Ti Nakaskasdaaw a Lubong Dagiti Insekto

BABAEN TI KORESPONSAL TI AGRIINGKAYO! IDIAY ESPAÑA

RIRIBUK la kadi ti panagkunayo kadagiti insekto? Kayatyo kadi ti lubong nga awanan kadagitoy a makapasikor a peste? Pugsitan iti insektisidio, patayen, wenno payatanyo kadi dagitoy iti tunggal gundaway? Sakbay a kasikoryo ti tunggal insekto a makitayo, apay a dikay padasen nga adalen ti sumagmamano a banag iti lubongda? Total, tangay ad-aduda ngem kadagiti tattao iti agarup 200,000,000 nga insekto kada 1 a tao, masiguradoyo a kanayon nga adda dagiti insekto!

Ti apagbiit a panangusig iti sumagmamano kadagitoy nakaskasdaaw a parsua ti mabalin a mangkombinsir kadakayo a maikari dagiti insekto iti panagraemyo.

Nasigo a Tumayab, Mamagsiddaaw a Buyaen

Adu nga insekto ti nasigo a tumayab. Usigenyo ti sumagmamano a pagarigan. Makapagtayab dagiti lamok a nakabalinsuek. Dadduma ti di man la mabasa no agtayabda iti katuduan​—wen, talaga a liklikanda dagiti tedted ti tudo! Makatayab ti dadduma nga alumpipinig ken uyokan iti kapartak nga agingga iti 72 a kilometro kada oras. Maysa a monarch butterfly iti Makin-amianan nga America ti nakatayab iti distansia a 3,010 a kilometro no tiempo ti panagakarna. Makapagpayakpak dagiti hover fly iti nasurok a sangaribu a daras kada segundo​—napaspaspas nga amang ngem dagiti hummingbird. Makatayab dagiti tuwato a paatras, maysa a kinapudno a nangriing iti interes​—ken naannad a panangadal​—dagiti managsirarak.

No pinadasyon ti nangpatay iti ngilaw, madlawyo a naisangsangayan ti kinasiput dagitoy nga insekto, a nabuyogan iti naisigud a kinasiglat a maminsangapulo a naparpartak ngem kadatayo. Makapainteres ta aduan iti paset ti mata ti ngilaw, nga addaan iti rinibu a lens a sag-iinnem ti sulida a tunggal maysa adda pakausaranna. Mabalin ngarud nga adu nga anggulo ti makita ti ngilaw.

Malasin ti dadduma nga insekto ti ultraviolet light a di makita ti tao. Ngarud, makaay-ayo iti kalakian a kulibangbang ti kasla napusyaw iti panagkitatayo a white butterfly. Kinapudnona, no maisarang iti ultraviolet light, ti kabaian ket addaan kadagiti makakayaw a disenio nga umanay a mangatrakar kadagiti agar-arem a kalakian.

Agserbi dagiti mata ti adu nga insekto kas compass. Kas pagarigan, masurotan dagiti uyokan ken alumpipinig ti direksion ti polarized light. Iti kasta, ammoda ti posision ti init iti langit​—uray nailinged kadagiti ulep. Gapu iti daytoy nga abilidad, nalaka la kadagitoy nga insekto ti agsubli iti umokda uray adayo ti pagalaanda iti taraon.

Agraira ti Ayat

Iti lubong dagiti insekto, masansan a maaramat dagiti uni ken sayamusom no agsapsapul iti kapareha​—maysa a naisangsangayan a gapuanan no sumagmamano la a lawas ti kapaut ti biagmo ken manmano dagiti potensial a makapareha.

Ti kabaian nga emperor moth ti agsapul iti kaparehana babaen ti panangiparuarna iti nakabangbanglo nga ayamuom ket masurotan ti kalakian ti gubuayan dayta nga angot uray agarup 11 a kilometro ti kaadayona. Malasin dagiti sensitibo nga antenna-na ti tunggal molekula dayta nga ayamuom.

Kaykayat dagiti kuriat, dudon, ken andidit ti aguni. Mangngegtayo pay ti panagarem ti andidit, bayat a pagbalinenna ti intero a bagina a kas man la sounding board. Kinapudnona, napigpigsa ti arimbangaw ti dakkel a pangen dagiti agarem nga andidit ngem iti pneumatic drill! Iti kasumbangirna, di pulos aguni dagiti dadduma a kabaian.

