Tsetse Fly​—Pakailunodan ti Africa?

BABAEN TI KORESPONSAL TI AGRIINGKAYO! ITI NIGERIA

NABIIT pay nga immakarkami iti away iti West Africa. Nalikmutkami iti tropikal a kabakiran. Maysa a malem simrek iti closet ti asawak ket nagriaw: “Adda horsefly ditoy uneg!”

Rimmuar ti ngilaw iti closet ket simrek iti banio. Ginaw-atko ti lata ti insektisidio ket kinamatko, nga inrikepko ti ruangan a nalikudak. Diakon makita ti ngilaw. Kellaat a timmayab iti rupak. Rarautennak! Gapu ta diak matiliw, di nagballigi ti panangpatáyko iti dayta. Timmayab a napan iti tawa. Ti screen linapdanna ti ipapanawna. Nagdisso ti ngilaw iti dayta.

Pinuntiriak ket pinugsitak ti ngilaw iti insektisidio. Gagangay a ti kasta a panagpugsit dagus a patayenna ti aniaman nga insekto. Saan a kastoy daytoy a ngilaw. Timmayab nga immadayo ket intuloyna ti sumayangguseng iti banio.

Napaut ti biag daytoy a ngilaw! Agtalekak a nasamay ti insektisidio ket di agbayag matnagton ti ngilaw iti suelo. Ngem saan a natnag. Iti sumaganad a panagdissona, pinugsitak manen iti kapamindua. Timmayab manen.

Ania a kita ti superfly daytoy? Dua pay a direkta a pugsit ti nangpatayen iti dayta kamaudiananna.

Naganteohosak ket siaannad a sinukimatko ti parsua. Dakdakkel dayta ngem ti ngilaw iti balay, nupay saan a kas iti kadakkel iti horsefly. Naikuros iti likudanna dagiti payakna, a mangipaay iti napimpintas a langana ngem ti gagangay a ngilaw. Adda kasla atiddog a dagum a sungona.

Inayabak ti asawak: “Saan a horsefly daytoy. Maysa a tsetse fly dayta.”

Ti pannakakitak ti nakaamirisak iti karigat ti panangpadas a mangpukaw iti ngilaw manipud iti pagtaenganna idiay Africa a 11.7 milion a kilometro kuadrado, lugar a dakdakkel ngem ti United States. Apay a kayat a pukawen dagiti tattao dayta? Adda tallo a pammabasol a maibusor iti dayta. Umuna a pammabasol:

Mangan iti Dara

Adda 22 a nagduduma a kita iti tsetse fly. Addada amin iti paset ti Africa nga abagatan ti Sahara. Aminda, dagiti kalakian ken kabaían, agbussogda iti dara dagiti addaan duri, a susopenda ti mamitlo a daras iti kadagsenda iti mamimpinsan a panangkagat.

Agbussogda iti adu a kita ti agar-arab nga ayup​—agpadpada dagiti katutubo iti Africa ken dagiti saan. Kagatenda met ti tattao. Nauneg ti kagat, mangsusop iti dara a duyok, natadem ken nasakit. Aggiddan ti panaggagatel ken panaasna. Lumteg ti nakagat.

Nasigo dagiti tsetse fly iti trabahoda. Dida sayangen ti tiempo a panagtayabtayab iti tuktokyo. Makatayabda iti siasinoman a kas iti maysa a bala ket agprenoda ken agdissoda iti rupa a siaalumamay a saan ida a madmadlaw. Mabalin a kasda la kadagiti mannanakaw; no dadduma inton nakapanawdan sakayto la maammuan a nakatakawdan iti dara​—inton ti laeng maaramidanyon isu ti panangtingiting iti pannakadangran.

Gagangay nga agdissoda iti saan a naabbongan a kudil. (Kasla kaykayatda ti teltelko!) No dadduma, nupay kasta, ikeddengda ti agkarayam nga umuli iti saka ti pantalon wenno manggas ti polo sakbay nga agsusopda iti urat. Wenno no pilienda, kagatenda a saruten ti kawes​—saan a parikut dayta iti insekto a matudokna pay uray ti nagkulbet a lalat ti maysa a rhinoceros.

Akusaren dagiti tattao ti tsetse fly a saan laeng a nasirib no di ket nasikap pay. Naminsan idi pinadasko a patayen ti maysa babaen iti insektisidio, timmayab a simrek iti closet-ko ket naglemmeng iti swimming trunk-ko. Dua nga aldaw kalpasanna, idi isuotko ti trunk, namindua a kinagatnak! Iti sabalin a tiempo, naglemmeng ti maysa a tsetse fly iti pitaka ti asawak. Intugotna ti pitaka iti maysa nga opisina, ket idi isut’ addan iti uneg, kinagat ti ngilaw ti imana. Kalpasanna timmayaben iti aglawlaw ti kuarto, a nangriribuk kadagiti trabahador iti opisina. Simmardeng ti isuamin a nagtrabaho tapno patayenda dayta.

