Ti Panangbirok iti “Di Matay” a Gene

ADU a sibilisasion ti addaan kadagiti sarsarita ken sariugma a panggepdat’ mangilawlawag no apay a matay ti sangatauan. Idiay Africa, kas pagarigan, sigun iti maysa a sariugma, adda bannagaw nga imbaon ti Dios tapno mangipakaammo iti kinaawan ipapatay iti sangatauan, ngem nagbuntog ti panagdaliasatna isu nga immuna a simmangpet ti maysa pay a kita ti alibut nga addaan mensahe ti ipapatay. Pinati ti nalaka a mamatpati a sangatauan ti mensahe ti alibut isu a natayda.

Sinigsiglon a pinadas met dagiti pilosopo a sungbatan ti saludsod nga, Apay a matay ti tao? Idi maikapat a siglo K.K.P., insuro ti Griego a pilosopo a ni Aristotle a ti panagtultuloy ti biag ti tao ket agpannuray iti abilidad ti bagi a mangtimbeng iti bara ken lamiis. Kinunana: “Gapu ta kanayon a kurang ti bara, mapasamak ti ipapatay.” Iti kasumbangirna, insuro ni Plato nga adda di matay a kararua ti tao nga agbiag latta kalpasan ti ipapatay ti bagi.

Iti kaaldawantayo, agpapan pay kadagiti nakaskasdaaw nga irarang-ay ti moderno a siensia, saan pay a nasungbatan ti salsaludsod dagiti biologo no apay a lumakay, bumaket, ken mataytayo. Kinuna ti The Guardian Weekly ti London: “Maysa kadagiti dakkel a misterio iti medikal a siensia ket saan a no apay a matay ti tattao iti sakit ti puso wenno kanser: dayta ket no apay a matayda idinto ta awan met ti aniaman a depekto. No agpaadu dagiti selula, ken agtultuloy a mapabaroda babaen ti panagpaadu iti unos ti 70 a tawen wenno nasursurok pay, apay a bigla a sumardengda a maminpinsan nga agpaadu?”

Iti panangikagumaan dagiti geneticist ken molecular biologist a mangtarus iti proseso ti panaglakay ken panagbaket, impamaysada ti atensionda iti selula. Patien ti adu a sientista nga iti uneg dagitoy a mikroskopiko a yunit, masarakan ti tulbek iti napapaut a biag. Kas pagarigan, ipadles ti dadduma a maparmekton dagiti sientista ti kanser ken sakit ti puso gapu iti genetic engineering. Ngem kasano kaasidegen ti siensia iti panangtungpalna iti arapaap ti sangatauan nga agbiag nga agnanayon?

Panangipalgak Kadagiti Palimed ti Selula

Pinanggep ti napalpalabas a kaputotan dagiti sientista nga ipalgak dagiti palimed ti selula, ngem awananda kadagiti napateg nga alikamen a mangaramid iti kasta. Iti las-ud laeng ti napalabas a siglo a nakita dagiti sientista ti uneg ti selula ken naobserbaranda ti adu kadagiti kangrunaan a pasetna. Ania ti nasarakanda? “Ti selula,” kuna ti mannurat iti siensia a ni Rick Gore, “ket uniberso gayam ti nagbabassit a bambanag.”

Tapno adda sumagmamano a pamalatpatan iti kasta unay a kinarikut ti selula, panunotem a ti tunggal maysa ket buklen ti adu a trilion a babbabassit nga amang a yunit a maawagan a molekula. Ngem no obserbaran dagiti sientista ti estruktura ti selula, makitada ti kasta unay a kinaurnos ken ebidensia nga adda nangdisenio iti dayta. Kuna ni Philip Hanawalt, assistant professor ti genetics ken molecular biology idiay Stanford University: “Ti gagangay nga idadakkel uray ti kasimplean a sibibiag a selula kalikagumanna a rumsua ti pinullo a ribu a naurnos a kemikal a reaksion.” Kunana pay: “Dagiti naiprograma a gapuanan dagitoy a nagbabassit a paktoria ti kemikal artapanda ti maaramidan ti sientista iti laboratoriona.”

Panunotem man ngarud ti makabannog a trabaho a panangpadas a mangpaunday iti kapaut ti biag ti tao babaen ti biolohikal a wagas. Kalikagumanna saan laeng a ti nauneg a pannakaawat kadagiti kangrunaan nga elemento ti biag no di ket ti abilidad a mangusar kadagidiay nga elemento! Kitaentay man biit ti uneg ti selula ti tao tapno maawatantayo ti karit a sarsarangten dagiti biologo.

