Panangkontrol iti Mammapatay
Babaen ti koresponsal ti Agriingkayo! idiay Canada
ARUDOKENNA ti kabakiran. Awan lislisianna, naganus man wenno natangkenan. Nagbassit daytoy a mammapatay no idilig iti biktimana. Nagpartak nga agkarayam ken saan a mapnek agingga a nadadaelnan a naan-anay. Bayat a padasen ti biktima a paksiaten daytoy a mammapatay, mapasamak ti maysa a nakaro a dangadang. Kamaudiananna, mangabak ti manangraut.
Siasino daytoy a kabusor? Ti manangraut isu ti nagbassit a mountain pine beetle, maysa a kita ti abal-abal a katutubo iti makinlaud ti Amianan nga America. Ti nadaeg a lodgepole pine, maysa a kita ti saleng, ti biktimana, a gagangay iti nasulinek a paset ti probinsia ti British Columbia, Canada.
Buklen ti lodgepole pine ti agarup 35 a porsiento iti kabakiran iti probinsia ken talaga a maitutop a pagpaaduan ti cylindrical mountain pine beetle, a tallo agingga iti walo laeng a milimetro ti kadakkelna. Iti damo, ti natangkenanen ken saan a narangpaya a saleng ti patayenna. Ngem bayat nga umad-adu dagiti abal-abal, papatayenda metten uray dagiti narangpaya ken natangkenanen a kayo. (Kitaenyo ti kahon a “Ti Siklo ti Panagbiag ti Mountain Pine Beetle.”) Dagiti nabiit pay nga epidemia idiay British Columbia ti nakatayan ti 30 a milion a saleng iti makatawen laeng. Mapattapatta nga umdas ti kaadu dagiti abal-abal a rummuar iti naraut a kayo a mangpapatay iti dua a kayo a kadakdakkel ti naraut iti sumaganad a tawen.
Ti mountain pine beetle ket maysa a natural a paset ti sistema ti ekolohia. Karaman iti uram iti kabakiran, agserbi dagiti abal-abal a mangresiklo iti kabakiran kadagiti natangkenanen a lodgepole pine. Ngem ti ibaballaet ti tao babaen ti panangammo ken pananglappedna iti uram ti gapu a napreserba ti nalalawa a disso dagiti natangkenan ken natangkenan unayen a kayo. Nupay daytoy ti nangsalaknib kadagiti atap nga animal nga agnanaed iti kabakiran ken dagiti dalanda nga umakar agraman dagiti kabakiran a mausar iti panagpalpaliwa ken industria, nangpataud met iti parikut no kasano a makontrol ti mountain pine beetle. Ngem kasano a masarakan ken matunton ti ayan dagitoy a nagbabassit a peste iti nalalawa a paset ti kabakiran? No adda man, ania ti maaramidan a pangsumra iti inaramidda a panangdadael?
Panangammo ken Panangtunton
Panangammo ti umuna nga addang iti panangkontrol kadagiti mountain pine beetle. Masukimat ti nalawa a kabakiran babaen ti eroplano tapno makita dagiti kayo a limmabbaga ti murdongda. Dagita a kayo ti pagilasinan a napnoda iti peste ken nalaka dagitoy a malasin iti berde a kakaykaywan. Mailasin ti pagtataudan ti peste agraman ti bilang dagiti nalabaga a kayo babaen ti panagusar iti global positioning system (GPS). Mairekord ti impormasion ken siaannad a maidulin iti maaw-awit a computer. Inton agangay, mayakar dayta kadagiti computer iti opisina ken manayonan iti disenio ti detalyado a mapa ti kabakiran babaen ti episiente a sistema ti impormasion maipapan kadagiti lugarda. Manumeruan ti tunggal disso a napnuan-peste, ket maaramid ti listaan a pakakitaan iti aniaman a grupo dagiti numero a mangitudo iti tunggal lugar. Napateg daytoy inton adda grupo nga agsurbey iti daga. Maibaon daytoy a grupo tapno pasingkedanna ti kinakaro ti peste iti lugar.
Ngem saan a dagiti limmabaga a kayo ti agpayso a mamagpeggad iti kabakiran no di ket dagiti berde a kayo a madama a mararaut. Kaaduanna, malasin dagitoy babaen ti kasla nagtitipkel a resina iti aglikmut ti abut a nagserkan dagiti abal-abal ken ti kasla nagragadian iti puon ti kayo. Mamarkaan iti plastik a ribon ken manumeruan iti pintura ti amin a napnuan-peste a kayo. Mairekord ti klase ti daga ken ti bilang dagiti naraut a kayo agraman ti dadduma pay nga impormasion a makatulong kadagiti ahensia a natudingan a mangikeddeng no ania ti rumbeng a maaramid a pangkontrol iti panagsaknap ti peste.
Pamay-an a Pangkontrol
No umdas ti kalawa ti disso nga aduan peste a mangikalintegan iti panagtroso, maibaon ti maysa pay a grupo nga agsurbey a mangaramid iti mapa iti disso. Maisumite ti plano a panagtroso iti Ministry of Forests tapno maaprobaran. Rebbengento ti kompania nga agtroso ti pannakamula manen ti matroso a kabakiran ken ti pannakaaywan dagiti palakay agingga nga umdasen ti kadakkelda tapno mabaybay-andan a dumakkel. Saan laeng nga ipalubos daytoy a proseso ti pannakausar dagiti kayo no di ket agserbi a pangkontrol iti panagwaras ti peste ken mangpataud kadagiti baro a kayo.