Gapuna ti umuna a pammabasol a maibusor iti tsetse fly isut’ agsusop iti dara ket napanaas ti kagatna. Pammabasol a maikadua:

Papatayenna Dagiti Ayup

Dadduma a kita ti tsetse fly mangyakarda iti sakit a patauden dagiti babassit a parasito a maawagan trypanosomes. No agsusop ti tsetse fly iti dara ti ayup nga addaan iti sakit, tilmonenna ti dara nga addaan kadagiti parasito. Agbiag ken umadu dagitoy iti uneg ti ngilaw. No kagatenen ti ngilaw ti sabali nga ayup, mayakar dagiti parasito manipud iti ngilaw a mapan iti dara ti ayup.

Trypanosomiasis ti sakit. Ti kita nga adda iti ayup maawagan nagana. Agbiag dagiti parasito a nagana iti dara ti adu nga ayup a katutubo iti Africa, nangnangruna ti antelope, buffalo, bushpig, duiker, reedbuck, ken warthog. Saan a patayen dagiti parasito dagitoy nga ayup.

Ngem dadaelen dagiti parasito dagiti dinguen a saan a katutubo iti Africa​—dagiti kamelio, aso, asno, kalding, kabalio, mule, baka, baboy, ken karnero. Sigun iti magasin a National Geographic, ti nagana papatayenna ti tallo a milion a baka iti tinawen.

Dagiti agtartaraken ti baka, kas kadagiti Masai iti East Africa, nasursurodan no kasano a liklikan dagiti lugar a sadiay nakaad-adu dagiti tsetse fly, ngem ti tikag ken ti kurang a pagpastoran no dadduma ti mamagbalin iti daytoy nga imposible. Bayat iti nabiit pay a tikag, makapukpukaw iti inaldaw ti uppat a pamilia a mangtartaraken iti 600 a baka no agtitipon ti maysa nga ayup gapu iti tsetse fly. Kinuna ni Lesalon, panglakayen iti pamiliada: “Dakami a Masai naturedkam a tattao. Gayangenmi ti leon ken sanguenmi ti sumangdo a buffalo. Pang-orenmi ti black mamba ket sanguenmi ti makaunget nga elepante. Ngem no iti orkimbai [tsetse fly]? Awan gawaymi.”

Adda dagiti droga a mangagas iti nagana, ngem dadduma a gobierno ti mangipalubos laeng iti pannakausarna iti sidong ti panangaywan ti beterinario. Adda naimbag a makagapu iti dayta, ta ti bassit laeng a maipatomar dina laeng patayen ti ayup no di ket mangpaadu pay kadagiti parasito a naanduren iti droga. Mabalin a narigat a makasarak ti agtartaraken ti baka idiay kapatagan ti babassit a kaykayo iti beterinario a makasambut a mangagas kadagiti matmatayen nga ayupna.

Din masupiat a napaneknekan ti dua nga immuna a pammabasol a maibusor iti tsetse fly​—mangan iti dara ken agisaknap iti sakit a mangpapatay kadagiti ayup. Ngem adda pay. Maikatlo a pammabasol:

Papatayenna ti Tattao

Saan a masaplit ti tattao iti nagana trypanosome. Ngem mangyakar ti tsetse fly iti sabali a kita ti trypanosome iti tattao. Maawagan sleeping sickness daytoy a kita ti trypanosomiasis. Dikay pagarupen a ti tao nga agsakit iti sleeping sickness basta turog a turog. Ti sakit saan a mangipaay iti naimas a turog. Mangrugi babaen iti nakapuy a salun-at, pannakabannog, ken panggurigoren. Kalpasanna dumteng ti napaut a panagdudungsa, nangato a gurigor, panagsakit ti susuop, lumteg a tisyu, ken dumakkel a dalem ken ballaibi. Iti maudi a tukad, bayat a sumarut dagiti parasito iti central nervous system, agsagaba ti pasiente iti panagkapuy iti panunot, kellaat a panagatake, pannakapukaw ti puot, ken ipapatay.

