Ti Biblia—Napaypayso a Historia?
BINABALAWDA dagiti agtuturay. Kinastigoda dagiti papadi. Tininggarda dagiti kadawyan a tattao gapu iti kinadakesda. Impakaammoda pay dagiti biddut ken basolda kadagiti tattao. Naanup ken naidadanesda, ket napapatay pay ti dadduma gapu iti panagsao ken panagsuratda iti kinapudno. Siasino dagitoy? Dagiti mammadto ti Biblia, nga adu kadakuada ti nagsurat iti Nasantuan a Kasuratan.—Mateo 23:35-37.
Kastoy ti insurat ni Page Smith iti librona a The Historian and History: “Agpada a napudno ti insurat [dagiti Hebreo] maipapan kadagiti bannuar ken kriminal a kailianda, maipapan iti bagida ken kadagiti kabusorda, agsipud ta nagsuratda iti sidong ti nainget a panangiwanwan ti Dios ket awan ti magunggona ken mapukawda babaen ti panangilibakda.” Insurat met ni Smith a “no idilig iti makauma a kronolohia dagiti mannakigubat nga ari ti Siria ken Egipto, ti salaysay maipapan kadagiti panagrigat ken balligi ti ili a pinili ti Dios . . . ket makaallukoy unay a sarita. Naammuan dagiti Hebreo a mannurat ti maysa kadagiti kapatgan nga elemento ti historia—a dayta ti inaramid dagiti tattao a pudno a nagbiag idi, agraman ti amin a biddut ken pagkapuyanda.”
Nakaan-annad ken umiso met dagiti mannurat ti Biblia. Kalpasan nga inusigna ti Biblia babaen ti panangidiligna iti salaysay ti historia ken arkeolohia, kinuna ti mannurat a ni Werner Keller iti introduksion ti librona a The Bible as History: “Gapu iti magun-odan itan a nakaad-adu a napaypayso ken napaneknekanen nga ebidensia, . . . sangkalagipko dagitoy a sasao: ‘Husto gayam ti Biblia!’”
Makatignay a Historia nga Addaan Kadagiti Nabileg a Leksion
Kaaduanna, dagiti mannurat ti Biblia ket gagangay a lallaki—mannalon, papastor, mangngalap. Nupay kasta, ti insuratda iti unos ti ag-1,600 a tawen inimpluensiaanna ti ad-adu a tattao ngem iti dadduma pay a sursurat idi unana wenno iti moderno a tiempo. Kasta met a sinupiaten ti adu a tattao ti insuratda, ngem awan ti naaramidanda. (Isaias 40:8; 1 Pedro 1:25) Itatta, mabalinen a basaen ti intero a Biblia wenno paset dayta iti ag-2,200 a lenguahe—ad-adu nga amang ngem iti aniaman pay a libro! Apay a naidumduma unay ti Biblia? Makatulong dagitoy a teksto a mangsungbat iti dayta a saludsod.
“Amin a Kasuratan impaltiing ti Dios ken makagunggona iti panangisuro, iti panangtubngar, iti panangpalinteg iti bambanag, iti panangdisiplina iti kinalinteg, tapno ti tao ti Dios naan-anay koma a makabael, naan-anay a nakabalan maipaay iti tunggal naimbag nga aramid.”—2 Timoteo 3:16, 17.
“Amin dagiti bambanag a naisurat a nasaksakbay naisuratda a pakasursuruantayo, tapno babaen ti panagibturtayo ken babaen ti liwliwa manipud iti Kasuratan maaddaantay koma iti namnama.”—Roma 15:4.
“Dagitoy a bambanag napagteng kadakuada [dagiti Israelita] kas dagiti pagulidanan, ket naisuratda a pammakdaar kadatayo [a Kristiano] a nadatngan dagiti panungpalan dagiti sistema ti bambanag.”—1 Corinto 10:11.
Wen, kas impaltiing ti Dios ken naitalimeng a pakasaritaan dagiti agpaypayso a tattao—a dadduma kadakuada ti nangparagsak iti Dios ken ti dadduma, saan—natantan-ok ti Biblia ngem iti amin a sabali a libro. Dayta ket saan laeng a sistematiko a listaan dagiti nasken nga aramiden ken maiparit nga aramiden wenno koleksion dagiti makaallukoy nga ababa nga estoria a manglinglingay iti ubbing. Agpayso nga inusar ti Dios dagiti tattao a nagsurat, ngem gapu itoy, lalo laeng a nagbalin ti Biblia a napateg ken makaallukoy, ta natukay ti puso dagiti agbasbasa kadagiti agsasaganad a kaputotan. Kinuna ti arkeologo a ni William Albright: “Ti nauneg a moral ken naespirituan a pannakaawat iti Biblia, a buklen ti naisangsangayan a palgak ti Dios iti tao a nayallatiw kadakuada babaen ti pannakikomunikarna iti tao, ket agpaypayso pay laeng itatta a kas ti kinaagpaysoda dua wenno tallo a ribu a tawen ti napalabasen.”
