Panangmatmat iti Lubong
Ti Isip Apektaranna ti Puso
Ti pannakaburibor ti panunot degdeganna ti peligro a maatake ti puso iti maikadua a gundaway, kuna ti Tufts University Health & Nutrition Letter, ngem “umad-adu ti ebidensia nga adda met ti maaramidan ti panunot iti itataud ti sakit ti puso.” Ipakita dagiti nabiit pay a panagadal a dagiti “managpungpungtot a tattao dandani mamitlo a daras nga agpeligroda a maatake wenno matay gapu iti sakit ti puso” ket “mabalin a mangrugi dagiti epekto ti panagpungtot iti nasapa a paset ti panagbiag.” Ti panagdanag dangranna ti masel ti puso ken dagiti urat a mangbibiag ken nanglikmut iti puso. Ti panagleddaang mabalin a degdeganna met iti nasurok a 70 a porsiento ti peligro a maatake ti puso wenno maaddaan iti dadduma pay a sakit iti puso. Ngem no adu ti kabinnulig ti maysa a tao a kas iti pamilia ken gagayyemna, makissayan dagiti epekto ti panagleddaang, sigun kadagiti managsirarak.
Kontrobersial a Panagpili
Idi Setiembre 2000, pormal nga indeklara ni Pope John Paul II a bendito ken asidegen nga agbalin a santo ni Pius IX (papa, 1846-78). Iti pagiwarnak dagiti Katoliko a La Croix, dinakamat ti Pranses a historiador a ni René Rémond a nagaramid idi ni Pius IX “kadagiti desision a nangkigtot iti Kristiano a panunot—kas iti panangipalubosna a mapapatay dagiti Italiano a patriota, wenno managayat iti pagilianda, gapu iti panangkuestionda iti pannakabalinna kas pangulo ti Gobierno.” Iti panangawagna kenkuana kas ti “kaudian a naan-anay a monarka iti Europa,” dinakamat ti periodiko a Le Monde ti di kinamanagpabus-oy daytoy a papa-ari ken nangnangruna ti panangbusorna “iti wayawaya ti konsiensia, natauan a kalintegan, ken iti pannakawayawaya dagiti Judio.” Kinuna pay ti periodiko a ni Pius IX “kinondenarna ti demokrasia, wayawaya ti relihion, ken ti panagsina ti Simbaan ken Gobierno” agraman ti “wayawaya ti warnakan, panunot, ken panagtitimpuyog.” Ni Pius IX ti nanglukat iti kaunaan a konsilio ti Vatican idi 1869. Sadiay a nailawlawag ti doktrina a di agkamali ti papa no maipapan kadagiti banag a nainaig iti pammati ken moralidad.
Dagiti Nagaget nga Agkali
Masapul a parmeken dagiti mannalon idiay Chile ti coruro, maysa a bassit, nangisit, burboran nga utot nga agaramid kadagiti usok iti makinngato a paset ti daga agingga iti kaatiddog nga 600 a metro. Nabiit pay a naadal a naimbag ti nasaknap a sistema ti panagaramidda iti usok. Dua nga eksperto kadagiti animal, a ti maysa ket naggapu iti University of Essen, Germany, ken ti kaduana a taga Chile, ti naan-anay a nakakali iti pagnanaedan ti maysa a grupo a buklen ti 26 nga animal. Kadagiti siled a pagurnonganda iti taraon, nakatakuatda iti 5,000 a bagas ti mula, a naipempen para inton gawat. Karaman met iti sistema ti usok dagiti pagpasngayan a naap-apan iti ruot ken supot a plastik. Nupay nalabit makaay-ayo ken nakaskasdaaw ti langa dagitoy babassit a nangisit a parsua nga addaan iti dadakkel a ngipen, matmatan latta dagiti mannalon a peste dagitoy. Masansan a mapilayan dagiti baka no mabaddekanda ti usok ket margaay dayta.
