Sibaballigi a Panangibtur iti Sakitmo​—Kasano?

SAANKA nga agdanag ta normal laeng ken gagangay ti adu a kellaat a rikna a mapaspasaram. Nupay agpayso a masakitka wenno adda an-annayem, dika bigbigen dagiti inkapilitan a panagbalbaliw nga imbunga ti sakitmo. Kasla aggingginnuyod ti bagim ken ti sakitmo, maysa a salisal maipapan ti kasasaadmo idi ken nalabit ti pagbalinamto. Ket ita, kasla mangab-abak ti sakitmo. Ngem mabalbaliwam ti kasasaad. Kasano?

“No adda mapukaw gapu iti sakit,” kuna ni Dr. Kitty Stein, “kasla mariknam a mataykan.” Isu a no mapukaw ti napateg kenka a kas iti salun-atmo, normal laeng nga agladingit ken agsangitka, kas iti aramidem no adda matay nga inay-ayatmo. Kinapudnona, mabalin a saan la a ti salun-atmo ti mapukawmo. Kas ilawlawag ti maysa a babai, “Masapul a sumardengak nga agtrabaho. . . . Masapul nga isukok ti panagwaywayasko a kanayon a pagay-ayatko idi.” Nupay kasta, masapul a nainkalintegan ti panangmatmatmo kadagiti napukawmo. “Sangitam ti pukawmo,” kuna ni Dr. Stein, nga agsagsagaba met iti multiple sclerosis, “ngem masapul met nga ammuem dagiti nabati pay.” Kinapudnona, apaman a nagarubosen ti damo a luluam, maamirismon nga adda pay laeng dagiti agkakapateg a sagudaymo. Maysa pay, kabaelam ti makibagay.

Saan a malapdan ti maysa a marino ti bagyo, ngem maibturan ken malasatanna dayta babaen ti panangibagayna kadagiti layag ti bilogna. Kasta met dika malapdan ti sakit a dimteng iti biagmo a kas iti bagyo ngem kabaelam a daeran ti sakitmo babaen ti panangibagaymo kadagiti “layag,” kayatna a sawen, ti pisikal, mental, ken emosional a panangmatmatmo. Ania ti nakatulong iti dadduma a nakaro ti sakitda a mangaramid iti kasta?

Ammuem ti Kasasaad ti Sakitmo

Kalpasan ti damo nga epekto ti dayagnosis, mabigbig ti adu a nasaysayaat a maammuam ti agpaypayso a kasasaad nupay makapadanag, ngem ti dika ammo ti pagam-amkam. Nupay dika makagaway gapu iti buteng, mabalin a ti pannakaammom iti mapaspasamak ti makatulong kenka a mangamiris no ania ti maaramidam​—ket masansan nga adda nasayaat nga epekto dayta kenka. “Paliiwem a nasaysayaat nga amang ti riknam no adda planom a mangiremedio iti pakadanagam,” kuna ni Dr. David Spiegel iti Stanford University. “Mabayag pay sakbay nga adda aktual a maaramidam, makissayam ti panagdanagmo no iplanom ti aramidem.”

Nalabit kayatmo a maammuan ti ad-adu pay maipapan iti kasasaadmo. Kas kuna ti maysa a proverbio ti Biblia, “ti tao nga addaan pannakaammo patibkerenna ti pannakabalin.” (Proverbio 24:5, NW) “Mangalaka kadagiti libro iti libraria. Ikagumaam nga ammuen ti adu maipapan iti sakitmo,” kuna ti maysa a lalaki a naidaliten. Bayat a maammuam dagiti magun-odan a panangagas ken dagiti pamay-an ti panangandur iti sakit, matakuatamto a saan met gayam a grabe ti kasasaadmo a kas ti impagarupmo. Mabalin a makasarakka pay iti sumagmamano a pamkuatam tapno agbalinka nga optimistiko.

Ngem saan a ti pannakaawatmo iti sakitmo babaen ti nainkalintegan a panangmatmat ti ultimo a raragpatem. Kuna ni Dr. Spiegel: “Ti magun-odam a pannakaammo ket napateg a banag iti pannakibagaymo iti sakitmo, pannakaawatmo iti dayta, ken umiso a panangmatmatmo iti dayta.” Ti panangakseptar a nagbalbaliwen ti biagmo ngem saan pay a nagpatingga ti narikut ken masansan a nabannayat a proseso. Ngem daytoy nga addang​—ti nainkalintegan a pannakaawatmo iti sakitmo ken ti panangakseptar ti riknam iti dayta​—ti maysa a banag a mabalinmo nga aramiden. Kasano?

