Nairana Aya a Timmaud Dagiti Elemento?
“TUNGGAL banag iti Uniberso, uray ti kaadaywan a bituen, ket buklen dagiti atomo,” kuna ti The Encyclopedia of Stars & Atoms. Nagbabassit ti saggaysa nga atomo ta uray la a di makita, ngem no mapagtitipon, buklenda dagiti gagangay a kemikal nga elemento. Dadduma kadagitoy nga elemento ket makitatayo a solido; dadduma ket di makita a gas. Mailawlawag kadi ti pannakairana ti kaadda amin dagita a kemikal nga elemento?
Ti Elemento 1 Agingga iti 92
Nupay ti hidrohena ti kasimplean kadagiti amin nga atomo, paraniagenna dagiti bituen a kas iti inittayo ken napateg iti biag. Adda maysa a proton iti nucleus ti maysa nga atomo ti hidrohena ken maysa nga elektron nga agrikrikus iti dayta a nucleus. Dadduma a kemikal nga elemento a kas iti karbon, oksihena, balitok, ken ti mercury, ket buklen dagiti atomo nga addaan iti adu nga elektron nga agrikrikus iti nucleus a buklen ti adu a proton ken neutron.
Ag-450 a tawen ti napalabasen, 12 laeng a kemikal nga elemento ti naammuan. Bayat a natakuatan ti ad-adu pay, nadlaw dagiti sientista ti natural a kinaurnos dagitoy. Ket idi naintar dagiti elemento a naglilinia ken nabennebenneg iti maysa a tsart, natakuatan dagiti sientista nga agpapada ti kalidad dagiti elemento nga agkakabenneg. Ngem adda met dagiti nagbabaetanda iti tsart, a mangirepresentar kadagiti di pay naammuan nga elemento. Daytoy ti nanggutugot iti Ruso a sientista a ni Dmitry Mendeleyev a nangipakauna iti kaadda ti elemento a 32 ti numero ti atomona, ti germanium, agraman ti kolor, dagsen, kasedsed, ken bara a pakatunawanna. “Apag-isu unay ti impakpakauna [ni Mendeleyev] maipapan iti dadduma nga elemento a saan pay idi a naammuan—ti gallium ken scandium,” kuna ti libro ti siensia a Chemistry idi 1995.
Idi agangay, impakauna dagiti sientista ti kaadda ti dadduma a di pay naammuan idi nga elemento ken ti dadduma kadagiti kalidad dagitoy. Dimteng ti panawen a natakuatanen dagiti amin nga elemento. Awanen ti nagbabaetanda iti tsart. Ti natural nga urnos dagiti elemento ket naibasar iti bilang dagiti proton iti nucleus dagiti atomoda, mangrugi iti elemento numero 1, ti hidrohena, ken agtultuloy agingga iti maudi nga elemento a kaaduanna ket tumaud ditoy daga, ti numero 92, ti uranium. Nairana la aya daytoy?
Usigem met ti adu nga agduduma a kemikal nga elemento. Addaan dagiti elemento a balitok ken mercury kadagiti naisangsangayan a nasileng a kolor. Solido ti maysa, ket likido ti sabali. Ngem, agsarunoda a kas dagiti elemento a 79 ken 80. Ti atomo ti balitok ket addaan iti 79 nga elektron, 79 a proton, ken 118 a neutron. Maysa laeng ti inaduan ti elektron ti atomo ti mercury, maysa ti inaduan ti proton, ken dandani agpada ti bilang dagiti neutron.
Nairana laeng kadi a rimsua ti kasta nga agduduma nga elemento gapu iti bassit a nagdumaan ti urnos dagiti atomiko a partikulo? Ket dagiti ngay puersa a mangtengtengngel kadagiti atomiko a partikulo? “Manipud iti kabassitan a partikulona agingga iti kadakkelan a galaksina, sursuroten ti amin a banag iti Uniberso dagiti alagaden nga an-annuroten ti pisika,” kuna ti The Encyclopedia of Stars & Atoms. Panunotem laengen no ania ti mapasamak no mabaliwan ti maysa kadagidiay nga alagaden. Kas pagarigan, no ngay mabaliwan ti puersa a mangtaginayon iti panagrikus dagiti elektron iti nucleus ti maysa nga atomo?
