Ti Nakaskasdaaw nga Unibersotayo—Nairana Aya a Rimsua?
‘WEN, amin nga adda iti unibersotayo ket nairana a rimsua,’ kuna ti dadduma a tattao. Di umannugot ti dadduma, nangnangruna dagidiay relihioso. Ngem saan a sigurado ti dadduma. Ania ti patpatiem?
Aniaman ti panangmatmatmo, sigurado nga umannugotka a nakaskasdaaw ti unibersotayo. Usigem dagiti galaksi. Napattapatta idin nga adda agarup 100 a bilion iti makitkita nga uniberso. Tunggal maysa ket buklen ti basbassit pay ngem sangabilion agingga iti nasurok a sangatrilion a bituen.
Kaaduan a galaksi ket nagririmmuok nga adu a galaksi agingga iti rinibribu a galaksi. Kas pagarigan, nadeskribiren ti kaarrubatayo a galaksi nga Andromeda a kas kasingin ti galaksi a Milky Way. Mapagtipon dagitoy dua a nagdadakkel a rimmuok dagiti bituen babaen ti grabidad. Agbalinda a paset ti rimmuok dagiti bituen a kadua ti sumagmamano a sabali a kaarrubada a galaksi.
Ti uniberso ket buklen ti nagadu a rimmuok dagiti galaksi. Maitipon ti dadduma a rimmuok dagiti galaksi a maikadua iti dadduma a rimmuok babaen ti grabidad, ket agbalinda a nagdadakkel a rimmuok dagiti galaksi. Ngem manipud iti dayta a kadakkel ken agpatpatuloy, kumapuy ti panangtengngel ti grabidad. Natakuatan ti adu a sientista nga agiinnaddayo dagiti nagdadakkel a rimmuok. No kasta, lumawlawa ti uniberso. Ipasimudaag daytoy a nakaskasdaaw a natakuatan nga adda nangrugian ti uniberso idi basbassit ken napuspusek dayta. Masansan a matukoy ti itataud ti uniberso a kas teoria a big bang.
Kasta unay ti panagduadua ti dadduma a sientista no maammuanto pay ti tao no kasano a timmaud ti uniberso. Pampanunoten ti dadduma dagiti pamay-an a mabalin a timmaud ti unibersotayo nga awan ti nasaririt a nangparsua. Insalaysay ti pagiwarnak a Scientific American iti ruarna nga Enero 1999, ti tema a “Kasano a Nangrugi ti Uniberso?” Natakuatanen a kurang ti dadduma a teoria dagiti sientista. “Nakalkaldaang,” kuna ti magasin, “ta marigrigatan . . . dagiti astronomo a mangsukimat iti aniaman kadagitoy a kapanunotan.”
Ti kapanunotan a ti uniberso ket nairana a rimsua sapulenna ti panamati iti kunaen dagiti sientista nga adu a “nainggasatan nga insidente” wenno “pannakairana.” Kas pagarigan, ti uniberso ket buklen ti nakaad-adu a kasimplean nga atomo—ti hidrohena ken helium. Nupay kasta, saan laeng a hidrohena ti kasapulan ti biag no di ket uray met ti aglaplapusanan a narikrikut nga atomo, nangnangruna ti karbon ken oksihena. Masmasdaaw dagiti sientista no naggapuan dagita a napapateg nga atomo.
Nairana laeng kadi a napataud dagiti narikrikut nga atomo a nasken a mangtaginayon iti biag iti uneg ti dadduma a dadakkel a bituen? Ken nairana la kadi a bimtak ti dadduma kadagitoy a dadakkel a bituen tapno agbalin a supernova, a mangipugso iti urnongda a manmano nga atomo? Kastoy ti kinuna ni Sir Fred Hoyle a nairaman iti panangdiskubre kadagitoy: “Diak mamati nga asinoman a sientista a nangusig kadagiti ebidensia ket di agkonklusion a dagiti linteg ti nuklear a pisika ket talaga a naigagara a nadisenio.”
Usigentayo man ngarud a naimbag no ania ti banag a nagtaudan ti mangbukel iti unibersotayo.
[Kahon/Ladawan iti panid 4]
TI TEORIA NGA ILALAWA
Patien ti dadduma a sientista a mailawlawag dagiti kalidad ti immuna nga uniberso, kas iti apag-isu a kapartak ti ilalawana, uray awan ti nasaririt a nangparsua. Agpannurayda iti teoria wenno kadagiti teoria a maawagan nga ilalawa. Nupay kasta, ti teoria a lumawlawa ti uniberso dina sungbatan dagiti saludsod maipapan iti itataud. Masapul ti panamati iti kaadda ti immun-unan a banag a nairana a nagtaudan ti unibersotayo.
Sigun iti teoria nga ilalawa, rimsua ti uniberso manipud iti banag a basbassit pay ngem ti atomo a nagbalin a dakdakkel ngem ti galaksitayo iti kurang pay a maysa a segundo. Ibagada a manipud iti dayta, nagtultuloy a limmawa ti uniberso iti nabambannayat ken normal a kapartak. Itatta, maibilangen ti makita nga unibersotayo a sangkabassit a paset ti dakdakkel nga uniberso. Ibaga dagiti agpampannuray iti teoria ti ilalawa a nairana laeng a naurnos ti buya ti makita nga uniberso iti amin a direksion. Kunada a mabalin a naiduma, nakirokiro pay ketdi ti dakdakkel a di makita a paset. “Awanto a pulos ti panangpaliiw a mangsukimat iti ilalawa,” kuna ti astropisiko a ni Geoffrey Burbidge. Kinapudnona, maikontra ti teoria nga ilalawa kadagiti kabarbaro nga ideya ti mapalpaliiw nga ebidensia. Makitkita itan a no agpayso ti teoria, masapul nga adda mapanunot a baro a puersa a mangkontra iti grabidad. Maysa a sientista a ni Howard Georgi iti Harvard University, dineskribirna ti ilalawa a kas “nakaskasdaaw a kita ti nasientipikuan a sarsarita, nga uray kaskasano, ket kas iti kinasayaat ti aniaman a nangngegakon a dadduma pay a sarsarita maipapan iti panamarsua.”
[Ladawan iti panid 3]
Dandani amin a banag nga adda iti daytoy a rinetrato ti Hubble Space Telescope ket maysa a galaksi
[Credit Line]
Ti panid 3 ken 4 (di nalawag): Robert Williams ken ti Hubble Deep Field Team (STScI) ken ti NASA
[Ladawan iti panid 4]
“Dagiti linteg ti nuklear a pisika ket talaga a naigagara a nadisenio.”—Ni Sir Fred Hoyle a naipakita a kadua ti supernova 1987A
[Dagiti Credit Line]
Dr. Christopher Burrows, ESA/STScI ken NASA
Retrato nga impaay ti N. C. Wickramasinghe