Nakaskasdaaw a Ruot—Ti Dandelion
Dagiti dandelion “ket umsien dagiti superintendente kadagiti tay-ak a pagay-ayaman iti golf ken dagiti metikuloso a makinkukua iti karuotan ti aniaman a lugar kas ti Kangrunaan a Kabusor ti Publiko” ken kas “ti ruot a di maikisap,” kuna ti The News ti Mexico City. Nupay kasta, ti dandelion “ket maysa kadagiti makapasalun-at unay a mula iti lubong” ken makatulong unay iti salun-at ken pannanganmo. Tangay nabaknang iti Bitamina A ken potassium, nasussustansia ti dandelion ngem iti broccoli wenno spinach. Adda pakausaran ti amin a pasetna. Dagiti uggot ket mabalin nga ilaok iti ensalada wenno iti dandani aniaman a putahe nga agkasapulan iti spinach; ti naibilag, nakirog a ramutna ket mabalin nga inumen a kas kape; ket mabalin nga aramiden nga arak dagiti sabongna. Sigun iti historia, nabayagen a maus-usar ti dandelion kas pagpasalun-at ken pangdalus iti dalem, pangdalus ken pangpaadu iti dara, ken kas kalkalainganna nga agas ti sarsaripiten. Ti dandelion ket “maysa kadagiti kangrunaan nga innem a makaagas a mula iti estante ti agas dagiti Tsino,” kuna ti The News. Ket kadagiti tattao nga addaan iti karuotan wenno nalaka a makapan iti pagpastoran, libre a magun-odanda dagiti dandelion.
Pannakarunaw ti Andes
Iti napalabas nga 67 a tawen, narunaw ti sumagmamano a glacier iti Andes Mountains sadi Peru iti 850 agingga iti 1,500 a metro, kuna ti periodiko nga El Comercio ti Lima. Sigun kadagiti panagadal ti Pranses nga eksperto kadagiti glacier a ni Antoine Erout, iti nasurok laeng a 20 a tawen, nasurok a 70 a baro a dan-aw ti pinataud ti narunaw a yelo—adu kadagitoy ti mabalin nga aglippias ken mangdadael kadagiti natural a tambakda. Ti pannakarunaw ti yelo dagiti glacier ken niebe kaipapananna a naksayan ti danum a tamnay a maus-usar kadagiti talon, proyekto a panagpadanum, ken planta ti koriente a mangus-usar iti bileg ti danum. Dagitoy a paggubuayan iti danum ti kangrunaan met a paggapuan ti danum nga inumen ti tallo a kabesera ti Latin America: Lima, Peru; Quito, Ecuador; ken La Paz, Bolivia. “Mailadawanyo kadi ti mapasamak no marunaw dagita a niebe ken naurnong a yelo?” iyimtuod ti El Comercio. Isingasing ni Erout a karaman kadagiti kangrunaan a makagapu iti daytoy a parikut ket ti panagbalbaliw ti paniempo a nainaig iti karkarna a pasamak a maawagan El Niño.
“Sudden Wealth Syndrome”
“Immadu iti dandani 40% nanipud idi 1997 agingga iti 2.5 a milion ti bilang dagiti milionario idiay Estados Unidos ken Canada,” kuna ti periodiko idiay Canada a National Post. Kinuna pay ti periodiko a ti nadur-as a teknolohia ti lubong ti mangpabpabaknang unay iti adu nga agtutubo. Ngem sigun iti sikologo a ni Dr. Stephen Goldbart, di kabaelan ti dadduma a tamingen ti kellaat nga ibabaknangda. “Mabalin a dayta ti mangdadael iti biagda, mamagsisina iti pamiliada, ken mamagbalin a makadangran ti kababalinda. Ti kuarta ket saan a kanayon a mangipaay iti talna ken pannakapnek,” kuna ni Goldbart. Sigun iti sumagmamano a sikologo, ti lubong a nadur-as iti teknolohiana ket nangpataud “iti baro a sakit—sudden wealth syndrome,” a madlaw babaen ti nakaro a panagleddaang , pannakataranta, ken insomnia. Kas nadakamat iti Post, “makonsiensia ti sumagmamano kadagiti kabarbaro a bimmaknang gapu iti kaadu unay ti kuartada ket mariknada a dida maikari iti dayta.” Nagbalin a managatap ti dadduma ken agamakda a magundawayan. Insingasing ni Dr. Goldbart a dagiti di naragsak a babaknang ket makipaset iti komunidad ken saan laeng a basta agdonar kadagiti ahensia ti saranay.