Panagriing ken Panagpaimeng

Kadagiti tattao nga agnanaed iti nalamiis a lugar, napateg ti maimengan. Kasta met dagiti cold-blooded nga insekto a gistay simkildan kada agriingda iti nalamiis nga agsapa. Kaykayatda ti mainaran, ket gundawayanda dayta.

Maatrakar dagiti ngilaw ken abal-abal kadagiti sabong wenno bulong a main-initan iti bigbigat. Ayuyang ti sumagmamano nga abal-abal dagiti lirio iti Australia a kasda man la dalikan a mula, ta pabaraenda dagiti sabongda agingga iti 20 degrees Celsius a nabarbara ngem iti temperatura ti aglawlaw. Iti kasumbangirna, addaan dagiti kulibangbang iti naikasigudan a sistema ti panagpapudot. No kayatda ti agpaimeng, iyukradda dagiti payakda, nga agserbi kas episiente a solar panel, sada isarang dagitoy iti init.

Adu ti Maaramidan Dagiti Insekto!

Iti lubong dagiti insekto, dandani amin a kita ket addaan iti bukodna nga akem, a talaga a karkarna ti dadduma kadagitoy. Kas pagarigan, adda dagiti simotsimot a mangsepsep iti lua ti nuang tapno pagalaanda iti kasapulanda nga asin ken agneb. Dadduma nga insekto a naandur iti lamiis ti agnanaed kadagiti tapaw ti nayelo a kabambantayan ken mangmangan la kadagiti insekto a natay gapu iti lamiis ti ar-aramidenda.

Kas napaliiw ni masirib nga Ari Solomon rinibu a tawenen ti naglabas, nakagaggaget dagiti kuton. Insurat ni Solomon: “Inka ken kuton, sika a nasadut; utobem dagiti daldalanna, ket sumiribka: isu nga idinto nga awan pangulona, mangaywan man, wenno agturay; saganaenna ti kanenna iti kalgaw, agurnong iti taraonna iti panagani.” (Proverbio 6:6-8) Ad-adda a mamagsiddaaw ta awan ti mangiturturay kadakuada nangnangruna ta dadduma a kolonia dagiti kuton ket mabalin a buklen ti agingga iti 20 a milion! Kaskasdi, naurnos daytoy a “siudad” dagiti insekto, ta aramiden ti tunggal kuton ti annongenna, tapno adda taraon, proteksion, ken pagnaedan ti intero a kolonia.

Nalabit a ti kasasayaatan nga ehemplo ti panagbalay dagiti insekto isu ti bunton dagiti anay. Dadduma kadagitoy ti addaan kangato a 7.5 a metro.a Dagitoy a pagsidsiddaawan iti panagbangon ti addaan iti komplikado nga air-conditioning ken dagiti hardin ti fungus iti uneg ti daga. Ad-adda pay a makapaamanga ta bulsek dagiti anay a nangaramid kadagitoy agkakangato a bunton!

No Apay a Kasapulantayo Dagiti Insekto

Napateg ti akem dagiti insekto iti inaldaw a panagbiagtayo. Kinapudnona, agarup 30 porsiento kadagiti taraontayo ti agpannuray iti polinasion nga aramiden dagiti uyokan, a kaaduan kadagitoy ket dagiti wild bee. Ngem maysa laeng ti polinasion kadagiti makagunggona a trabaho dagiti insekto. Pagtalinaedenda a nadalus ti daga babaen ti episiente a sistema ti panag-recycle, a pagbalinenda nga abuno dagiti natay a mula ken animal. Iti kasta, dumam-eg ti daga, ken rummuar dagiti sustansia a mangpadakkel iti mulmula. Kuna ti entomologist a ni Christopher O’ Toole iti librona nga Alien Empire: “No awan dagiti insekto, magaburantay kadagiti natay a mula ken animal.”

Kasta unay ti pannakasapul kadagiti insekto no saan a maibanag ti trabahoda. Kitaenyo ti napasamak idiay Australia, a pagtaraknan iti minilion a baka. Di malapdan ti panagibleng dagiti pangen iti sadinoman. Malaksid a di makaay-ayo a buyaen, ayuyang pay dagiti bush fly​—a peste agpadpada kadagiti tattao ken baka. Naangkat ngarud dagiti dung beetle manipud Europa ken Africa. Nasolbar ti problema!

Gagayyem Wenno Kabusor?

