No Kasano a Daeran Dagiti Pamilia ti Nakaro a Sakit

MADEPINAR ti panangdaer a kas “ti sieepektibo a pannakibagay ken panangtaming kadagiti pakarigatan.” (Taber’s Cyclopedic Medical Dictionary) Ramanenna ti panangsaranget kadagiti parikut ti nakaro a sakit tapno makontrol ken masagrapmo ti kinatalingenngen ti isip. Ken gapu ta agpayso a pakaseknan ti intero a pamilia ti nakaro a sakit, masapul ti naayat ken nasungdo a panangsuporta ti tunggal miembro ti pamilia tapno sibaballigi a makadaer ti pamilia. Amirisentayo ti sumagmamano a pamay-an a panangdaer dagiti pamilia iti nakaro a sakit.

Ti Pateg ti Pannakaammo

Nalabit di mabalin nga agasan ti pannakabaldado, ngem ti pannakaammo no kasano a daeran kissayanna ti mental ken emosional a pakarigatan gapu iti sakit. Maitunos daytoy iti nagkauna a proverbio a nagkuna: “Ti tao a mannakaammo degdeganna ti bilegna.” (Proverbio 24:5) Kasano a maammuan ti pamilia no kasano ti mangdaer?

Ti umuna a pamay-an isu ti panangsapul iti nalaka a kasarita ken mannakitinnulong a doktor, daydiay situtulok a mangiwaya iti oras a mangilawlawag a naimbag iti isuamin iti pasiente ken iti pamilia. “Ti nasayaat a doktor,” kuna ti libro nga A Special Child in the Family, “ket maseknan iti intero a pamilia ken addaan kadagiti amin a nasken a paglaingan iti panangagas.”

Ti sumaganad a pamay-an ket kanayon nga iyespesipikom dagiti damagem agingga a maawatam a naimbag ti kasasaad. Ngem laglagipem a no kaduam ti doktor, nalakaka laeng nga agnerbios ket malipatam ti kayatmo a damagen. Makatulong a singasing ti panangisuratmo a nasaksakbay kadagiti kayatmo a damagen. Mabalin a kayatmo a maammuan no ania ti namnamaem a mapasamak iti sakit ken ania ti panangagas ken ania ti aramidem iti dayta.​—Kitaem ti kahon a “Salsaludsod a Mayimtuod ti Pamilia iti Doktor.”

Nakapatpateg nga ibagam ti umiso nga impormasion iti kakabsat ti ubing nga addaan nakaro a sakit. “Ilawlawagmo no ania ti sakit iti damo pay laeng,” kuna ti maysa nga ina. “Mabalin a nalakada laeng a maipuera iti ummong ti pamilia no dida maawatan ti mapaspasamak.”

Naammuan met ti dadduma a pamilia dagiti makatulong nga impormasion babaen ti panagsirarakda iti lokal a libraria, paglakuan iti libro, wenno iti Internet​—masansan a maammuanda dagiti detaliado nga impormasion maipapan kadagiti espesipiko a sakit.

Panangsalimetmet iti Kalkalainganna a Kasasaad ti Biag

Natural laeng a kayat dagiti miembro ti pamilia a taginayonen ti kalkalainganna a kasasaad ti biag para iti pasiente. Alaem a pagarigan ni Neil du Toit, a nadakamat iti umuna nga artikulo. Maupay pay laeng kadagiti makapakapuy nga epekto ti sakitna. Nupay kasta, busbusbosenna ti 70 nga oras iti makabulan a mangar-aramid iti magusgustuanna unay​—ti pannakisarita kadagiti tattao iti komunidadna maipapan iti naibasar iti Biblia a namnamana. “Mariknak met ti kasta unay a pannakapnek no isurok ti Biblia iti kongregasion,” kunana.

Ti kasasaad ti biag iramanna met ti abilidad nga agayat ken mangsagrap iti ayat, panaglinglingay, ken mangtaginayon iti namnama. Kayat pay la ketdi dagiti pasiente a tagiragsaken ti biag agingga nga ipalubos ti sakit ken ti pannakaagasda. Ilawlawag ti maysa nga ama ti pamilia a nakadaer iti sakit iti uneg ti 25 a tawen: “Pagay-ayatmi ti rummuar, ngem gapu iti sakit ti anakko, dikam makapasiar. Isu a sabali ti pamay-anmi. Agpasiarkami kadagiti lugar a din masapul nga agbannogkami pay.”

Wen, kabaelan pay laeng dagiti pasiente ti mangsagrap iti pannakapnek iti biag. Depende iti kasasaad ti sakit, adu pay laeng ti mangapresiar iti napipintas a buya ken uni wenno timek. No ad-adda a makontrolda ti nadumaduma nga aspeto ti panagbiagda, ad-adda a maaddaanda iti kalkalainganna a kasasaad ti biag.