Maaddaan iti Naannad a Kinatimbeng

Nalabit masapul a balbaliwam ti panangmatmatmo iti kaipapanan ti panangakseptarmo iti sakitmo. Ngamin, ti panangakseptarmo nga agsakitka dina ipakita nga awanen ti serserbim, no kasano a ti panangakseptar ti maysa a marino a sarsarangtenna ti bagyo saanna kayat a sawen a nakapuy ti marino. Imbes ketdi, ti panangbigbig a sarsarangtenna ti bagyo ti manggutugot kenkuana nga agtignay. Umasping iti dayta, dina kayat a sawen nga awanen ti serserbim no akseptarem nga agsakitka, no di ket kaipapananna “ti panangbalbaliwmo kadagiti aramidem,” kas iti kinuna ti babai a nakaro ti sakitna.

Uray no kimmapuy ti maaramidan ti bagim, masapul a laglagipem a saan a masapul a maapektaran ti mental, emosional, ken naespirituan a kalidadmo. Kas pagarigan, nalaingka pay laeng kadi ken kabaelam pay nga urnosen dagiti aramid wenno planom iti sistematiko ken nainkalintegan a pamay-an? Nalabit addaanka pay laeng iti makaallukoy nga isem, maseknanka pay laeng iti sabsabali, ken nalaingka pay laeng nga agimdeng ken napudnoka a gayyem. Ken ti kapatgan, adda pay la pammatim iti Dios.

Maysa pay, laglagipem a nupay dika mabalbaliwan ti intero a kasasaadmo, maikeddengmo pay laeng no kasanoka nga agtignay. Kuna ni Irene Pollin iti National Cancer Institute: “Sika a mismo ti mangikeddeng ti aramidem iti sakitmo. Kabaelam daytoy aniaman ti kasasaad ti sakitmo.” Patalgedan ni Helen, maysa a 70 ti tawennan a babai nga addaan iti nakaro a multiple sclerosis: “Saan a ti sakit no di ket ti reaksionmo iti sakitmo ti mangikeddeng no nasimbeng manen ti panunotmo ken riknam.” Kuna ti maysa a lalaki nga adun a tawen a dadaeranna ti kinabaldadona: “Ti positibo a panangmatmat ket kas iti kilia ti bilog a mangmantener iti kinatimbengna.” Kinapudnona, kuna ti Proverbio 18:14 (NW): “Ti espiritu ti maysa a tao maanusanna ti saksakitenna; ngem no maipapan iti nadanar nga espiritu, siasino ti makaibtur iti dayta?”

Kaadda Manen ti Kinasimbeng

Bayat nga agsubli ti kinasimbeng ti riknam, dagiti saludsod a kas iti ‘Apay a napasamak daytoy kaniak?’ mabalin a masukatan iti ‘Tangay napasamak daytoy kaniak, ania ngaruden ti aramidek?’ Gapu iti daytoy, mabalin a mangaramidka kadagiti kanayonan nga addang tapno mabalbaliwan ti agdama a kasasaadmo. Amirisentay ti sumagmamano.

Tingitingem ti kasasaadmo, panunotem no ania ti masapul a baliwam, ket kalpasanna baliwam ti mabalin a baliwan. “Ti sakitmo ti makagapu a tingitingem manen ti biagmo​—mangriing ken mangpaalibtak, saan a mamagpatingga iti biag,” kuna ni Dr. Spiegel. Imtuodem ti bagim, ‘Sakbay ti panagsakitko, ania idi ti napateg kaniak? Kasano a nagbalbaliw daytoy?’ Imtuodem dagita a saludsod, saan a tapno maammuam no ania ti saanmon a maaramid, no di ket tapno maikeddengmo no ania ti mabalinmo pay nga aramiden, nalabit babaen ti naiduma a pamay-an. Alaem a pagarigan ni Helen a nadakamat itay.