Nalabes a Panagusar Kadagiti Antibiotiko
“Saan a maikankano ti maulit-ulit a pakdaar dagiti opisial a mangas-asikaso iti salun-at maipapan iti aglablabes a panagusar kadagiti antibiotiko,” kuna ti magasin a New Scientist. “Naammuan iti pannakasurbey ti 10 000 a tattao iti siam nga estado ti EU a 32 a porsiento ti mamati pay laeng a maagasan dagiti antibiotiko ti panateng, 27 a porsiento ti mangipagarup a malapdan ti nakarkaro a sakit no agtomarda iti antibiotiko kabayatan ti panagpanatengda, ket 48 a porsiento ti mangnamnama a maresetaanda iti antibiotiko no agpadoktorda gapu kadagiti sintoma ti panateng.” Nupay kasta, saan nga agkurri dagiti antibiotiko iti amin nga impeksion a gapu iti virus, kas iti panateng. Agkurrida laeng kadagiti impeksion a gapu iti bakteria. Ti nalabes a panagusar kadagiti antibiotiko ket maibilang a kangrunaan a pakaigapuan dagiti sakit a di pagkurian ti agas. (Kitaenyo ti Agriingkayo! a Disiembre 22, 1998, panid 28.) Kastoy ti kuna ni Brian Spratt iti Oxford University: “Nasken a mangsapultayo iti nasaysayaat a pamay-an ti panangipaawat iti umiso a mensahe.”
Ti Ekstraordinario nga Insekto iti Kaniebean
“Maysa kadagiti kaunaan a retrato a maipablaak ket ti manmano ken naatap nga ‘insekto iti kaniebean’ nga agnanaed iti Rocky Mountains ken iti adu a paset ti Russia. Agparangto dayta iti kabarbaro a naurnos a Handbook of Insects,” kuna ti The Sunday Telegraph ti London. Daytoy nga agkarayam iti bato nga insekto iti amianan ket agbiag kadagiti nangato a disso babaen ti pannanganna iti bangkay wenno paspaset ti insekto nga intayab ti angin. Ti insekto ket napusyaw a kolor kape ken duyaw, nga addaan iti atiddog nga antena wenno rungo ngem awanan payak, ken ti anakna ket kaasping ti ubing pay nga earwig. Tangay agingga iti 3 a sentimetro ti kaatiddogna, paset dayta ti pamilia dagiti insekto a natakuatan awan pay 100 a tawen ti napalabas. “Nasanay unay iti naglamiis nga aglawlaw isu nga uray la a matay gapu iti heatstroke no maidisso iti dakulap ti tao,” inlawlawag ti periodiko. Kuna ti autor iti libro a ni Dr. George McGavin iti Museum of Natural History idiay Oxford University, a kakalima pay laeng kadagiti insekto iti lubong ti natakuatan.
Apay nga Adda Caffeine ti Soft Drink?
“No saan a mangpananam ti caffeine iti soft drink, apay ngarud a maus-usar?” iyimtuod ti magasin a New Scientist. “Natakuatan dagiti sientista idiay Johns Hopkins University ti Baltimore a 2 laeng iti kada 25 a nataengan nga umin-inum iti cola ti makailasin iti nagdumaan ti raman ti soft drink nga addaan iti caffeine ken dagiti klase nga awanan iti caffeine.” Nupay kasta, 70 a porsiento iti 15 a bilion a lata dagiti addaan karbonato nga inumen a kinonsumo dagiti Americano idi 1998 ti nalaokan iti caffeine. Iti nasaksakbay a panagadal, ti eksperto iti panagadal kadagiti epekto ti droga iti panunot ken kababalin a ni Roland Griffiths ken ti kakaduana “nakasarakda iti ebidensia a saan a nasayaat ti rikna dagiti ubbing a napaidaman iti gagangay a kaadu ti in-inumenda a soft drink nga addaan iti caffeine.” Kuna ni Griffiths: “Mangnaynayonda iti kalkalainganna ti birtudna ken makaadikto a droga, daydiay sigurado a makagapu iti kinapudno nga ad-adu nga amang ti inumen dagiti tattao a soft drink nga addaan iti caffeine ngem kadagiti soft drink nga awanan iti kasta.”