Panangtaming Kadagiti Narigat a Maawatan nga Emosion

Maysa a nasken a paset ti panangdaer ramanenna ti panangammo no kasano a kontrolen dagiti makapasakit nga emosion. Maysa kadagitoy ti pungtot. Bigbigen ti Biblia a mabalin nga adda rason a marurod ti maysa a tao. Nupay kasta, idagadagna met kadatayo a ‘nabannayattayo koma nga agpungtot.’ (Proverbio 14:29) Apay a nainsiriban nga aramiden ti kasta? Sigun iti maysa a libro, ti pungtot “in-inut a dadaelen ken pagrurodennaka wenno pagsawennaka iti makasair a pagbabawyamto laeng.” Makapasakit ket mabayag a malipatan uray ti maminsan laeng a panagpungtot.

Isingasing ti Biblia: “Ti init saannakay koma a malnekan a sipupungtot.” (Efeso 4:26) Nalawag nga awan ti maaramidantayo a mangitantan iti ilelennek ti init. Ngem adda dagiti pamay-an a maaramidantayo a mangrisut a sipapartak iti “makapungtot a kasasaad[tayo]” tapno ditay itultuloy a saktan ti bagitayo ken ti sabsabali. Ket nalaklakam a mataming ti kasasaad no kalmadokan.

Kas iti dadduma a pamilia, awan duadua nga adda panawen a naragsak wenno nalidayka. Natakuatan ti adu a nasaysayaat ti panangdaerda no makapagsisinnaritada wenno adda pagpudnuanda a naasi ken mannakipagrikna. Kastoy ti aktual a napadasan ni Kathleen. Idi damo inaywananna ti agkanser nga inana, ket kalpasanna ti asawana, a nagsagaba iti nakaro a panagleddaang ken kamaudiananna naaddaan iti Alzheimer’s disease. Kastoy ti inaminna: “Maliwliwaak idi no makasaritak dagiti mannakaawat a gagayyem.” Umanamong ni Rosemary, a nangaywan ken nanangna iti dua a tawen. Kinunana a “ti pannakisarita iti napudno a gayyem ti nakatulong tapno agtalinaedak a natimbeng.”

Ngem dika masdaaw no dika magawidan ti panagarubos dagiti luam bayat ti saritaan. “Ti panagsangit bang-aranna ti tension ken saem, ket tulongannaka a mangdaer iti panagladingitmo,” kuna ti libro nga A Special Child in the Family.a

Taginayonem ti Positibo a Kababalin

“Ti pakinakemmo nga agbiag ti mangpabileg kenka no masakitka,” insurat ti masirib a ni Ari Solomon. (Proverbio 18:14, Today’s English Version) Napaliiw dagiti moderno a managsirarak a dagiti namnamaen ti adu a pasiente​—negatibo man wenno positibo​—masansan nga impluensiaanda ti pagbanagan ti pannakaagasda. Ngem, kasano nga agtalinaed ti pamilia nga optimistiko iti sidong ti napaut a sakit?

Nupay saan nga iyaleng-aleng ti kaadda ti sakit, nasaysayaat ti panangdaer dagiti pamilia no ipamaysada pay la dagiti banag a maaramidanda. “Ti kasasaad naan-anay a pagbalinennaka a negatibo,” kuna ti maysa nga ama, “ngem bigbigem nga addaanka pay laeng iti adu a bambanag. Adda pay la biagmo, addakayo a sangapamilia, ken dagiti gagayyemmo.”

Nupay masapul a di laglag-anen ti nakaro a sakit, makatulong ti nasayaat a kinaparato a manglapped iti espiritu ti panagduadua. Ti madadaan a kinaparato dagiti Du Toit iparangarangna ti punto. Ilawlawag ni Collette nga inaudi nga ading ni Neil du Toit: “Agsipud ta nasursuromin a daeran ti dadduma a kasasaad, makakatawakamin kadagiti banag a napasamak kadakami a nalabit makaparurod unay kadagiti sabsabali. Ngem ti panagkatawa talaga a bang-aranna ti tension.” Patalgedan ti Biblia kadatayo a ti “naragsak a puso naimbag nga agas.”​—Proverbio 17:22.

Nakapatpateg a Naespirituan a Prinsipio

Ti maysa a nasken a paset iti naespirituan a pagimbagan dagiti pudno a Kristiano ramanenna ti ‘panangipakaammo koma babaen ti kararag ken araraw kadagiti dawdawatda iti Dios.’ Ti resulta ket kas iti naikari iti Biblia: “Ti talna ti Dios a mangringbaw iti amin a panunot aywanannanto dagiti pusoyo ken dagiti pannakabalin ti isipyo.” (Filipos 4:6, 7) Kalpasan ti dandani 30 a tawen a panangaywan iti dua a nakaro ti sakitda nga annak, kuna ti maysa nga ina: “Naammuanmi a tulongannaka ni Jehova a mangdaer. Talaga a saannaka a baybay-an.”