Iti napalabas a 25 a tawen, kimmapuy dagiti maselna gapu iti multiple sclerosis. Idi damo, nagandador tapno makagunay. Kalpasanna, idi dinan magunay ti kannawan nga imana inusarnan ti kannigidna. Simmaruno a kimmapuyen ti kannigidna. Kalpasanna, agarup walo a tawenen a di makapagna. Ita, masapul nga addan mangdigus, mangpakan, ken mangkawes kenkuana. Pagladingitanna daytoy, ngem nupay kasta, kunana: “Ti replanko ket, ‘Panunotem ti maaramidam, saan a ti ar-aramidem idi.’” Ket babaen ti tulong ni lakayna ken dagiti bumisbisita a nars-na agraman ti managparnuay a panagpampanunotna, kabaelanna pay laeng nga itultuloy dagiti pagay-ayatna nga aramiden. Kas pagarigan, nanipud pay idi agtawen iti 11, nagpategen a paset ti panagbiagna ti panangiranud iti kari ti Biblia nga umay a natalna a baro a lubong, ket itatta, ar-aramidenna pay la daytoy kada lawas. (Mateo 28:19, 20) Ilawlawag ni Helen no kasano:

“Kiniddawko iti bumisbisita a nars nga iggamanna ti diario para kaniak. Basaenmi a dua dagiti pakaammo maipapan kadagiti natay ket agpilikami iti maysa. Kalpasanna ibagak iti nars no ania dagiti ideya a kayatko nga isurat kadagiti kabagian ti natay, ket imakinilia ti nars ti surat. Iragpinko iti surat ti broshur a No Adda Matay nga Ay-ayatenyo,a a mangilawlawag iti isursuro ti Biblia a makaliwliwa a namnama ti panagungar. Ar-aramidek daytoy kada malem ti Domingo. Maragsakanak ta mairanudko pay la ti naimbag a damag ti Pagarian ti Dios iti sabsabali.”

Mangikeddengka kadagiti nainkalintegan ken maragpat a kalat. Maysa a gapu no apay a padpadasen ni Helen a baliwan ti mabalin a baliwan ket dayta ti makatulong kenkuana a mangikeddeng ken mangragpat kadagiti kalatna. Napateg met daytoy kenka. Apay? Agsipud ta no mangikeddengka kadagiti kalat, maiturong ti panunotmo iti masanguanan, ket no maragpatmo dagiti kalatmo, mariknam nga adda nagapuanam. Mabalin a maisublina pay ti panagtalekmo iti bagim. Ngem siguraduem nga espesipiko ti kalat nga inkeddengmo. Kas pagarigan, nalabit ikeddengmo: ‘Basaek ita ti maysa a kapitulo ti Biblia.’ Kasta met a mangikeddengka kadagiti realistiko a kalat. Tangay naiduma ti pisikal ken emosional a kasasaadmo kadagiti dadduma nga addaan iti napaut nga an-annayen, mabalin a dika maragpat ti isu met laeng a kalat a kas iti kalatda.​—Galacia 6:4.

“Nupay kasla nagbassit ti kalat, ti panangragpat iti dayta ti mangtignay kenka a mangaramid iti ad-adu pay,” kuna ni Lex a taga Netherlands. Nasurok a duapulo a tawen ti napalabasen, idi agtawen iti 23, isut’ naaksidente a nakaparalisaduanna. Bayat a naaramid ti adu a sesion ti physical therapy, naparegta a mangikeddeng kadagiti kalat, kas ti panangpunas iti rupana iti labakara. Makabannog, ngem naaramidna. Idi naragpatna dayta a kalat, nangikeddeng iti sabali​—pananglukat ken panangkalub iti toothpaste. Nabaelanna manen. “Nupay narigat,” kuna ni Lex, “natakuatak nga ad-adu ti maaramidak ngem ti impagarupko a kabaelak.”

Kinapudnona, babaen ti tulong ti asawana a ni Tineke, naragpat ni Lex ti ad-adu pay a kalat. Kas pagarigan, babaen ti panangkuyog ni Tineke, makapagbalaybalayen a naka-wheelchair tapno iranudna iti sabsabali ti pannakaammona iti Biblia. Linawas met a sumarungkar tapno mangparegta iti nakaro ti pannakabaldadona a lalaki nga iyad-adalanna iti Biblia. “Ti panangtulong iti sabsabali,” kuna ni Lex, “mangted iti kasta unay a pannakapnek kaniak.” Kas patalgedan ti Biblia, “ad-adu ti kinaragsak iti panangted ngem iti panangawat.”​—Aramid 20:35.

Makaikeddengka met aya kadagiti kalat a tumulong iti sabsabali? Ti panagsakitmo wenno kinabaldadom ket mabalin a makatulong kenka nga agbalin a nalaing a mangliwliwa gapu ta ti sakitmo pagbalinennaka nga ad-adda a mannakipagrikna iti an-annayen ti sabsabali.

