Antarctica—Ti Maudi a Beddeng
BABAEN TI KORESPONSAL TI AGRIINGKAYO! IDIAY AUSTRALIA
MABALIN a makapaketter iti adu a paset ti Antarctica, kuna ti maysa a mannurat, ta “no mangitinnagka iti asero a bareta, mabalin a mabuong a kas sarming, . . . ket no mangguyodka iti ikan manipud iti abut iti yelo, maelado dayta iti las-ud laeng ti lima a segundo . . . sumikkil.” Gapu kadagiti nakaro ken karkarna unay a kasasaad ken kinapintasna uray awanan mulmula—a no dadduma ket maan-anay babaen ti makapaamanga a buya dagiti makin-abagatan a pannakasilaw—kas man la sabali a lubong ti Antarctica ngem iti aktual a lubong.
Ngem ti Antarctica ket talaga a paset daytoy a lubong. Kinapudnona, kaasping dayta ti nalawa a natural a laboratorio a pangadalan iti daga ken ti atmosperana agraman dagiti panagbalbaliw iti aglawlaw ti globo, ken dagidiay panagbalbaliw a nainaig kadagiti aktibidad ti tao. Gapu kadagitoy a panagadal kumarkaro ti panagdanag dagiti sientista. Napaliiwda dagiti makapadanag a baro a pasamak iti South Polar Region, ket ipasimudaag dagitoy a saan a nasayaat ti kasasaad. Ngem ammuentayo nga umuna no apay a naisalsalumina a kontinente ti Antarctica.
Umuna, kontinente dagiti agsusupadi ti Antarctica—ti naiputputong unay a kontinente iti lubong. Nakapimpintas ken saan pay a dinadael ti sibilisasion ngem saan a mabalin a pagnaedan. Dayta ti kalamiisan a lugar ditoy daga nga addaan iti kapigsaan nga angin, ngem nakadeldelikado ken sensitibo unay. Manmano nga agtudo ken agalingasaw sadiay ngem iti aniaman a dadduma pay a kontinente, ngem ti yelona ti pakabuklan ti 70 a porsiento iti danum a tamnay iti daga. Babaen ti promedio a kapuskol a 2,200 a metro, ti yelo ti mamagbalin iti Antarctica a kangatuan a kontinente iti daga, nga agpromedio iti 2,300 a metro iti ngatuen ti patar ti baybay. Dayta met ti maikalima a kadakkelan a kontinente ditoy daga, ngem kaskasdi nga awan dagiti permanente a residente idiay Antarctica a dakdakkel ngem iti timel a di kumurang a kagudua ti pulgada ti kadakkelna nga awanan iti payak.
Kas man la Panagpasiar Idiay Mars!
No iturturedmo ti mapan iti makin-uneg a paset ti Antarctica, manmano ti makitam a pagilasinan nga addada sibibiag a parsua sadiay, nangnangruna no makadanonka kadagiti disso a maawagan a namaga a tanap. Tangay 3,000 a kilometro kuadrado ti kalawada, adda dagitoy a desierto iti kaniebian iti pantok ti Transantarctic Mountains—kabambantayan a lumasat iti intero a kontinente a dumanon iti kangato a nasurok nga 4,300 a metro iti dadduma a paset. Bumanesbes dagiti makapaketter a napigsa nga angin kadagiti namaga a tanap ket dagus nga ipalaisda ti aniaman a niebe a nalabit nga agtinnag koma. Patien dagiti sientista a dagitoy a tanap ti kaasitgan a katupag ti rabaw ti Mars ditoy daga. Gapuna, maitutop dagitoy idi a pangsubokan kadagiti alikamen nga usaren iti law-ang sakbay a naipatayab ti Viking nga agsirarak idiay Mars.
Ngem adda dagiti sibibiag a parsua uray kadagiti namaga a tanap! Iti uneg dagiti bato nga addaan iti babassit nga abut, iti bassiusit nga air pocket, adda dagiti naisalsalumina a naandur a kita ti bakteria, algae, ken fungi. Agbiagda uray no awan ti aniaman nga agneb. Iti ruar, ti karkarna a lubongda ket maysa kadagiti langalang a buklen ti dadakkel a bato a maawagan a ventifact, a nagpaiduma ti sukog ken kinasilengda gapu iti din mabilang a ginasgasut a tawen a bumanesbes a panaganginna idiay Antarctica.
