Kasano a Maitandudo ti “Kultura ni Patay”?

“Rinibu a kilometro ti nagbaetan dagiti natruma nga agtutubo a nagbakuit manipud Kosovo ken dagiti ubbing nga Americano a naipasango iti kinaranggas ken dadduma pay a nasaem a kapadasan, ngem nalabit bassit laeng ti emosional a naggidiatanda.”​—Marc Kaufman, The Washington Post.

Kayattay man wenno saan, apektarannatay amin ni patay, direkta man wenno saan. Agpayso daytoy sadinoman ti pagnanaedantayo​—iti pagilian a riniribuk ti naranggas a panagdadangadang wenno iti lugar a mangsagsagrap iti kalkalainganna a kinatalged.

MAIPARANGARANG daytoy a “kultura ni patay” iti adu nga agledleddaang, agladladingit, agdroga, agparegreg, mangdangran iti bagida, agpakamatay, ken ti panangtalipupos itatta. Inlawlawag ni Propesor Michael Kearl, iti Department of Sociology and Anthropology iti Trinity University idiay San Antonio, Texas, E.U.A., ti maipapan iti pananggundaway iti tema nga ipapatay: “Manipud iti panangmatmat idi arinunos ti maika-20 a siglo [1999], makitatayo a . . . mabigbigbigen ni patay a kangrunaan a pakaibatayan ti biag, pigsa, ken pakabuklan ti urnos ti kagimongan. Ni patay ti inspirasion ti relihion, pilosopia, napolitikaan a kapanunotan, arte ken medikal a teknolohiatayo. Tignayenna dagiti tattao a gumatang iti periodiko ken insurance, paregtaenna ti pannakaputar ti kangrunaan nga estoria dagiti programa iti telebision, ken . . . pabilgenna pay ti industriatayo.” Usigentayo ti dadduma a pagarigan no kasano a maiparangarang iti kaaldawantayo daytoy karkarna a kasasaad a naawagan kultura ni patay.

Ti Panaglako iti Armas

Ti “kultura ni patay” ket maiparangarang nga inaldaw iti panaglako iti armas. Mausar dagiti armas a mangpatay kadagiti soldado, ngem kangrunaanna adu a sibilian ti patayenda, a pakairamanan dagiti inosente a babbai ken ubbing. Kadagiti gubat, sibil man wenno saan, kanayon a nalaka ti biag. Mano ti gatad ti bala ti mammapatay wenno mangpaltog?

Iti dadduma a pagilian, ti nalaka a pannakagun-od dagiti tattao iti armas ti nagbanag iti nakabutbuteng ken kanayon nga iyaadu dagiti matay a tattao agraman grupo ti tattao. Kalpasan ti panagpipinnaltog iti haiskul idiay Littleton, Colorado, adda protesta gapu iti agraraira a panaglako ken nalaka a pannakagun-od dagiti menor de edad kadagiti armas. Nakaam-amak ti bilang dagiti agtutubo idiay Estados Unidos a siraranggas a matay​—sigun iti Newsweek. Ti linawas a promediona ket 40. Kadagitoy, gistay 90 a porsiento ti napaltogan. Daytoy ket katupag ti 150 a masaker iti kada tawen a kas iti napasamak idiay Littleton!

Ti Paglinglingayan

Gundawayan dagiti sine ti tema nga ipapatay. Kas pagarigan, ti estoria ti maysa a pelikula nalabit itampokna ti imoralidad, kinaranggas, panaglako iti droga, wenno organisado a krimen isu a palakaenda ti pateg ti biag ken tagibassitenda dagiti moral a prinsipio. Adda dagiti pelikula a mangitampok pay ketdi ti ipapatay​—nga itampokda ti biag kalpasan ti ipapatay ken ti maipagarup nga isasarungkar ti dadduma a natay kadagiti sibibiag​—a pakaigapuan iti pananglaglag-an laeng iti ipapatay.

Kasta met laeng iti dadduma a programa ti telebision ken musika. Sigun kadagiti damag, dagiti nangpapatay nga agtutubo idiay Littleton ket napasnek nga agrayo iti kumakanta iti rock, a limmatak gapu iti “binabai, sinasatanas a pakasaritaan,” ken kankanta a “natemaan iti rebelion ken ipapatay.”

Idiay Estados Unidos, narebisar ti pannakaklase dagiti programa ti telebision tapno saan a mabuya ti adu nga agtutubo ti programa a makapadakes kadakuada. Ngem baliktad ti epektona. Iti panagsuratna iti Newsweek, nagkomento ni Jonathan Alter a “dagitoy nalabit ad-adda a pagbalinenda dagiti agtutubo nga agduyos iti imoral wenno maiparit a pagragsakan.” Imbagana pay a tapno maibabain ken mapilit dagidiay addaan karbengan a mangkissay iti kinaranggas iti media, “ipakaammo koma [ni Presidente Clinton] kadagiti tattao ti nagan ti amin a dadakkel a kompania (ken ti nagan dagiti nangangato nga opisialda) a saan laeng nga agar-aramid kadagiti sine ken musika a ‘gangsta rap’ wenno musika a mangitandudo iti gura ken kinaranggas no di ket agpatpataudda pay kadagiti computer game programs a mangipalubos kadagiti ubbing a “‘dandani agpayso’ a pumatayda iti adu a tao.”