Kanayon a makilangenka iti sabsabali. Ipakita dagiti panagadal iti medisina a makapasalun-at kenka no makilangenka. Ngem agpayso met ti kasunganina. “Ti nakainaigan ti pannakaiputong iti kagimongan ken ti ipapatay ket kas iti . . . kapigsa ti pannakainaig ti panagsigarilio . . . iti ipapatay,” kuna ti maysa a managsukimat. Kunana pay: “Mabalin a ti panangpasayaatmo iti pannakilangenmo pasayaatenna ti salun-atmo a kas iti panangisardengmo iti panagsigarilio.” Di pakasdaawan a kunana a ti laingtayo a mangtaginayon iti pannakilangentayo ket “napateg tapno agbiagtayo”!​—Proverbio 18:1.

Nupay kasta, kas naipakita iti immuna nga artikulo, ti parikut ket mabalin a simmardengen ti dadduma a gagayyemmo a bumisita kenka. Agpaay a pagimbagam, masapul a lapdam ti kumarkaro a panangiputongmo iti bagim. Ngem kasano? Mabalin a rugiam babaen ti panangawismo iti gagayyemmo a sarungkarandaka.

Pagbalinem a makaparagsak kadakuada ti ibibisitada kenka.b Maaramidmo ti kasta no dika kanayon a sarsaritaen ti sakitmo tapno di mauma a dumngeg dagiti bisitam. Rinisut ti maysa a babai a nakaro ti sakitna ti kastoy a parikut babaen ti pananglimitarna iti tiempo a pannakisaritana ken lakayna maipapan iti sakitna. “Basta limitaranmi laeng daytoy,” kunana. Kinapudnona, ti sakitmo dina koma lapdan ti amin a mabalinmo nga iranud. Kinuna ti maysa a bisita, kalpasan ti pannakisaritana iti naidaliten a gayyemna, maipapan iti arte, historia, ken ti nakaigapuan ti pammatina ken Jehova a Dios: “Dina impalubos ti sakitna a mangdominar kenkuana. Makagunggona ti makisarita kenkuana.”

Maragsakan met dagiti dumagas a gagayyemmo no kanayonka a naparato. Malaksid iti dayta, gunggonaannaka ti panagkatawa. “Ti kinaparato tulongannaka a mangdaer iti adu a kasasaad ken kadagiti kasasaad ti bagim ken iti aglawlawmo,” kuna ti maysa a lalaki nga addaan iti Parkinson’s disease. Kinapudnona, epektibo nga agas ti panagkatawa. Kuna ti Proverbio 17:22: “Ti naragsak a puso naimbag nga agas.” Uray ti sumagmamano laeng a minuto a panagkatawa adda pagimbaganna kenka. Kasta met, “saan a kas iti dadduma a pamuspusan a pinadasmi, naan-anay a natalged ti panagkatawa, di makasabidong, ken makaparagsak,” kuna ti autor a ni Susan Milstrey Wells, nga addaan met iti nakaro a sakit. “Awan ti aniaman a mapukawmi malaksid ti dakes a rikna.”

Mangsapulka iti pamay-an a mangkissay iti panagdanag. Patalgedan dagiti panagadal a ti danag pakaruenna dagiti pisikal a sintoma ti sakit, ngem ti panangkissay iti danag makatulong tapno ad-adda a maibturan dagitoy. Isu nga agaliwaksayka sagpaminsan. (Eclesiastes 3:1, 4) Saanmo a sangkapanunot ti sakitmo. No addaka a kanayon iti balay, bang-aram ti riknam babaen ti panagdengngeg iti naalumamay a musika, panagbasa iti libro, mabayag a panagdigus, panagsurat wenno panagputar iti daniw, panagpinta iti ladawan, panagtokar, pannakisarita iti talken a gayyem, wenno pannakipaset iti dadduma pay nga aramid. Ti panangaramidmo iti kasta mangipaay iti temporario a pannakabang-ar, nupay di mangipaay iti naan-anay a solusion iti parikutmo.

No kabaelam pay laeng, agpasiarka, mapanka ag-shopping, aghardin, agbiaheka wenno, no mabalin, agbakasionka. Ipapantayon a narigat ti agbiahe gapu iti sakitmo, ngem no nasaksakbayka nga agsagana ken adda panangipamuspusan, maparmek dagiti lapped. Kas pagarigan, ni Lex ken ni Tineke, a nadakamat itay, nabaelanda ti nagbiahe iti sabali a pagilian. “Idi damo kasla medio makapaamak,” kuna ni Lex, “ngem nakaragragsak ti bakasionmi!” Kinapudnona, nupay paseten ti biagmo ti sakitmo, saan a masapul a dominaranna ti biagmo.