Kasta met a napabileg ti adu babaen kadagiti kari iti Biblia a paraiso a daga nga awanan ut-ot ken panagsagaba. (Apocalipsis 21:3, 4) “Gapu iti nakaro a sakit a sinaranget ti pamiliami,” kuna ni Braam, “ad-adda a pimmayso kadakami ti kaipapanan ti kari ti Dios nga ‘aglagtonto ti pilay a kas maysa nga ugsa, ken ti dila ti umel agkantanto. ’” Kas iti adu a sabsabali, segseggaan dagiti Du Toit ti tiempo idiay Paraiso inton “ti agtaeng dinanto kunaen, Masakitak.”​—Isaias 33:24; 35:6.

Maparegtaka. Ti ut-ot ken panagsagaba a mangparparigat iti sangatauan ket paset a mismo ti pammaneknek nga umad-adanin dagiti nasaysayaat a kasasaad. (Lucas 21:7, 10, 11) Ngem kabayatanna, mapampaneknekanen ti pinulpullo nga agay-aywan ken pasiente a ni Jehova ket pudno nga “Ama dagiti nadungngo nga asi ken ti Dios ti amin a liwliwa, a mangliwliwa kadakami iti amin a rigatmi.”​—2 Corinto 1:3, 4.

[Footnote]

[Kahon/Ladawan iti panid 8]

Salsaludsod a Mayimtuod ti Pamilia iti Doktor

• Kasano a tumaud ti sakit, ken ania ti pagbanaganna?

• Ania dagiti sintoma, ken kasanoda a makontrol?

• Ania dagiti mabalin a maisukat a panangagas?

• Ania dagiti mabalin nga epekto, risgo, ken gunggona ti nadumaduma a panangagas?

• Ania ti maaramidan tapno mapasayaat ti kasasaad, ken ania ti liklikan?

[Kahon/Ladawan iti panid 11]

No Kasano nga Agbalinka a Manangsuporta

Mabalin nga agkedked ti dadduma a tattao a bumisita wenno tumulong agsipud ta dida ammo ti ibagada wenno no kasano a tamingenda ti kasasaad. Nalabit natangsit ti dadduma ket, babaen ti panangipilitda iti pagarupenda a makatulong, mabalin a degdeganda ti pakarigatan a mapaspasaran ti pamilia. Kasano ngarud a makasuporta ti maysa kadagidiay addaan miembro iti pamilia a nakaro ti sakitna a dida bibiangan ti pribado a panagbiagda?

Umimdeng a buyogen ti pannakipagrikna. ‘Masapul a nasiglatka koma a dumngeg,’ kuna ti Santiago 1:19. Ipakitam ti pannakaseknan babaen ti naimbag a panagimdeng ken palubosam dagiti miembro ti pamilia a mangipeksa iti bagbagida no tarigagayanda ti agsao. Mabalin nga ad-adda nga agipeksada no madlawda a “mannakipagriknaka.” (1 Pedro 3:8) Ngem, laglagipem a saan nga agpapada ti panagtignay dagiti indibidual wenno pamilia maipapan iti nakaro a sakit. Ngarud, “dika mangipapaay iti balakad malaksid no talaga nga adda ammom maipapan iti sakit wenno kasasaad,” kuna ni Kathleen, a nangaywan ken inangna ken kalpasanna iti nakaro ti sakitna nga asawana. (Proverbio 10:19) Ken laglagipem nga uray no adda ammom maipapan iti tema, mabalin nga ikeddeng ti pasiente wenno ti pamilia a saanda a kasapulan wenno awaten ti balakadmo.

Mangipaayka iti praktikal a tulong. Uray pay ammom a kasapulan ti pamilia ti panagwaywayas, sidadaanka koma a tumulong no talaga a kasapulandaka. (1 Corinto 10:24) Kuna ni Braam, a nadakamat iti daytoy a serye: “Nagdakkel ti tulong dagiti gagayyemmi a Kristiano. Kas pagarigan, idi naturogkami idiay ospital gapu iti narikut a kasasaad ni Michelle, kanayon nga agpatnag a kaduaendakami ti uppat wenno innem a gagayyemmi. Kaanoman a kasapulanmi ti tulong, adda tumulong.” Kuna pay ni Ann nga asawa ni Braam: “Kalam-ekna idi, ket iti dua a lawas, inaldaw a maikkankami iti naiduma a sopas. Nananammi ti napudot a sopas ken adu a nabara nga ayat.”

