Babassit a Parsua a Naglaing a Tumayab
SWIS! Napartak a nayablat ti swatter (pagpatay iti ngilaw) iti tumaytayab a ngilaw. Ngem nalisian ti ngilaw ti swatter, apagdarikmat a nangliklik, nagsimpa ket kalpasanna, babaen ti panagtayab ken ti balinsuek a panagdissona iti bobida, inumsina ti nakapuy a panangikagumaan a mangpapatay kenkuana. Talaga a nakaskasdaaw ti panagtayabna! Kinapudnona, ti pamilia ti ngilaw, a masarakan iti amin a lugar, dagiti kalaingan a sirkero iti lubong dagiti insekto, a ti maysa a makagapu ket ti dua a nakaskasdaaw ti pannakaparsuana a nakadawadaw a pagtimbengda a maawagan haltere.
Kas iti babassit a runo a nagtimbukel ti murdongda, dumawdaw ti dua a haltere iti thorax ti ngilaw, iti likudan a mismo ti dua a payakna. (Kitaem ti ilustrasion iti sumaganad a panid.) No agpayakpaken ti ngilaw, agpayakpak metten dagiti haltere—iti agpareho a kasansan a ginasut a daras iti kada segundo. Kinapudnona, dagiti haltere ket kaasping ti babassit a gyroscope a tumultulong iti insekto tapno makatayab. Mangyallatiwda kadagiti signal iti utek ti ngilaw kada baliwan ti ngilaw ti turongenna, kas pagarigan, no ti bassit a parsua ket itayab ti napigsa nga angin wenno dandani maaplitan iti swatter wenno periodiko. Dagus nga ipakaammo ti haltere iti ngilaw a simyag, nagiray, wenno nagsuek, a kas ti panangipakaammo ti gyroscope iti eroplano kadagitoy a banag iti piloto, nupay saan a naan-anay a maipada. Dagus ken laklakaen nga aturen ti ngilaw ti panagtayabna.
Saan a kas kadagiti gagangay nga agtaytayyek a gyroscope, ad-adda a mayasping dagiti haltere kadagiti pendulo. Ngem saanda nga agbitbitin wenno adda iti rabaw ti ngilaw; dumawdawda kadagiti sikiganna. No agtignay, agtillayon, wenno agpallayog dagiti haltere, a kas iti pendulo, iti isu met la a direksion wenno iti isu met la a lugar a maitunos iti linteg ti panaggaraw. Isu a no agbaliw ti posision ti bagi ti ngilaw bayat nga agtaytayab, dagiti puersa iti ruar ti mangpusipos kadagiti agtiltillayon a haltere kadagiti puonda, a pakariknaan dagiti nerbio iti panagpusipos. Tingitingen ti utek dagitoy a signal dagiti nerbio ket automatiko nga iturongna dagiti payak tapno aturenna ti panagtayabna—kas kimat ti kapartak amin dagitoy.
Kinapudnona, dagiti haltere ket maysa kadagiti naisangsangayan a pagimbagan a naipaay laeng kadagiti ngilaw, maysa a dua ti payakna a pamilia a buklen ti ag-100,000 a kita a pakairamanan dagiti horsefly, housefly, blowfly, fruit fly, tsetse fly, sand fly, ken crane fly. Ti nagsayaat a gyroscope-da ti maysa a gapu a nalalaingda nga agmaniobra no agtayabda ngem iti aniaman a sabali pay a pamilia dagiti agtayab nga insekto. Kinapudnona, daytoy masansan a maum-umsi nga insekto ket mangipaay iti pammaneknek iti nasientipikuan a kinasirib ti Namarsua.
[Ladawan iti panid 24]
Sumyag
[Ladawan iti panid 24]
Agiray
[Ladawan iti panid 24]
Agsuek
[Ladawan iti panid 25]
Soldier fly (napadakkel), a dagiti haltere-na ket naipakita
[Credit Line]
© Kjell B. Sandved/Visuals Unlimited
[Dagiti ladawan iti panid 25]
Housefly
Crane fly
[Credit Line]
Animals/Jim Harter/Dover Publications, Inc.
[Picture Credit Line iti panid 25]
Century Dictionary