Adda Kadagiti Gene

Iti uneg ti tunggal selula adda komplikado a mangkontrol a sentro a maawagan a nucleus. Iwanwan ti nucleus dagiti aktibidad ti selula babaen ti panangsurotna iti maysa a kodigo dagiti instruksion. Naipempen dagitoy nga instruksion kadagiti chromosome.

Dagiti chromosome-tayo ket buklen kangrunaanna iti protina ken deoxyribonucleic acid, wenno DNA kas pangababaan.a Nupay addan naammuan dagiti sientista maipapan iti DNA nanipud idi arinunos ti dekada ti 1860, idi laeng 1953 a naan-anay a naawatanda ti molekular nga estrukturana. Nupay kasta, dandani maysa a dekada pay ti napalabas sakbay a naawatan dagiti biologo ti “genetic code” nga us-usaren dagiti molekula ti DNA a pangyallatiw iti impormasion maipapan kadagiti gene.​—Kitaem ti kahon iti panid 22.

Idi dekada ti 1930, natakuatan dagiti geneticist a ti murdong ti tunggal chromosome ket maysa nga ababa a naurnos a DNA a makatulong a mangpatibker iti chromosome. Napanaganan dagitoy a telomere, manipud iti Griego a sao a teʹlos (pungto) ken meʹros (paset), ket agtignay dagitoy a babassit a paset ti DNA a kaasping ti mangprotektar a pungto ti kurdon ti sapatos. No awan dagiti telomere, mawarwar dagiti chromosome-tayo ken mapugsapugsatda iti babassit, wenno agdedekketda, wenno saanda a natibker.

Ngem idi agangay, napaliiw dagiti managsirarak nga iti kaaduan a kita ti selula, umababa dagiti telomere kalpasan ti tunggal agsasaganad a panagpaadu ti selula. Isu a kalpasan ti 50 wenno nasurok a panagpaadu, agbalin a bassiusit a tulnek dagiti telomere ti selula, ket sumardengen nga agpaadu ti selula ken matayen inton agangay. Ti obserbasion nga agparang nga adda masnup a bilang ti panagpaadu dagiti selula sakbay a matayda ket damo nga impadamag ni Dr. Leonard Hayflick idi dekada ti 1960. Gapuna, ti naisangsangayan a pasamak ket awagan itan ti adu a sientista kas ti Hayflick limit.

Natakuatan kadi ni Dr. Hayflick ti makagapu a lumakay ken bumaket dagiti selula? Kasta ti impagarup ti dadduma. Idi 1975, imbaga ti Nature/Science Annual a patien dagiti nalaing iti tay-ak ti panaglakay ken panagbaket nga “amin a sibibiag a parsua ket addaan iti mekanismo nga eksakto ti naituding nga orasna a mangdadael iti bagina, maysa a relo ti panaglakay ken panagbaket nga in-inut a kumapkapuy.” Kinapudnona, bimmileg ti namnama nga ipamaysanton dagiti sientista ti atensionda iti proseso a mismo ti panaglakay ken panagbaket.

Idi dekada ti 1990, dagiti managsirarak a mangad-adal iti panagkanser dagiti selula ti tao natakuatanda ti maysa manen a napateg a pamalatpatan maipapan iti daytoy a “relo dagiti selula.” Naammuanda a dagiti makadangran a selula medio nasursuroda no kasano a maartapan ti “relo dagiti selula[da]” ket agpaaduda nga agnanayon. Gapu iti daytoy a takuat, sinublian manen dagiti biologo ti nagpaiduma nga enzyme, a damo a nadiskobre idi dekada ti 1980 ken nasarakan idi agangay nga adda iti kaaduan a kita dagiti selula ti kanser. Telomerase ti pangawag iti dayta nga enzyme. Ania ti aramidenna? Iti simple a pannao, mayasping ti telomerase iti kuerdas a mangi-reset iti “relo” ti selula babaen ti panangpaatiddogna kadagiti telomere-na.

Panagpatingga ti Panaglakay ken Panagbaket?

Di nagbayag, ti panagsirarak iti telomerase ket nagbalin a maysa kadagiti tay-ak iti molekular a biolohia a paginteresan ti adu. Ti makagapu ket no mabalin nga usaren dagiti biologo ti telomerase tapno malapdan ti iyaababa dagiti telomere no agpaadu dagiti normal a selula, nalabit mapasardeng ti panaglakay ken panagbaket wenno uray kaskasano ket maitantan bassit. Makapainteres ta ipadamag ti Geron Corporation News a naipakitan dagiti managsirarak nga ageks-eksperimento iti telomerase iti laboratorio a mabalin a balbaliwan dagiti normal a selula ti tao tapno maaddaan iti “agnanayon a bileg nga agpaadu.”

