Nakaro a Sakit—Pakaseknan ti Pamilia
ANIA ti nakaro a sakit? Iti simple a pannao, dayta ti agpaut a sakit. Maysa pay, inlawlawag ti maysa a propesor a ti nakaro a sakit ket “maysa a nabaliwan a kasasaad ti salun-at a saan a maagasan babaen ti simple a panangopera wenno ti apagbiit a panangagas.” Saan laeng a ti kasasaad ti sakit ken ti panangagas iti dayta ti mamagbalin a makapakarit unay ti nakaro a sakit wenno dagiti epektona no di ket masapul a napaut nga ibturan dayta.
Kasta met, saan laeng a ti pasiente ti apektaran ti nakaro a sakit. “Adda pamilia ti kaaduan a tattao,” kuna ti libro a Motor Neurone Disease—A Family Affair, “ket mariribukan ken madanagan met dagidiay nasinged kenka a kas iti mariknam [ti pasiente].” Pinatalgedan daytoy ti ina ti balasang nga addaan kanser. “Maapektaran ti amin a miembro ti pamilia,” kunana, “ipakitada man wenno sipapanunotda iti dayta.”
Siempre, sabasabali ti pannakaapektar ti tunggal maysa. Nupay kasta, no maawatan dagiti miembro ti pamilia no kasano ti panangapektar ti nakaro a sakit iti kaaduan a tattao, nasaysayaatto ti panangsarangetda kadagiti espesipiko a karit a sarangtenda. Maysa pay, no maawatan dagidiay saan a kameng ti pamilia—katrabahuan, kaklase, kaarruba, gagayyem—ti epekto ti nakaro a sakit, nasaysayaatto ken naas-asi ti panangsuportada. Babaen ti panangpanunot iti daytoy, amirisentayo ti dadduma a pamay-an ti pannakaapektar ti nakaro a sakit kadagiti pamilia.
Panagdaliasat iti Karkarna a Lugar
Mabalin nga ipadis ti mapasaran ti maysa a pamilia a nakaro a sakit iti panagdaliasatda iti ganggannaet a pagilian. Nupay adda dagiti agpapareho a banag iti nakayanakan a pagilian, karkarna ti dadduma a banag wenno naigiddiat unay. No mapasaran ti maysa a miembro ti pamilia ti nakaro a sakit, adu a banag ti di mabaliwan iti estilo ti panagbiag ti pamilia. Nupay kasta, adda bambanag a naigiddiat unay.
Iti damo, mabalin nga apektaran ti sakit ti normal a rutina ti pamilia ket mapilitan ti tunggal miembro ti pamilia a makibagay tapno marisutda ti parikut. Pinatalgedan daytoy ti 14-tawenna a ni Helen, a ti nanangna ket agsagsagaba iti nakaro a panagleddaang. “Ibagaymi ti eskediulmi iti kabaelan wenno di kabaelan ni Nanang iti aniaman nga aldaw,” kinunana.
Uray pay ti therapy—a maipaay a mangbang-ar iti sakit—mabalin a dadaelenna pay ti baro a rutina ti pamilia. Usigenyo kas pagarigan da Braam ken Ann, a nadakamat iti immuna nga artikulo. “Kasapulan a mangaramidkami iti dakkel a panagbalbaliw iti inaldaw a rutinami gapu iti therapy dagiti ubbing,” kuna ni Braam. Ilawlawag ni Ann: “Inaldaw nga agkarasublikami idiay ospital. Ket malaksid iti dayta, inrekomendar pay ti doktor a mamin-innem a pakanenmi dagiti ubbing iti saggabassit laeng tapno masupusopan dagiti kurang a sustansia a nakaigapuan ti sakitda. Para kaniak, dayta ket interamente a baro a pamay-an ti panagluto.” Dakdakkel pay a karit ti panangtulong kadagiti ubbing nga agehersisio tapno pumigsa ti maselda. Malagip ni Ann a “dayta ti inaldaw a pannakidangadang iti pagayatan.”
Bayat a makibagbagay ti pasiente iti panagsikor—ken no dadduma iti ut-ot—ti panangagas ken ti panangeksamen dagiti doktor, ad-addan nga agpannuray iti praktikal a tulong ken panangliwliwa ti pamilia. No kasta, saan laeng a masapul a masursuro dagiti miembro ti pamilia dagiti baro a paglaingan a mangaywan iti pasiente no di ket mapilitanda amin a mangbalbaliw kadagiti kababalin, emosion, estilo ti panagbiag, ken rutinada.