Napanaganan Sakbay a Natakuatan
Nagtaud kadagiti nagkauna a Griego a pilosopo ti pattapatta maipapan iti naglawa a daga iti abagatan. Kas pagarigan, impagarup ni Aristotle a kasapulan nga adda makin-abagatan a kontinente a katimbeng dagiti pagilian a pagaammo idin nga adda iti Northern Hemisphere. Kuna ti libro nga Antarctica—Great Stories From the Frozen Continent a “tangay adda makin-amianan a hemispero iti sidong ti konstelasion nga Arktos, ti Oso, napanunot ngarud ni Aristotle (384-322 KKP) a ti di pay naammuan idi a lugar iti abagatan ket masapul nga Antarktikos—iti sabali a pannao, ti naan-anay a kasupadi”—wenno ti kabatogna. Isu a tagtagiragsaken ti Antarctica ti pakabigbigan a daytat’ napanagananen 2,000 a tawen sakbay a natakuatan!
Idi 1772, naglayag ti Britano a managsukisok a ni Captain James Cook iti abagatan tapno biroken daytoy a naipagarup a makin-abagatan a kontinente. Sinerrekna ti lubong dagiti naangin a puro ken nagdadakkel nga iceberg, wenno “isla dagiti yelo,” kas pinangawagna kadagitoy. Insuratna a “dadduma kadagitoy ket agarup tallo a kilometro ti aglawlawda ken 20 a metro ti kangatoda, ngem kaskasdi nga agsabuag pay laeng dagiti allon iti baybay nga agdissuor kadagitoy. Kasta ti kapigsa ken kadagsen dagiti allon.” Gapu ta determinado, nagpaabagatan latta ni Cook, ket idi Enero 17, 1773, ti barkona a Resolution, ken ti kaduana nga Adventure dagiti kaunaan a lugan a naammuan a nangballasiw iti Antarctic Circle. Desidido unay ni Cook nga aglayag a lumasat kadagiti pack ice agingga a nabangenan idi agangay. “Bin-ig a yelo ti makitak iti intero nga agpaabagatan,” insuratna iti librona. Kinapudnona, isut’ 120 a kilometro la idin manipud iti daga ti Antarctica idi nagsanud.
Siasino ngarud ti kaunaan a nakakita iti Antarctica? Kinapudnona, siasino ti immuna a dimmap-aw sadiay? Agingga ita, awan ti makasigurado. Mabalin a dagiti mangnganup kadagiti balyena wenno seal, ta idi nagawid ni Cook, dagiti impadamagna a nagadu a seal, penguin, ken balyena ti gapu a nagdardaras dagiti mangnganup iti daytoy a rehion.
Dara iti Yelo
“Naranaan [ni Cook] ti nalabit kadakkelan a pangen dagiti atap nga animal nga adda idi iti lubong, ket isu ti kaunaan a tao a nangipadamag iti lubong nga adda dayta,” insurat ni Alan Moorehead iti librona a The Fatal Impact. “Para kadagiti animal iti Antarctica,” kuna ni Moorehead, “pannakatalipupos [ti imbungana].” Kuna ti libro nga Antarctica—Great Stories From the Frozen Continent: “Agingga iti panagpatingga ti maikasangapulo ket walo a siglo, ti panaganup iti seal iti southern hemisphere ket kaasping unay ti kellaat a panaggagar dagiti tattao nga agbirok iti balitok. Ti di mapnek a panagkalikagum ti China ken Europa iti lalat ti nangibus idi agangay iti amin a [dati a] naammuan a lugar a paganupan kadagiti seal isu a nagpakarigaten idi agangay dagiti mangnganup iti seal nga agsapul iti baro a lugar a pagaaripunuan dagiti seal.”