Nagsayaat a Panagbabagay Dagiti Pisikal a Puersa
Usigem ti resulta no kumapuy ti elektromagnetiko a puersa. “Saanen nga agtipon ti elektron ken ti atomo,” kuna ni Dr. David Block iti librona nga Star Watch. Ngem ania ti kaipapanan dayta? “Maaddaantayo ti uniberso nga awan a pulos ti kemikal a reaksion a maaramid!” kunana pay. Kasta unay ti panagyamantayo kadagiti di agbalbaliw a linteg a mangipalubos iti pannakaaramid dagiti kemikal a reaksion! Kas pagarigan, makitipon ti dua nga atomo ti hidrohena iti maysa nga atomo ti oksihena tapno mabukel ti molekula ti napateg a danum.
Ti elektromagnetiko a puersa ket agarup 100 a daras a nakapkapuy ngem ti napigsa a nuklear a puersa a mamagtitipon kadagiti nucleus ti atomo. Ania ti mapasamak no mabaliwan daytoy a ratio? “No maiduma iti bassit laeng ti kapigsa ti nuklear ken elektromagnetiko a puersa, dinto mapatauden dagiti atomo ti karbon,” kuna dagiti sientista a da John Barrow ken Frank Tipler. No awan ti karbon, awan ti biag. Duapulo a porsiento iti dagsen ti amin a sibibiag nga organismo ket atomo ti karbon.
Napateg met ti kapigsa ti elektromagnetiko a puersa a maidilig iti puersa ti grabidad. “Ti kababassitan a panagbalbaliw ti kapigsa ti grabidad ken ti elektromagnetiko a puersa,” kuna ti magasin a New Scientist, “pagbalinenna dagiti bituen a kas iti Init a nagdadakkel nga asul a bituen [a nakapudpudot nga awan ti agbiag] wenno nalabaga a di unay nalawag a bituen [a saan unay a napudot tapno mataginayon ti biag].”
Ti sabali pay a puersa, ti nakapkapuy a nuklear a puersa, kontrolenna ti kapartak ti nuklear a reaksion iti init. “Apag-isu ti kinakapuyna tapno ti hidrohena ti init nabannayat a pumudot ken di agkarabaliw ti kabarana,” kuna ti pisiko a ni Freeman Dyson. Adu pay ti maibaga a pagarigan a mangipakita iti panagpannuray ti biagtayo iti nagsayaat ti kinatimbengna a linteg ken kasasaad a masarakan iti uniberso. Impadis ti mannurat iti siensia a ni Propesor Paul Davies dagitoy a sapasap a linteg ken kasasaad iti maysa a set dagiti pusiposan ket kinunana: “Kasla kasapulan nga apag-isu unay ti panagbabagay dagiti nagduduma a pusiposan tapno tumaud ti biag.”
Mabayag pay sakbay a natakuatan ni Sir Isaac Newton ti linteg ti grabidad, tinukoy ti Biblia dagita a di agkarabaliw nga alagaden wenno linteg. Nayimtuod iti lalaki a ni Job: “Inwaragawagmo kadin dagiti pagannurotan a mangtartarawidwid iti langlangit, wenno ammom kadin dagiti linteg ti nakaparsuaan ditoy daga?” (Job 38:33, The New English Bible) Ti dadduma pay a mamagpakumbaba a salsaludsod ket, “Sadino ti ayanmo idi inkabilko dagiti pamuon ti daga?” ken, “Siasino ti nangikeddeng kadagiti rukodna, no bilang ammom?”—Job 38:4, 5.