Nalawag nga amin dagitoy ti mangsuot iti panagibtur ti pamilia. Pinatalgedan ti maysa nga ina a nayospital ti balasangna gapu iti kanser a daytat’ “ad-adda a makabannog ngem iti pagarupen ti asinoman.”
Agtultuloy a Panagduadua
“Ti agkarabaliw a kasasaad ti nakaro a sakit mangpataud iti makapaamak a panagduadua,” kuna ti Coping With Chronic Illness—Overcoming Powerlessness. Bayat a makibagbagay pay la ti pamilia iti maysa a kasasaad, mabalin a sarangtenda ti nagbalbaliw ken mabalin a narikrikut pay a kasasaad. Mabalin a sabasabali dagiti sintoma wenno kellaat a kumaro, ket di agkurri ti therapy nga inanamaen a mangpaimbag. Mabalin a kanayon a masukatan ti panangagas wenno adda dagiti di mapakpakadaan a komplikasion. Bayat a lalo nga agpannuray ti pasiente iti tulong nga ikagkagumaan nga ipaay ti madandanagan a pamilia, mabalin a kellaaten a rumsua dagiti pengpengdan nga emosion.
Gapu ta di ammo ti kasasaad ti adu a sakit ken no kasano ti pannakaagasda rumsua dagiti saludsod a kas iti: Kasano ti kapaut daytoy? Kasanonto ti kinakaro ti sakit? Kasano pay kabayag ti maibturanmi? Masansan a ti sakit a pakaigapuan ti ipapatay tignayenna ti kakaruan a panagdanag—“Kasanonto pay kabayag sakbay a dumteng ti ipapatay?”
Agtutupatop ti sakit, panangagas, pannakabannog, ken panagduadua a pakaigapuan ti sabali pay a di namnamaen nga epekto.
Epektona iti Kagimongan
“Masapul a parmekek ti nakaro a pannakarikna nga agmaymaysaak ken naipasungalngalak,” kuna ni Kathleen, a ni lakayna ket nagsagaba iti nakaro a panagleddaang. “Awan ressat ti kasasaad,” innayonna pay, “ta dikam pulos makapagawis wenno makadar-ay kadagiti mayawis a sosial a panagtataripnong. Kamaudiananna, dandani saankamin a makitartaripnong.” Kas ken Kathleen, makonsiensia ti adu gapu ta saanda a makaawis ken saanda a makadar-ay kadagiti awis. Apay a mapasamak daytoy?
Ti sakit a mismo wenno dagiti dakes nga epektona ti manglapped wenno mamagbalin pay ketdi nga imposible ti idadar-ay kadagiti sosial a pasken. Mabalin a marikna ti pamilia ken ti pasiente a nakababain ti sakit, wenno pagamkanda a mapabainanda. Mabalin a pagarupen ti pasiente a din maikari a makipagayam gapu iti panagleddaangna, wenno mabalin nga awanen ti gaganaygayan ti pamilia a makitaripnong. Gapu iti nagduduma a rason, ti nakaro a sakit ti nalaka laeng a pakaigapuan ti panagputputong ken panagliday ti intero a pamilia.
Kasta met, saan nga amin ket ammoda ti ibagada ken no kasano ti panagtignayda no adda baldado a tao. (Kitaem ti kahon a “No Kasano nga Agbalinka a Manangsuporta,” iti panid 11.) “No naiduma ti anakmo kadagiti dadduma nga ubbing, perrengen ken agsao nga awanan konsiderasion ti adu a tattao,” kuna ni Ann. “Kinapudnona, pabasolem ti bagim a nakaigapuan ti sakit, ket ad-addaka pay a makonsiensia kadagiti komentoda.” Adda pakainaigan ti imbaga ni Ann iti mabalin a mapasaran dagiti pamilia.
Dagiti Makadadael nga Emosion
“Makigtot, di mamati, ken di maakseptar ti kaaduan a pamilia ti kinapudno apaman a maammuanda ti sakit,” kuna ti maysa a managsirarak. “Saanda a maibturan.” Wen, makapaupay a maammuan a ti ay-ayatem ket agsakit iti mamagpeggad iti biag wenno makabaldado. Mabalin a pagarupen ti pamilia a nadadaelen dagiti namnama ken arapaapda, agduaduada iti masanguanan ken mariknada a napukawan ken maldaanganda.
Agpayso nga adu a pamilia a nakakita kadagiti nabayagen, makapadanag a sintoma iti miembro ti pamiliada a dida ammo ti gapuna, ti mabalin a mabang-aran ta naammuanda ti sakit. Ngem naiduma ti reaksion ti dadduma a pamilia no maammuanda ti sakit. Kastoy ti inamin ti maysa nga ina idiay Abagatan nga Africa: “Maldaanganak idi naammuak ti sakit dagiti annakmi ket, iti kinapudnona, naim-imbag pay koma a diak naammuan dayta.”