Panangpapatay Kadagiti Video Game ken iti Internet

Iti librona a The Deathmatch Manifesto, inusig ni Robert Waring ti kinalatak ti makuna a panagpipinnatay nga ay-ayam ti adu nga agtutubo.a Patien ni Mr. Waring a timmauden ti nalimed a kagimongan dagiti managay-ayam a pagtaudan daytoy a karkarna a kasasaad. Talaga a saan a mangisuro iti naimbag dagitoy nga ay-ayam no di ket isuroda ti mangpapatay. “Ti pannakiay-ayam iti sibibiag a kalaban nga adda iti sabali a lugar iti lubong, ken ti panangpaneknek a kabaelam dayta, ket nagpateg a kapadasan. Talaga a makaallukoy dayta,” kuna ni Waring. Nalaka laeng a maipasubo dagiti agtutubo kadagiti makaallukoy a buya a nadisenio a pakaigapuan ti nadara a panagraranget. Uray pay no dida agusar iti Internet, gumatang ti dadduma kadagiti adu a video game a buyaenda iti telebision iti pagtaengan. Nairuam ti dadduma a mapan kadagiti agpapaabang iti video-game machine ket ‘dandani agpayso’ a makirangetda kadagiti kalabanda.

Nupay maklasipikar ti ay-ayam a “deathmatch” sigun iti edad ti agay-ayam, kinapudnona, saan unay a makontrol dayta. Kastoy ti kinuna ti 14-anyos a ni Eddie a taga Estados Unidos: “Gagangay nga ibaga dagiti tattao nga ubingka pay, ngem saandaka a lapdan a gumatang [iti ay-ayam].” Pagay-ayatna ti ay-ayam a pinnaltogan. Ket uray no ammo dagiti dadakkelna ken dida kayat dayta, manmano nga usisaenda no isut’ agay-ay-ayam iti kasta. Maysa a tin-edyer ti nagkuna: “Nakarkaro ti pannakairuam ti kaputotanmi iti kinaranggas ngem ti aniaman a sabali a kaputotan. Ad-adda a ti TV ti agaw-awir itan kadagiti annak imbes a dagiti nagannak kadakuada, ket palugodan ti telebision ti naranggas a pagayatan dagiti annak.” Iti panagsurat ni John Leland iti Newsweek, kinunana: “Gapu ta adda itan 11 a milion a tin-edyer nga agus-usar iti Internet [iti Estados Unidos], umad-adu nga agtutubo ti agbibiag iti lugar a saanen a madanon ti adu a nagannak.”

Dagiti Estilo ti Panagbiag nga Agturong ken Patay

Dagiti ngay kababalinda no saanda nga agbuybuya kadagiti ay-ayam a “deathmatch” ken naranggas a pelikula? Nupay iti pudno a panagbiag ditay makiranget a mangpapatay kadagiti karkarna a parsua, ti estilo ti panagbiag ti adu a tattao itandudona ti kababalin a makadangran iti bagi. Kas pagarigan, nupay nasayaat ti impluensia ti pamilia, ikagkagumaan ti komunidad a salakniban ti salun-at, ken mamakpakdaar ti dadduma nga autoridad maipapan iti peggad ti panagsigarilio ken panagdroga, umad-adu latta ti agsigarilio ken agdroga. Kaaduanna, dagitoy ti pakaigapuan ti nasapa nga ipapatay. Tapno umadu ti ganansiada kadagiti maiparit a negosio, itultuloy ti dadakkel a negosio ken dagiti aglaklako iti droga a gundawayan ti danag, kinaawan namnama, ken kinaawan pannakaammo dagiti tattao iti naespirituan.

Siasino ti Adda iti Likudan Amin Daytoy?

Iparang kadi ti Biblia ti ipapatay a maitutop a tema a paglinglingayan? Nainkalintegan kadi dagiti estilo ti panagbiag nga agturong ken patay? Saan. Para kadagiti pudno a Kristiano, kas ken ni apostol Pablo, ti ipapatay ket maysa a “kabusor.” (1 Corinto 15:26) Saan a matmatan dagiti Kristiano ti ipapatay a makaawis ken makaparagsak, no di ket banag a maibusor iti nakaisigudan a kasasaad, direkta a supapak ti basol ken iyaalsa iti Dios. (Roma 5:12; 6:23) Dayta ket saan a pulos a paset ti orihinal a panggep ti Dios para iti tao.

Makuna nga adda “pannakabalin [ni Satanas] a mangiyeg iti ipapatay.” Isut’ naawagan a “mammapatay,” saan a gapu ta direkta a mamapatay, no di ket mangal-allilaw, babaen ti panangguyugoyna kadagiti tattao nga agbasol, babaen ti panangitandudona iti kababalin a mangibunga iti panagrupsa ken ipapatay, ken babaen ti panangpakarona iti naranggas a kababalin iti panagpampanunot ken panagpuspuso dagiti lallaki, babbai, ken uray dagiti ubbing. (Hebreo 2:14, 15; Juan 8:44; 2 Corinto 11:3; Santiago 4:1, 2) Nupay kasta, apay a dagiti agtutubo ti kangrunaan a puntiria? Ania ti maaramidantayo a tumulong kadakuada?

[Footnote]

[Ladawan iti panid 7]

“Nakarkaro ti pannakairuam ti kaputotanmi iti kinaranggas ngem ti aniaman a sabali a kaputotan”