taginayonenna a nababa ti presion ti dara, ken kissayanna ti sobra a dagsen.

• Kissayam ti kanem a saturated fat. No nangato ti LDL-mo, manganka iti di unay nataba a karne ken padasem ti gatas nga addaan laeng ti 1-porsiento a taba wenno ti skim milk nga awanan ti taba imbes a ti gatas nga addaan iti 2-porsiento a taba.

• Limitaram ti inumem nga arak. Adda dagiti mangipamatmat a dagidiay uminum iti kalalainganna a nalabaga nga arak malapdanda ti panagsakit ti pusoda.

• Manganka iti ad-adu a prutas, natnateng, ken dadduma a taraon a nabaknang kadagiti nalaka a marunaw nga amurat.

[Ladawan iti panid 8]

Ti kinaranggas iti TV ket kas iti sabidong iti utek ti ubing

[Ladawan iti panid 9]

No maminsan tuladen dagiti ubbing ti kinaranggas a mabuybuyada iti TV

[Ladawan iti panid 10]

Matulongan dagiti nagannak ti annakda babaen ti panangipaayda iti nadumaduma a makagunggona a pagbasaan