[Kahon iti panid 6]
DAGITI NAPATEG NGA ELEMENTO
Agarup 98 a porsiento kadagiti atomo iti bagim ket buklen dagiti kemikal nga elemento a hidrohena, oksihena, ken karbon. Sa adda nitrohena a kanayonan a 1.4 a porsiento. Saggabassit laeng ti dadduma nga elemento ngem napategda met iti biag.
[Tsart/Diagram iti panid 6, 7]
(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)
Agingga iti tiempo ti panangipablaak, napatauden dagiti sientista ti elemento 93 ken dagiti daddadakkel pay, agingga iti ken mairaman ti elemento 118. Maipakpakauna a dagitoy nga elemento maitutopda pay laeng iti kasasaad ti periodic table
[Credit Line]
Gubuayan: Los Alamos National Laboratory
Nagan ti elemento Simbolo Numero ti atomo (bilang dagiti proton)
hydrogen H 1
helium He 2
lithium Li 3
beryllium Be 4
boron B 5
carbon C 6
nitrogen N 7
oxygen O 8
fluorine F 9
neon Ne 10
sodium Na 11
magnesium Mg 12
aluminum Al 13
silicon Si 14
phosphorus P 15
sulfur S 16
chlorine Cl 17
argon Ar 18
potassium K 19
calcium Ca 20
scandium Sc 21
titanium Ti 22
vanadium V 23
chromium Cr 24
manganese Mn 25
iron Fe 26
cobalt Co 27
nickel Ni 28
copper Cu 29
zinc Zn 30
gallium Ga 31
germanium Ge 32
arsenic As 33
selenium Se 34
bromine Br 35
krypton Kr 36
rubidium Rb 37
strontium Sr 38
yttrium Y 39
zirconium Zr 40
niobium Nb 41
molybdenum Mo 42
technetium Tc 43
ruthenium Ru 44
rhodium Rh 45
palladium Pd 46
silver Ag 47
cadmium Cd 48
indium In 49
tin Sn 50
antimony Sb 51
tellurium Te 52
iodine I 53
xenon Xe 54
cesium Cs 55
barium Ba 56
lanthanum La 57
cerium Ce 58
praseodymium Pr 59
neodymium Nd 60
promethium Pm 61
samarium Sm 62
europium Eu 63
gadolinium Gd 64
terbium Tb 65
dysprosium Dy 66
holmium Ho 67
erbium Er 68
thulium Tm 69
ytterbium Yb 70
lutetium Lu 71
hafnium Hf 72
tantalum Ta 73
tungsten W 74
rhenium Re 75
osmium Os 76
iridium Ir 77
platinum Pt 78
gold Au 79
mercury Hg 80
thallium Tl 81
lead Pb 82
bismuth Bi 83
polonium Po 84
astatine At 85
radon Rn 86
francium Fr 87
radium Ra 88
actinium Ac 89
thorium Th 90
protactinium Pa 91
uranium U 92
neptunium Np 93
plutonium Pu 94
americium Am 95
curium Cm 96
berkelium Bk 97
californium Cf 98
einsteinium Es 99
fermium Fm 100
mendelevium Md 101
nobelium No 102
lawrencium Lr 103
rutherfordium Rf 104
dubnium Db 105
seaborgium Sg 106
bohrium Bh 107
hassium Hs 108
meitnerium Mt 109
110
111
112
114
116
118
[Diagram]
(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)
Ti kadi urnos ken panagtutunos dagiti elemento iti periodic table iparangarangna ti pannakaiparna wenno adda nasaririt a nangdisenio?
Helium atom
Elektron
Proton
Neutron
hydrogen
[Diagram/Ladawan iti panid 7]
(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)
Ania ti makagapu iti nagsayaat a panagbabagay ti uppat a pisikal a puersa?
ELEKTROMAGNETISMO
NAPIGSA A NUKLEAR A PUERSA
GRABIDAD
NAKAPUY A NUKLEAR A PUERSA
Molekula ti danum
Nucleus ti atomo
Blue giant
Red dwarf
Init