Ti Di Makita ti Mata
SAAN a makita ti nagbabassit a partikulo ti tapok a mayang-angin. Ngem idi nasilnagan ti tawa, kellaat a makitan ti di makita. Makitan ti tao dagiti partikulo ti tapok gapu iti simrek a silnag.
Panunotem met ti makita a lawag, nga agparang a puraw wenno awan kolorna no mingmingam. Ania ti mapasamak no masilnagan ti init dagiti tedted ti danum iti umiso nga anggulo? Agbalin a prism ti danum, ket makitatayo ti nagpipintas a kolor ti bullalayaw!
Kinapudnona, mangisilnag dagiti banag iti aglawlawtayo iti nagduduma a wavelength ti lawag a makita ti matatayo kas kolor. Kas pagarigan, ti berde a ruot, di mamataud a mismo iti berde a lawag, no di ket agsepenna ti amin a wavelength ti makita a lawag malaksid iti berde. Iyanninaw ti ruot nga isubli iti matatayo ti berde a wavelength. Isu a makita dagiti matatayo a berde ti ruot.
Tinulongan Dagiti Inaramid-Tao nga Instrumento
Iti kallabes a tawtawen, nakitan babaen kadagiti moderno nga imbension ti adu a banag a di makita dagiti matatayo. Mabalintayo a makita babaen ti ordinario a mikroskopio a ti kasla awanan biag a tedted ti danum ket napno iti amin a kita ti aggargaraw a parsua. Ket ti maysa a linabag ti buok, a kasla nalinis ken lantag iti gagangay a panagkita, ket makita a narusanger ken likkalikkaong. Dagiti napigsa a mikroskopio mapadakkelda ti bambanag iti mamin-sangamilion a daras, a kapada ti panangpadakkel iti maysa a selio agingga iti kadakkel ti bassit a pagilian!
Itatta, babaen ti panangusar kadagiti napigpigsa pay a mikroskopio, dagiti managsirarak makitadan ti ladawan dagiti likkalikkaong a rabaw ti kas iti kababassit iti atomo. Gapu itoy, makitada itan ti saan idi a makita ti tao.
Iti kasumbangirna, mabalin a tumangadtayo iti langit iti rabii ket makitatayo dagiti bituen. Mano ti makitatayo? Kaaduanna, sumagmamano la a ribu ti makita ti mata. Ngem idi naimbento ti teleskopio dandani 400 a tawen ti napalabasen, ad-adun ti makita ti tattao. Kalpasanna, idi dekada 1920, impalgak ti maysa a napigsa a teleskopio idiay Mount Wilson Observatory nga addada galaksi iti ruar ti galaksitayo ket napno met dagitoy iti adu a bituen. Itatta, babaen ti panangusar kadagiti moderno nga inaramid-tao a pagsukimat iti uniberso, pattapattaen dagiti sientista nga adda pinullo a bilion a galaksi, nga adu kadagitoy ti addaan iti ginasut a bilion a bituen!
Nakaskasdaaw nga agpayso ta impalgak dagiti teleskopio a ti binilion a bituen, a makitatayo a kas ti Milky Way gapu ta kasla agaassidegda, ket agaaddayo unay. Kasta met, dagiti napigsa a mikroskopio tinulonganda ti mata a makakita kadagiti bambanag a kasla solido ket kinapudnona, buklen a nangnangruna dagiti atomo nga awan a pulos ti nagyanna.
Dagiti Nagbabassit Unay
Ti kabassitan a makita babaen ti ordinario a mikroskopio ket buklen ti nasurok a sangapulo a bilion nga atomo! Kaskasdi, idi 1897 natakuatan a ti atomo addaan kadagiti nagbabassit nga agrikrikus a partikulo a naawagan elektron. Idi agangay, ti nucleus wenno pinakatengnga ti atomo, a rikrikusen dagiti elektron, ket natakuatan a buklen ti daddadakkel a partikulo—dagiti neutron ken proton. Talaga nga agpapada ti kadakkel ti 88 a nadumaduma a kita ti atomo, wenno elemento, a gagangay nga adda ditoy daga, ngem agduduma ti kadagsenda agsipud ta manaynayonan ti bilang ti tallo a kangrunaan a partikulo nga adda iti tunggal maysa.
Dagiti elektron—iti atomo ti hidrohena ti maysa nga elektron—binilion a daras a rikusenna ti nucleus ti atomo iti tunggal kakasangamilion ti maysa a segundo, isu a masukog ti atomo ken agbalin a kasla solido. Dandani 1,840 nga elektron ti kapada ti kadakkel ti maysa a proton wenno maysa a neutron. Agpadpada ti proton ken ti neutron nga agarup mamin-100,000 a basbassit ngem ti atomo!
Tapno adda pamalatpatantayo iti awan nagyanna nga atomo, iladawan iti panunottayo ti nucleus ti atomo a hidrohena a maidilig iti agrikrikus nga elektron ti atomo. No dayta a nucleus a buklen ti maymaysa a proton, ket kas iti kadakkel ti bola ti tennis, ti agrikrikus nga elektronna ket agarup 6.5 a kilometro ti kaadayona!
Nagkomento ti maysa a report iti pannakarambak ti maikasangagasut a tawen ti pannakatakuat iti elektron: “Manmano ti agduadua iti banag a dida makita, a di masinunuo ti kadakkelna ngem marukod ti kadagsenna, addaan iti masinunuo a kapigsa ti koriente—ken agrikus a kasla kampuso. . . . Itatta awanen ti mangsupiat iti kapanunotan nga adda bambanag a pulos a ditay makita.”
Dagiti Babbabassit Pay a Banag
Dagiti siliniador, a mamagkallatik kadagiti partikulo ti banag, ipasirpatdan kadagiti sientista ti uneg ti nucleus ti atomo. Kas resulta, adun ti maisurat maipapan iti adu a partikulo nga addaan iti kabbaro a nagan—dagiti positron, photon, meson, quark, ken gluon, no inaganan ti sumagmamano. Amin dagitoy ket di makita, uray ti kapigsaan a mikroskopio. Ngem babaen ti alikamen a maawagan cloud chamber ken bubble chamber ken scintillation counter, mapaliiw ti tugotda a mangipakita iti kaaddada.
Makita itan dagiti managsirarak ti di makita idi. Gapuna, maawatandan ti kinapateg ti patpatienda nga uppat a kangrunaan a puersa—ti grabidad, elektromagnetiko a puersa, ken dua a babbabassit ti nucleus-na a puersa nga awaganda a “nakapuy a puersa” ken “napigsa a puersa.” Sapsapulen ti dadduma a sientista ti makuna a “teoria ti amin a banag,” a namnamaenda a mangipaay iti nalaka a maawatan a pannakailawlawag ti uniberso, manipud iti nagdadakkel a banag a makita agingga iti nagbabassit.
Ania dagiti leksion a masursurotayo iti pannakakita ti di makita idi ti mata? Ket maibatay iti nasursuroda, ania ti konklusion ti adu a tao? Mangipaay dagiti sumaganad nga artikulo kadagiti sungbat.
[Dagiti ladawan iti panid 3]
Dagiti ladawan ti atomo ti nikel (ngato) ken platino
[Credit Line]
Impaay ti IBM Corporation, Research Division, Almaden Research Center