Tapno maipakita nga agaplikar ti Biblia iti amin a tiempo, subliantayo ti punganay ti historia ti tao—a ti Biblia laeng ti makaisubli kadatayo iti daydi a tiempo—ket amirisentayo dagiti kangrunaan a leksion manipud iti libro ti Genesis.
Naintiempuan a Leksion Manipud iti Kadaanan a Salaysay
Malaksid iti dadduma pay a banag, ipalgak ti libro ti Genesis ti nangrugian ti pamilia ti tao—dagiti nagan ken dadduma pay. Maipapan iti daytoy a suheto, awanen ti sabali a naisurat a historia nga espesipiko unay. ‘Ngem ania ti pateg iti kaaldawantayo ti panangammo iti namunganayantayo?’ nalabit iyimtuodmo. Nagdakkel ti pategna, ta ti panangipalgakna nga amin a tattao—aniaman ti kolor, tribu, wenno nasionda—timmaudda iti isu met laeng a nagannak, ikkaten ti Genesis ti aniaman a pakaibasaran ti panangidumduma iti puli.—Aramid 17:26.
Mangibagnos met ti Genesis maipapan iti moralidad. Addaan iti salaysay maipapan iti Sodoma, Gomorra, ken dagiti kabangibangna a siudad a dinadael ti Dios gapu iti nakaro a seksual a kinalulok dagiti umili. (Genesis 18:20–19:29) Kuna ti maika-7 a bersikulo ti Judas a libro ti Biblia: “Ti Sodoma ken Gomorra ken dagiti siudad iti aglawlawda, kalpasan a nakiabigda nga aglablabes . . . ken simmurotda iti lasag maipaay iti di nakaisigudan a pannakausar, naikabilda iti sanguanantayo kas maysa a pammakdaar a pagwadan.” Dagiti tattao ti Sodoma ken Gomorra ket di inikkan ti Dios kadagiti moral a linteg; nupay kasta, addaanda iti inted-Dios a konsiensia a kas met iti amin a tattao. Gapuna, nainkalintegan a dagidiay a tattao manungsungbatda met iti Dios kadagiti aramidda. (Roma 1:26, 27; 2:14, 15) Umasping met itatta, panungsungbaten ti Dios ti amin a tattao kadagiti aramidda, awatenda man ti Saona, ti Nasantuan a Biblia, wenno saan.—2 Tesalonica 1:8, 9.
Leksion iti Historia Maipapan iti Pannakaispal
Maysa a kitikit iti Arko ni Tito idiay Roma iladawanna dagiti soldado a Romano a mangaw-awit kadagiti sagrado a basehas a naggapu idiay templo ti Jerusalem kalpasan a nadadael ti siudad idi tawen 70 K.P. Nasurok a sangamilion a Judio ti napapatay. Nupay kasta, naispal dagiti natulnog a Kristiano, gapu iti nasaksakbay a pakdaar ni Jesus: “Inton makitayo ti Jerusalem a nalikmut kadagiti nagpakarso a buybuyot, iti kasta ammuenyo a ti pannakalangalangna immasidegen. Ket dagidiay adda idiay Judea rugianda koma ti agkamang kadagiti bambantay, ket dagidiay adda iti tengngana pumanawda koma, ket dagidiay adda kadagiti aw-away saanda koma a sumrek kenkuana; agsipud ta dagitoy dagiti aldaw a panangipakat ti kinahustisia.”—Lucas 21:20-22.
Imbes a kadaanan laeng a historia, ti rigat ti Jerusalem inladawanna dagiti aspeto ti dakdakkel a rigat a mabiiten a mangapektar iti intero a lubong. Ngem addanto manen dagiti maispal. Nadeskribirda kas ti ‘maysa a dakkel a bunggoy . . . manipud kadagiti isuamin a nasion ken kadagiti tribu ken kadagiti il-ili ken kadagiti pagsasao.’ ‘Naggapuda iti dakkel a rigat’ gapu iti pammatida iti naiparukpok a dara ni Jesus—maysa a pammati a sititibker a naibasar iti historia ken padto ti Biblia.—Apocalipsis 7:9, 14.
Historia a Saanton a Pulos a Maulit
Agbibiagtayo itan iti tiempo ti panagturay ti Anglo-Americano a Pannakabalin ti Lubong, ti kaudian a naipadto iti Biblia. Ipakita dagiti napasamak iti historia a kas iti dadduma nga imun-una, agpatingganto dayta. Ngem kasano? Sigun iti Biblia, pudno a naisangsangayanto ti panungpalan daytoy nga agturay. Babaen ti nasakbay a panangitudona iti tawen 1914 K.P., kinuna ti Daniel 2:44 (NW) maipapan kadagiti napolitikaan a turay, wenno ‘dagiti pagarian’: “Iti kaaldawan dagidiay nga ar-ari mangipasdekto ti Dios ti langit iti maysa a pagarian a saanto a pulos madadael. Ket ti met laeng pagarian saanto a mayawat iti aniaman a sabali nga ili. Rumekennanto ken pagpatinggaenna amin dagitoy a pagarian, ket dayta agtalinaedto agingga kadagiti tiempo a di nakedngan.”