Makipagkararagka kadakuada. No dadduma, bassit laeng wenno awan pay ketdi ti praktikal a maaramidam. Nupay kasta, maysa kadagiti makaparegta unay a banag isu ti panangiraman iti makapabileg a Nainkasuratan a kapanunotan wenno naimpusuan a kararag a kadua dagiti pasiente ken ti pamiliada. (Santiago 5:16) “Dika pulos tagibassiten ti pannakabalin ti panangikararag​—ken pannakipagkararag​—kadagiti addaan nakaro a sakit ken ti pamiliada,” kuna ti 18 anyos a ni Nicolas, a ti inana ket agsagsagaba iti nakaro a panagleddaang.

Wen, ti umiso a panangsuporta adu ti maaramidanna a tumulong kadagiti pamilia a mangdaer iti rigat ti nakaro a sakit. Kastoy ti kuna ti Biblia: “Ti maysa a gayyem ket naayat a kadua iti amin a tiempo, ken maysa a kabsat a naipasngay a makiraman kadagiti pakariribukan.”​—Proverbio 17:17, The New English Bible.

[Kahon/Ladawan iti panid 12]

No Agngangabiten Gapu iti Sakit

Mabalin a di kayat ti dadduma a pamilia a pagsasaritaan ti umadanin nga ipupusay ti ay-ayatenda nga agngangabiten a matay. Nupay kasta, kuna ti libro a Caring​—How to Cope a “no adda ammom iti mabalin a mapasamak ken no ania ti rumbeng nga aramidem, mabalin a makatulong a mangbang-ar iti panagdanag.” Nupay agduduma dagiti espesipiko nga addang sigun kadagiti linteg ken ugali ti pagilian, adtoy ti sumagmamano a singasing a mabalin nga amirisen ti pamilia no agay-aywanda ti agngangabiten nga ay-ayatenda idiay pagtaengan.

Nasaksakbay

1. Damagem iti doktor no ania ti mabalin a mapasamak kadagiti maudi nga aldaw ken oras ti pasiente ken ania ti masapul nga aramiden no matay iti rabii.

2. Mangaramidka iti listaan dagidiay masapul a mapakaammuan no matay.

3. Usigem dagiti plano maipapan iti pumpon:

• Ania dagiti pagayatan ti pasiente?

• Maitabon wenno mapuoran? Pagdidiligem dagiti gasto ken serbisio ti nadumaduma nga embalsamador.

• Kaano a maipumpon? Mangtedka iti pawayway iti tiempo ti panagbiahe dagiti kabagian ken gagayyem.

• Siasino ti mamumpon?

• Sadino ti pakaaramidan dayta?

4. Uray pay no kasla awan puotna, mabalin a mangngeg pay laeng ti pasiente ti maibagbaga wenno madlawna pay laeng ti maar-aramid iti aglawlawna. Agannadka a di mangisawang iti aniaman iti sanguananna a dika kayat a mangngegna. Nalabit kayatmo a patalgedan babaen ti naalumamay a pannakisarita ken panangpetpet iti imana.

No Matay ti Ay-ayaten

Adtoy ti sumagmamano a bambanag a maaramid ti sabsabali a tumulong iti pamilia:

1. Ikkam ti pamilia iti kalkalainganna a panawen a makapagbukbukodda a kadua ti natay tapno mataming ken madaeranda dagiti parikut gapu iti ipapatay

2. Makipagkararagka iti pamilia.

3. No nakasaganan ti pamilia, nalabit apresiarenda ti tulong a mangipakaammo kadagiti sumaganad:

• Iti doktor a mangpatalged iti ipapatay ken mangipaay iti sertipiko ti ipapatay.

• Iti embalsamador, puneraria, wenno krematorio, a mangaywan iti bangkay.

• Kadagiti kabagian ken gagayyem. (Nalabit a sitataktika a kunaem ti kastoy: “Umaw-awagak maipanggep ken [nagan ti pasiente]. Ladingitek nga adda dakes nga ipadamagko. Kas pagaammoyo, medio nabayag a naidalit gapu iti [sakit], ket natayen [kaano ken sadino].)

• Iti maysa nga opisina ti warnakan a mangipadamag iti ipapatayna no tarigagayanda dayta.

4. Mabalin a kayat ti pamilia nga adda tumulong kadakuada a mangaramid kadagiti maudi nga urnos ti pumpon.

[Ladawan iti panid 9]

Masapul nga aramiden dagiti miembro ti pamilia ti kabaelanda a mangtaginayon iti kalkalainganna a kasasaad ti biag

[Ladawan iti panid 10]

Ti panagkararag a kadua ti pamilia makatulong kadakuada a mangdaer