Kalpasan a dandani dinadael dagiti mangnganup iti seal ti pamastrekanda, rinugianen dagiti mangnganup iti balyena a rinarit ti baybay. “Awan ti makaammo no kasano kaadu dagiti balyena ken seal a napapatay iti makin-abagatan a taaw,” insurat ni Moorehead. “Sangapulo a milion wenno limapulo ngata a milion? Awan serserbi dagiti bilang; nagtultuloy ti panangpapatay agingga nga awanen ti nabati a mapapatay.”
Ngem kadagitoy nga aldaw, dagiti internasional a linteg ti mangsalsalaknib kadagiti amin a mula ken animal idiay Antarctica. Kanayonanna, ti kaawan dagiti agkaan iti animal iti takdang agraman ti nawadwad a suplay ti taraon kadagiti baybay ti mamagbalin iti kosta ti Antarctica a pagayuyangan dagiti atap nga animal no kalgaw. Ngem makita idiay Antarctica dagiti pagilasinan a kumarkaro ti pannakagagarana, a mabalin a saan a mapasardeng dagiti internasional a tulagan.
[Kahon iti panid 15]
NAGDUMA TI NORTH KEN SOUTH POLE
Nupay adda dagiti pagaspinganda, ad-adu ti ‘nagdumaan’ ti North Pole ken ti South Pole ngem iti lugarda. Usigem dagiti sumaganad.
Bin-ig a yelo ken baybay ti rehion ti North Pole, idinto ta ti South Pole ket asideg iti tengnga ti maikalima a kadakkelan a kontinente iti lubong.
Nalikmut ti North Pole kadagiti mapagnanaedan a daga ti America, Asia, ken Europa, idinto ta ti Antarctica ket nalikmut iti nalawa a taaw, kinapudnona, ti kadadalegan iti intero a planeta.
Pinullo a ribu a pamilia ti agnanaed iti masakupan ti Arctic Circle, a pagbibiagan met ti rinibu a mulmula ken animal. Nupay kasta, awan ti uray maysa a tao nga agnanaed idiay Antarctica. Dagiti laeng algae, bakteria, lumot, lichen, dua a kita ti agsabong a mula, ken sumagmamano a kita ti insekto ti agbibiag sadiay.
“Agkarabaliw a kontinente ti nayawag iti Antarctica,” kuna ti Encyclopædia Britannica, “gapu iti tinawen nga ilalawa ken ibabassit ti sumegunda a napnuan niebe a kostana.” Iti tiempo a kaaduna, makadanon ti niebe iti 1,600 a kilometro agingga iti baybay. Daytoy nga ilalawa ken ibabassit ket mamin-innem ngem iti ice pack idiay Arctic, isu a dakdakkel ti impluensia ti Antarctica iti paniempo ti intero a daga.
[Mapa iti panid 15]
(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)
TAAW ATLANTICO
TAAW INDIANO
TAAW PACIFICO
Drake Passage
James Ross Island
Larsen Ice Shelf
ANTARCTIC PENINSULA
Ronne Ice Shelf
Vinson Massif (ti kangatuan a bantay, 16,066 a pie)
Ross Ice Shelf
Mt. Erebus (aktibo a bulkan)
TRANSANTARCTIC MOUNTAINS
South Pole
Ti kababaan pay laeng a temperatura a nairekord iti daga ket idiay Antarctica—menos 89.2 a degree Celsius
0 500 a km 500 a milia
[Credit Line]
U.S. Geological Survey
[Ladawan iti panid 16, 17]
Agaaripuno dagiti chinstrap penguin iti karkarna nga asul nga iceberg
[Credit Line]
© 2000 Mark J. Thomas/Dembinsky Photo Assoc., Inc.
[Ladawan iti panid 17]
Maysa a humpback whale
[Ladawan iti panid 17]
Dagiti southern elephant seal
[Ladawan iti panid 17]
Idiay South Pole
[Credit Line]
Retrato: Commander John Bortniak, NOAA Corps
[Ladawan iti panid 17]
Ti Ross Ice Shelf
[Credit Line]
Michael Van Woert, NOAA NESDIS, ORA