Iti laksid ti kasta nga irarang-ay, bassit ti pangnamnamaan nga asidegen a mapaunday dagiti biologo ti kapaut ti biagtayo babaen ti telomerase. Apay? Ti maysa a rason ket saan laeng a ti panagkapuy dagiti telomere ti nairaman iti panaglakay ken panagbaket. Alaentay a pagarigan ti komento ni Dr. Michael Fossel, autor ti libro a Reversing Human Aging: “No maparmektayo ti maawatantayo ita a panaglakay ken panagbaket, lumakay ken bumakettayo latta iti medio baro, saan unay a pamiliar a wagas. No pagbalinentayo nga agnanayon dagiti telomere-tayo, mabalin a ditay maakaran kadagiti sakit nga ipagaputayo ita a mainaig iti panaglakay ken panagbaket, ngem kaskasdi a kumapuy ken mataytayo.”

Kinapudnona, nagadu ti biolohikal a rason a pakaigapuan ti proseso ti panaglakay ken panagbaket. Ngem agingga ita ket saan pay a naammuan dagiti sientista ti sungbat. Kuna ni Leonard Guarente iti Massachusetts Institute of Technology: “Agingga ita, misterio pay laeng ti panaglakay ken panagbaket.”​—Scientific American, Otonio ti 1999.

Nupay agtultuloy nga ad-adalen a naimbag dagiti biologo ken geneticist ti selula ken tarusan no apay a lumakay, bumaket, ken matay ti sangatauan, ipalgak ti Sao ti Dios ti agpayso a makagapu. Simple ti kunana: “Babaen iti maysa a tao simrek ti basol iti lubong ken ti ipapatay babaen iti basol, ket iti kasta ti ipapatay nagsaknap iti isuamin a tattao agsipud ta nagbasolda amin.” (Roma 5:12) Wen, ti ipapatay ti tao ket gapu iti kasasaad a saan a pulos a maagasan ti siensia​—ti natawid a basol.​—1 Corinto 15:22.

Iti kasumbangirna, ikari ti Namarsua kadatayo nga ikkatennanto dagiti epekto ti natawidtayo a basol babaen ti pangsubbot a daton ni Kristo. (Roma 6:23) Masiguradotayo nga ammo ti Namarsua kadatayo no kasano a pasardengen ti panaglakay, panagbaket, ken ipapatay ta kuna ti Salmo 139:16, NW: “Dagiti matam nakitada uray pay ti maisiksikog a bagik, ket iti librom naisurat dagiti amin a pasetna.” Tapno masierto, nagaramid ni Jehova a Dios iti genetic code wenno pagannurotan dagiti gene ket arigna insuratna amin dagita. Isu nga inton naituding a tiempona, siertuenna nga ipaluboston dagiti gene-tayo nga agbiag nga agnanayon dagidiay natulnog kadagiti pagalagadanna.​—Salmo 37:29; Apocalipsis 21:3, 4.

[Footnote]

[Kahon iti panid 22]

TI “GENETIC CODE” TI DNA

Dagiti kangrunaan a yunit, wenno “letra,” ti genetic code ti DNA ket dagiti kemikal a pakabuklan a maawagan a base. Adda uppat a kita ti base: thymine, adenine, guanine, ken cytosine, a gagangay a mapaababa kas T, A, G, ken C. “Panunotem dagidiay nga uppat a base kas letra iti uppat ti letrana nga alpabeto,” kuna ti magasin a National Geographic. “No kasano nga urnosentayo dagiti letra ti alpabetotayo kadagiti napnuan kaipapanan a sasao, dagiti A, T, G, ken C a mangbukel kadagiti gene-tayo ket naurnos iti tallo ti letrana a ‘sasao’ a maawatan ti makinaria ti selula.” Umasping iti dayta, ti “sasao” dagiti gene ket mangpataud “iti grupo ti sasao” a mangibaga iti selula no kasano nga agpartuat iti partikular a protina. Ti urnos ti panagsasaruno dagiti letra ti DNA ti mangikeddeng no agtignay ti protina kas enzyme a tumulong kenka a mangtunaw iti pinangmalemmo, wenno kas maysa nga antibody a mangpaksiat iti impeksion, wenno aniaman kadagiti rinibu a protina a masarakan iti uneg ti bagim. Di pakasdaawan a ti libro a The Cell tukoyenna ti DNA kas “ti kangrunaan a plano ti biag.”

[Ladawan iti panid 21]

Dagiti murdong dagiti chromosome (makita ditoy a rumimatrimat) ti mangipalubos nga agtultuloy nga umadu dagiti selula

[Credit Line]

Impaay ti Geron Corporation