Ngem no saan a nainkalintegan ti agtroso, mabalin a maisingasing a maagasan ti tunggal kayo a naraut. Mabalin a nairaman iti daytoy ti panangineksion iti pestisidio iti napnuan-peste a kayo wenno panangpukan ken pananguram iti mismo a nagtubuanna. Nasamay ngem makabannog met unay ti maudi a wagas a pangkontrol, a maaramid iti arinunos ti kalam-ekna wenno nasapa a paset ti primavera sakbay a rummuar dagiti abal-abal. Ti maysa nga eksperto iti panangammo ken panangtaming kadagita a peste a ni Dale ti mangdeskribir iti Agriingkayo! ti gagangay a maar-aramid no aldaw ti panagtrabaho.
“Umuna, masapul a nalaingka nga agmaneho kadagiti kalsada a makaanay iti maysa la a lugan ken pagdaliasatan met ti nagdadakkel a trak nga agaw-awit iti nagdadakkel a troso. Tapno natalgedkami, agusarkami iti two-way radio tapno maammuanmi ti mapaspasamak iti kalsada. No agpatinggan ti kalsada, idiskargami dagiti lugan ken pasagadmi iti niebe sakam sumrek iti kabakiran. Nayempake a naimbag dagiti GPS ken compass-mi agraman dagiti chain saw, gasolina, grasa, wasay, radio, sapatos a para niebe, ken kagawaan para iti first-aid. Sumagmamano a kilometro ti lasatenmi a waig, disso a nagtrosuan, ken dagiti daan a kalsada iti uneg ti kakaykaywan. No saanen a makaadayo dagiti luganmi, agsapatoskamin iti para niebe tapno makapagnakami nupay adda rigrigatna iti kaniebean a 50 a pulgada ti kaunegna iti dadduma a lugar.
“Medio marigatankami a mangawit iti 15 a kilo a gargaretmi gapu ta narigat a malasin ti daga. Agal-alkami gapu iti bannogmi. Anian a ragsakmi no masarakanmin ti disso! Ngem mangrugin ti pudno a gagarami. Eksakto ti panagpukan ti maysa a nasanay ken kualipikado a trabahador iti napnuan-peste a kayo. Kalpasanna, umayen ti dadduma a miembro ti grupo ket putdenda ti kayo iti kalkalainganna a kaatiddog sada puoran dagitoy. Masapul a mapuoran a naan-anay ti ukis tapno matay dagiti itlog. No pangaldawen, ti temperatura a -20 degrees Celsius ti pakagutugotanmi nga agyaman ta adda paginudomi. Aginudokami sami idadang dagiti timmangken a balonmi. Kalpasanna, panagtrabaho manen. Ngem di agbayag, sumipngeten, a mangipalagip kadakami a masapul nga agawidkamin.”
Panagtrabaho iti Kabakiran
Narigat ti ar-aramiden dagiti trabahador iti kabakiran. Bayat a sarangten dagitoy a nalalaing a tattao dagiti karit, maragsakanda met iti sabsabali a parsua a makitada. Karaman ditoy ti nakaskasdaaw a buya ti aglawlaw ken nakallalagip a pannakaranada kadagiti atap nga animal. Saan a peligroso ti dadduma a panagrana, kas koma no adda maysa a tumatayab a managan grouse a nakaar-arimbangaw a tumayab agsipud ta dandani nabaddekan, wenno adda squirrel nga agap-apura a rummuar iti balayna nga umuli iti pantalon ti maysa a trabahador a talaga a nakakigtotanna. Nupay kasta, mabalin a makapapatay ti dadduma pay a panagrana—mabalin a kamatennaka ti maysa kadagiti agnanaed sadiay a kita ti oso a grizzly wenno black bear. Ngem kaaduanna, maliklikan ti peggad babaen ti panagsiput ken panagsanay, ket matagiragsak dagiti trabahador ti kabakiran a dida maam-amak.
Madama a maar-aramid dagiti makapasegga nga irarang-ay iti pannakausar ti teknolohia a mangtaming kadagiti agkakapateg a kinabaknang ti daga. Ikagkagumaan ti adu a napasnek a tattao a salakniban ken ipreserba dagiti napateg a kakaykaywantayo babaen ti panangkontrol kadagiti banag a kas iti mountain pine beetle. Di pagduaduaan a nakaad-adu pay ti maammuantayo maipapan kadagiti nakaskasdaaw a kabakirantayo. Urayentayo ti panawen inton maaywanantayton ida a maitunos a naan-anay iti orihinal a pannakadisenioda.
[Kahon/Diagram iti panid 22]
Ti Siklo ti Panagbiag ti Mountain Pine Beetle
No ngalay ti kalgaw, adda nataengan a kabaian nga abal-abal a mangabut iti ukis ti kayo a lodgepole pine agingga iti nalukneng a paset ti kayo. Kalpasan ti pannakiasawana, agitlog iti agarup 75. Iti panagitlogna, mangiwaras met iti asul a fungi iti uneg ti nalukneng a paset ti kayo tapno saan nga agtedted ti tutot ti kayo a mabalin a pakatayan dagiti abal-abal. Mapessaan inton agangay dagiti itlog a kasla balbaltik a mangan iti phloem (maysa a komplikado a tisyu) ti kayo. Iti las-ud ti sumagmamano a lawas ti naballigi a panangraut ti abal-abal, matay dayta a kayo gapu ta malapdan ti panagayus ti danum ken sustansia a mangbiag iti dayta. Dumakkel ti balbatik iti unos ti kalam-ekna ket agtayaben inton kalgaw ken dangranna dagiti baro a kayo. Kalpasanna, ulitenna ti panangdadaelna.
[Diagram]
(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)
Adulto
Itlog
Igges
Pupa
[Dagiti ladawan iti panid 22, 23]
Asideg a pannakaretrato ti nadadael a kayo
Napnuan-peste a kaykayo
Pagayusan ti tutot