Wen, ti Pagarian ti Dios—ti nailangitan a gobierno nga idauluan ni Kristo Jesus—pukawennanto ti amin a paset ti manangirurumen a panagturay ti tao inton Armagedon, ti panungpalan ti naipasakbayen a “dakkel a rigat.” Kalpasanna, daytoy a Pagarian “saanto a mayawat iti aniaman a sabali nga ili,” a kaipapananna a saanto a pulos a maparmek wenno maikkat iti saadna. Ti panagturayna ket “agingga kadagiti ungto ti daga.”—Salmo 72:8, NW.
Agpatingganto met laengen ti nauyong ken maulit-ulit a panangituray ti palso a relihion, manangirurumen a politika, agraman ti naagum a komersio. Kastoy ti naikari iti Salmo 72:7 (NW): “Iti al-aldawna agtubonto daydiay nalinteg, ken ti kinaruay ti talna agingga nga awanen ti bulan.” Ti ayat nga isut’ kangrunaan a kalidad ti Dios agrairanto iti planeta, saan a ti kinaagum ken ti kinatangsit. (1 Juan 4:8) Kinuna ni Jesus: “Agiinnayatkayo.” Maipapan iti daytoy, kinuna ti historiador a ni Will Durant: “Ti kapatgan a nasursurok iti historia ket kaasping ti nasursurok ken Jesus. . . . Ti ayat ti praktikal unay a banag iti lubong.”
Ti ayat ti Dios kadagiti tattao ti nakatignayanna a mangipaltiing iti pannakaisurat ti Biblia. Dayta ti kakaisuna a mangilawlawag iti napalabas, agdama, ken iti masanguanan. Pangngaasim ta awatem ti makaited-biag a mensahena babaen ti panangbusbosmo iti kalkalainganna a tiempo a mangadal iti Biblia. Tapno maibanag daytoy ken kas panagtulnogda iti bilin ni Jesus, iranranud dagiti Saksi ni Jehova ti “naimbag a damag ti pagarian” kadagiti padada a tattao. Daytoy naimbag a damag ket saanto laengen a padto. Dayta ket agbalinton a pimmayso a historia.—Mateo 24:14.
[Blurb iti panid 9]
“Husto gayam ti Biblia!”—WERNER KELLER
[Blurb iti panid 11]
“Ti nauneg a moral ken naespirituan a pannakaawat iti Biblia . . . ket agpaypayso pay laeng itatta a kas ti kinaagpaysoda dua wenno tallo a ribu a tawen ti napalabasen.”WILLIAM ALBRIGHT, ARKEOLOGO
[Dagiti ladawan iti panid 9]
Moabite Stone: Addaan iti bersion ni Ari Mesa maipapan iti rinnupak ti Moab ken Israel (2 Ar-ari 3:4-27), dagiti nagan ti nadumaduma a lugar a nailanad iti Biblia, ken ti nagan ti Dios a naisurat iti kadaanan a letra a Hebreo. Musée du Louvre, Paris.
[Credit Line]
Musée du Louvre, Paris.
Pirak a sinsilio a denario: Ti replika ket addaan iti ladawan ken surat ni Tiberio Cesar (Marcos 12:15-17).
Nabonidus Chronicle: Tapi a cuneiform a mangpaneknek iti kellaat a pannakatnag ti Babilonia ken Ciro. (Daniel, kapitulo 5) Naretrato babaen ti pammalubos ti British Museum.
[Credit Line]
Photograph taken by courtesy of the British Museum.
Tapi a bato: Nakailanadan ti Latin a nagan ni Poncio Pilato.
[Credit Line]
Retrato © Israel Museum, Jerusalem; impaay ti Israel Antiquities Authority.
Makinlikud a ladawan ti Dead Sea Scroll: Napaneknekan iti pannakaadal ti teksto ni Isaias a daytoy a libro ket dandani saan a pulos a nabaliwan iti las-ud ti 1,000 a tawen a pannakakopia babaen ti ima. Nakaidulinan ti Libro, Israel Museum, Jerusalem.
[Credit Line]
Shrine of the Book, Israel Museum, Jerusalem.
[Dagiti ladawan iti panid 10]
Patalgedan ti maysa a kitikit ti Arko ni Tito ti pannakadadael ti Jerusalem idi 70 K.P.
[Credit Line]
Soprintendenza Archeologica di Roma