Gun-odem ti panangpabileg ti pammati. Kuna dagiti pudno a Kristiano a sibaballigi a nangdaer iti nakaro a pannakadangranda a ti pammatida ken Jehova a Dios agraman ti pannakilangenda iti kongregasion Kristiano dagiti gubuayan ti kanayon a liwliwa ken bileg.c Adtoy ti sumagmamano kadagiti komentoda maipapan iti kinapateg ti panagkararag, panagadal iti Biblia, panagmennamenna iti masanguanan, ken itatabuno kadagiti Nakristianuan a gimong idiay Kingdom Hall.

● “Pasaray maldaangak pay laeng. No kasta ti mariknak, agkararagak ken Jehova, ket pabilgennak nga agtultuloy a mangaramid iti kabaelak.”​—Salmo 55:22; Lucas 11:13.

● “Nagdakkel ti maitulong ti panagbasak iti Biblia ken panagmennamenna maipapan iti nabasak tapno agtalinaed a natalna ti panunotko.”​—Salmo 63:6; 77:11, 12.

● “Ipalagip ti panagadal ti Biblia kaniak nga adda pay la iti masanguanan ti pudpudno a biag ket saanakto a baldado iti agnanayon.”​—Isaias 35:5, 6; Apocalipsis 21:3, 4.

● “Ti kaadda ti pammatik iti masanguanan a kari iti Biblia pabilgennak a mangsaranget iti biag iti kada aldaw.”​—Mateo 6:33, 34; Roma 12:12.

● “No makigimongak idiay Kingdom Hall, maipamaysa ti panunotko kadagiti positibo a banag ken saan nga iti sakitko.”​—Salmo 26:12; 27:4.

● “Ti makaparegta a pannakilangen iti kongregasion paragsakenna ti pusok.”​—Aramid 28:15.

Ipatalged ti Biblia kadatayo: “Ni Jehova naimbag, maysa a salindeg iti aldaw ti rigat. Ket siaammo kadagidiay agkamkamang kenkuana.” (Nahum 1:7, NW) Ti kinasingedtayo ken Jehova a Dios ken ti pannakilangen iti kongregasion Kristiano ket gubuayan iti liwliwa ken bileg.​—Roma 1:11, 12; 2 Corinto 1:3; 4:7.

Mangiwayaka iti Panawen Para iti Bagim

Ti sibaballigi a panangibtur iti nakaro a sakitmo wenno kinabaldadom ket maysa a proseso a “mapasamak iti napaut a tiempo ken saan a kellaat,” kuna ti maysa a social worker a tumultulong kadagiti tattao a mangdaer kadagiti epekto ti mabayag a sakit. Mangiwayaka iti panawen para iti bagim, imbalakad ti sabali nga eksperto, tangay agsursuroka pay iti “interamente a baro a kinalaing: ti panangtaming iti nakaro a sakit.” Bigbigem nga uray positibo ti kababalinmo, mabalin nga adda dagiti aldaw a maldaangka no madanaganka gapu iti sakitmo. Ngem inton agangay, makitamto a pumipia ti kasasaadmo. Kasta ti napasamak iti maysa a babai, a nagkuna: “Maragsakanak unay idi nabigbigko a nalasatak ti maysa nga aldaw a diak pinampanunot ti kanser. . . . Itay, diak pulos pinanunot a kabaelak.”

Kinapudnona, no madaeramon ti damo a pagam-amkam ken naikeddengmon dagiti baro a kalatmo, mabalin a masdaawka iti kabaelam a mangdaer​—kas ipakita ti sumaganad nga artikulo.

[Dagiti Footnote]

[Ladawan iti panid 7]

Ti panangammo iti sakitmo tulongannaka a makibagay iti dayta

[Ladawan iti panid 8]

Babaen ti tulong ti dadduma, mangisagana ni Helen kadagiti makaparegta a surat

[Ladawan iti panid 8]

“Maragsakanak a mangiranud iti naimbag a damag ti Pagarian ti Dios”

[Dagiti ladawan iti panid 9]

“Natakuatak a nupay paralisadoak, ad-adu ti maaramidak ngem iti impagarupko a kabaelak.”​—Lex