Ilawlawag ti libro nga A Special Child in the Family—Living With Your Sick or Disabled Child a “gagangay laeng ti agleddaang . . . bayat a makibagayka iti talaga a baro a kasasaad. Mabalin a nakaro no dadduma ti leddaangmo ta pagamkam a dika madaeran dagitoy.” Kastoy ti insalaysay ti autor ti libro a ni Diana Kimpton, nga addaan iti cystic fibrosis ti dua a babbarona: “Madanaganak ket masapul a maammuak a gagangay laeng ti kastoy a nasaem a riknak.”
Gagangay laeng a marikna dagiti pamilia ti panagamak—panagamak iti dida ammo, sakit, pannakaagas, saem, ken ipapatay. Addaan a nangnangruna dagiti ubbing iti adu a di maibaga a pagam-amkan—nangnangruna no awan ti nainkalintegan a pannakailawlawag dagiti mapaspasamak.
Gagangayen ti panagpungtot. Kuna ti magasin a TLC iti Abagatan nga Africa a “dagiti miembro ti pamilia ti mabalin a masansan a pagpapasan ti pasiente iti pungtotna.” Isu a makapungtot met dagiti miembro ti pamilia—kadagiti doktor gapu ta saanda a naduktalan a nasaksakbay ti sakit, iti bagbagida gapu ta naipatawidda ti sakit a maigapu iti depekto a gene, iti pasiente gapu ta dina inaywanan a naimbag ti bagina, ken Satanas a Diablo gapu ta pinataudna ti kasta a panagsagaba, wenno uray pay iti Dios, gapu ta isu ti pabasolenda a nakaigapuan ti sakit.Ti pannakakonsiensia ti sabali pay a gagangay a reaksion iti nakaro a sakit. “Dandani amin a nagannak wenno kabsat ti ubing nga agkanser ket makonsiensia,” kuna ti libro a Children With Cancer—A Comprehensive Reference Guide for Parents.
Daytoy nakasasaem nga emosion masansan nga agbanag—iti nakaro wenno saan unay a nakaro—a panagleddaang. “Nalabit kastoy ti gagangay a reaksion ti amin,” insurat ti maysa a managsirarak. “Adda salansanko a napno kadagiti surat a mangpaneknek iti dayta.”
Wen, Makadaer Dagiti Pamilia
Iti nasaysayaat a kasasaad, nabigbig ti adu a pamilia a saan met a nakarigrigat ti panangdaer iti kasasaad a kas ti naipagarup idi damo. Patalgedan ni Diana Kimpton a “narigrigat ti ar-arapaapem ngem iti agpaypayso a kasasaad.” Iti personal a kapadasanna naammuanna a “manmano a kasla saanen a sumayaat dagiti kasasaad ngem ti pagarupem idi damo a naammuam ti sakit.” Agtalekka a malasatam met dayta ta nalasatan ti dadduma a pamilia ti panagdaliasatda iti karkarna a pagilian ti nakaro a sakit. Adu ti nabang-aran ken naaddaan iti namnama gapu laeng iti pannakaammoda a nadaeran ti dadduma.
Ngem, nalabit nainkalintegan a panunoten ti maysa a pamilia, ‘Kasano a madaeranmi?’ Sukimaten ti sumaganad nga artikulo ti dadduma a pamay-an ti panangdaer dagiti pamilia iti nakaro a sakit.
[Blurb iti panid 5]
Masapul nga aywanan ti pamilia ti pasiente ken ibagayda dagiti kababalin, emosion, ken estilo ti panagbiagda
[Blurb iti panid 6]
Agpadpada a mapasaran ti pasiente ken pamilia ti nasaem nga emosion
[Blurb iti panid 7]
Dika maupay. Nadaeran ti dadduma a pamilia isu a madaeram met
[Kahon iti panid 7]
Dadduma a Karit Gapu iti Nakaro a Sakit
• Ammuem ti maipapan iti sakit ken no kasano a daeran dayta
• Panangibagay iti estilo ti panagbiag ti maysa ken iti inaldaw a rutina
• Panangdaer iti nagbalbaliw a sosial a pannakitaripnong
• Panangtaginayon a normal ken natimbeng ti kasasaad
• Panagladingit gapu iti pukaw a maigapu iti sakit
• Panangdaer kadagiti nasaem nga emosion
• Panangtaginayon iti positibo a panangmatmat