Idi kattapog daytoy a siglo, sinaplit ti sleeping sickness ti kontinente ti Africa. Iti baet ti 1902 ken 1905, pinatay ti sakit ti agarup 30,000 a tattao iti asideg ti Lake Victoria. Kadagiti simmaruno a dekada, nagsaknap ti sakit idiay Cameroon, Ghana, ken Nigeria. Iti adu nga away, kakatlo kadagiti tattao ti naakaran, ta kinasapulan ti nasaknap a panagbakuit dagiti tattao nga agnanaed kadagiti ginget nga asideg ti karayan. Inagasan dagiti agdaldaliasat a grupo ti ginasut a ribu a tattao. Agingga laeng idi arinunos ti dekada ti 1930 a nagpukaw ken nalpasen ti epidemia.

Ita, sapliten ti sakit ti agarup 25,000 a tattao iti tinawen. Sigun iti World Health Organization, nasurok a 50 milion a tattao iti 36 a paset ti Africa iti abagatan ti Sahara ti agpegpeggad a maakaran iti sakit. Nupay no makapatay ti sleeping sickness no di maagasan, adda dagiti droga a mangagas iti dayta. Iti nabiit pay maysa a baro a droga a naawagan eflornithine ti napataud a pangagas iti sakit​—ti damdamo unay a kasta nga agas iti 40 a tawen.

Nabayagen a makidangdangadang ti tattao a maibusor iti tsetse fly ken ti sakit nga awitna. Idi 1907, nagsurat ni Winston Churchill iti maysa a kampania a mangpukaw iti tsetse fly: “Kasla maikagkagumaan ti panangpalawlaw kenkuana iti napino nga iket.” No sublian a matmatan, nabatad nga adda dadakkel nga abut ti “napino nga iket” ni Churchill. Kuna ti libro a Foundations of Parasitology: “Agingga ita, ti 80 a tawenen a panangpukaw iti tsetse bassit laeng ti epektona iti panagwaras ti tsetse.”

Pangidepensa a Sao

Nagsurat ti bumiberso nga Americano a ni Ogden Nash: “Iti kinasirib ti Dios inaramidna ti ngilaw, ket kalpasanna nalipatanna nga imbaga kadatayo no apay.” Nupay pudno a ni Jehova a Dios ti Namarsua iti amin a bambanag, talaga a saan a pudno nga isut’ mananglilipat. Adu a banag ti impalubosna nga ammuentayo a mismo. Ti ngay maipapan iti tsetse fly? Adda kadi banag a maibaga a mangidepensa iti daytoy nabataden a kontrabida?

Nalabit ti kabibilgan pay laeng a depensa ket ti pasetna iti panangpapatay iti baka a nagserbi a mangsalaknib kadagiti pagitalimengan ti adu a katutubo nga atap nga ayup iti Africa. Dagiti nalawa a lugar iti Africa umaspingda kadagiti karuruotan iti makinlaud a United States​—ti daga a kabaelanna a mismo a pakanen dagiti dinguen nga agindeg dita. Ngem gapu iti tsetse fly, papatayen ti trypanosome dagiti ayup nga agindeg dita ngem dina papatayen dagiti katutubo nga ayup nga agar-arab dita.

Adut’ mamati a no saan a gapu iti tsetse fly, nabayagen a sinukatán dagiti pangen ti baka ti pagitalimengan ti adu a katutubo nga atap nga ayup iti Africa. “Itandudok ti tsetse,” kinuna ni Willie van Niekerk, maysa a giya idiay pagitalimengan ti katutubo nga atap nga ayup idiay Botswana. “No pukawentayo ti tsetse, rumautto dagiti baka, ket dadaelen ti baka ti Africa, a buldoserenda ti kontinente a pagbalinen a nalawa a langalang a lugar.” Innayonna: “Masapul nga agtalinaed ti ngilaw.”

Siempre, saan nga amin ti umanamong iti dayta. Bassit laeng ti maaramidan ti argumento a mangkombinsir iti tao a mangbuybuya iti panagsagaba ti annakna wenno bakana manipud iti trypanosomiasis. Ket dina met makombinsir dagidiay mangikalintegan a kasapulan ti Africa dagiti baka a mangpakan iti bagina met laeng.

Nupay kasta, awan duadua nga adu pay laeng ti masursuro maipapan iti paset ti tsetse fly iti nakaparsuaan. Nupay no kasla nabileg dagiti pammabasol a maibusor iti dayta, nalabit nasapa pay unay ti panangikeddeng.

No ngilaw ti pagsasaritaan, adda maysa a kaskastrekna pay la iti kuarto. Dispensarendak bayat a siguraduek a saan a tsetse dayta.

[Picture Credit Line iti panid 11]

Tsetse Fly: ©Martin Dohrn, The National Audubon Society Collection/PR