Aminentayo a mangdadael iti mula ken agawit kadagiti sakit ti dadduma nga insekto. Ngem agarup 1 laeng a porsiento kadagiti insekto iti intero a lubong ti makuna a peste, ket adu kadagitoy ti nakaro a mangdadael gapu iti panangbalbaliw ti tao iti kasasaad ti aglawlaw. Kas pagarigan, ti lamok a mangpamalaria ti manmano la a mangdangran kadagiti katutubo nga agnanaed iti kabakiran nga adda iti equator. Ngem mangted-sakit kadagiti ili nga adda iti pagbeddengan ti kabakiran, nga aduan iti di masuksuktan a naurnong a danum.

Masansan a kabaelan ti tao a kontrolen ti panangdangran dagiti insekto kadagiti mula iti natural a pamay-an babaen ti panangbaliwbaliwna iti imulana iti makatawen wenno panangikabil wenno panangtaraken kadagiti natural nga ayup wenno insekto a mangmangan iti padada nga ayup wenno insekto. Dagiti dangaw ken lacewing ket epektibo a pangkontrol iti panangdadael dagiti aplat. Ket iti Abagatan a daya nga Asia, dagiti trabahador mainaig iti salun-at ti publiko natakuatanda a ti dua nga igges ti tuwato malapdanda ti panagtalinaed dagiti balbaltik iti pagkargaan ti danum.

Nupay adda dagiti parikut nga itden dagiti insekto, nagpategda iti lubong a pagbibiagantayo. Kas impatuldo ni Christopher O’Toole, makapagbiag dagiti insekto uray awantayo, ngem “ditay kabaelan ti agbiag no awanda.”

[Footnote]

[Kahon/Dagiti ladawan iti panid 16, 17]

METAMORPHOSIS​—Baro a Langa, Baro a Wagas ti Panagbiag

Naan-anay nga agbalbaliw ti langa ti dadduma nga insekto babaen ti proseso a maawagan metamorphosis​—a ti literal a kaipapananna, “panagbalbaliw ti langa.” Nakadidillaw dagiti panagbalbaliw. Agbalin dagiti igges a ngilaw, dagiti arabas a kulibangbang, ken dagiti igges iti danum kas tuwato. Ginasut a ribu nga insekto ti aglasat iti metamorphosis.

Tapno mapasamak dayta a panagbalbaliw​—a mayarig iti tren a makomberte nga eroplano​—dakkel a panagbalbaliw ti maaramid iti uneg ti bagi ti insekto. Alaentay a pagarigan ti kulibangbang. Bayat nga arig agin-inana ti arabas iti pupa, matay ti kaaduan kadagiti dati a tisyu ken paset ti bagina ket mabukel dagiti baro nga adulto a paset​—kas kadagiti payak, mata, ken antenna.

Masansan a ti panagbalbaliw iramanna ti baro a wagas ti panagbiag. Kas pagarigan, bayat nga igges pay laeng ti tuwato, babassit a lames wenno bayyek ti kanenna; ngem inton makatayaben kas adulto, nadumaduma nga insekto ti kanennan. Mayasping daytoy iti tao a binusbosna ti umuna a 20 a tawen ti biagna nga aglangoylangoy iti baybay, sa amin a natda a tawenna ti busbosenna nga agtayabtayab iti aglawlaw kas billit.

Madisenio kadi ti ebolusion dagitoy a nakaskasdaaw a panagbalbaliw? Kasano a basta la tumpuar ti maysa nga arabas a nadisenio nga agbalin a kulibangbang? No kasta, ania ti immun-una​—ti arabas wenno ti kulibangbang? Saan a maadda ti maysa no awan ti maysa kadakuada, ta ti kulibangbang laeng ti paggapuan ti mayitlog.

Talaga a ti proseso ti metamorphosis ket mangipaay iti makakombinsir a pammaneknek maipapan ti Kangrunaan a Diseniador, daydiay dinakamat ti Biblia kas ti Namarsua iti amin a banag, ti Mannakabalin-amin a Dios.​—Salmo 104:24; Apocalipsis 4:11.

[Dagiti ladawan]

Iti iruruarna manipud pupa, iyukrad ti swallowtail dagiti payakna

[Dagiti ladawan iti panid 18]

Iti ngato: Pollen-eating beetle

Makinkannawan iti ngato: Nalinnaawan a leaf beetle bayat nga agkakainaran

Adayo a kannawan: Rhinoceros beetle

[Ladawan iti panid 18]

African short-horned grasshopper

[Ladawan iti panid 18]

Horsefly