Karaman Kadi ti Solusion iti Problema?

“Ti panangtagibassit ken panangupay kadagiti balud ti kadaksan a wagas ti panangisagana kadakuada nga agbiag iti ruar ti pagbaludan.”​—MAYSA NGA EDITORIAL TI THE ATLANTA CONSTITUTION.

ITI adu a kasasaad, dagiti pagbaludan ket agserbi laeng a panglapped​—ken temporario laeng a panglapped. No mawayawayaan ti balud, talaga kadi a naikaronan ti inaramidna a krimen?a Dagiti ngay biktima wenno dagiti ay-ayatenda? “Siak ti ina ti napapatay a barito,” impakpakaasi ni Rita idi a nawayawayaan ti napaneknekan a pimmatay iti 16 anyos a baritona kalpasan nga inkarona ti tallo la a tawen a sentensia. “Pangngaasiyo ta agsarimadengkayo biit. Agpanunotkayo man. Mapanunotyo kadi ti kaipapanan daytoy?” Kas iyilustrar ti kaso ni Rita, masansan nga agpaut ti trahedia uray nalpasen a tinaming dagiti korte dayta a kaso ken nalpasen a nagbalin dayta a paulo ti damdamag.

Daytoy nga isyu ket pakaseknan saan laeng a dagidiay inapektaran ti krimen ti biagda no di ket ti amin a sabsabali pay. Ngamin, nagbalbaliw man dagiti nawayawayaan a balud wenno basta nabibinegen ti konsiensiada gapu iti napasaranda iti pagbaludan, adda direkta nga epekto dayta iti kinatalinaay ti panunotmo no saan man nga iti mismo a kinatalgedmo.

Dagiti Eskuelaan Para Kadagiti Kriminal

Ti sistema ti pagbaludan dina naan-anay a malapdan ti kriminal a kababalin. “No adu a kuarta ti mausar a pagaramid iti ad-adu a pagbaludan imbes a mausar koma a pagpasayaat iti kinatao ti maysa a balud, masansan a daytat’ agtungpal laeng iti ad-adu​—ken nakarkaro​—a krimen,” insurat ni Jill Smolowe iti magasin a Time. Umanamong iti dayta a komento ti naibalud iti 14 a tawen a ni Peter.b “Nangrugi ti kaaduan kadagiti padak a balud a nagaramid iti bassit la idi a krimen. Kalpasanna, nasursurodan ti agaramid iti krimen maibusor iti sanikua, ket kamaudiananna, nagbalindan nga eksperto iti panagaramid kadagiti nadagsen a krimen maibusor iti padada a tattao,” kunana. “Para kadakuada, dagiti pagbaludan ket kaasping dagiti eskuelaan a pakasursuruan iti panggedan. Inton mawayawayaanda, dakdakes ti pagbalinanda.”

Nupay mabalin nga apagbiit a mapaksiat dagiti pagbaludan ti adu a kriminal iti kalsada, kasla bassit laeng ti maaramidanda​—no adda man​—a napaut a panglapped iti krimen. Dagiti lallaki ken babbarito kadagiti sentro ti siudad nga aduan tao masansan a matmatanda ti pannakaibalud kas pakagugoran ti kinalalakida. Masansan unay nga agbalinda inton agangay kas napeklan a kriminal. “Saannaka a pulos a mapagbalbaliw ti pagbaludan,” kuna ni Larry, a nakabusbos iti kaaduan a paset ti biagna iti masansan a pannakaibalud ken pannakawayawaya. “Mawayawayaan dagitoy a lallaki manipud iti pagbaludan ket ulitendanto manen dagiti dati nga aramidda.”

Sigun iti maysa a panagadal idiay Estados Unidos, daytoy nga ‘agkaralukat a ridaw’ mabalin nga ilawlawagna ti makagapu a 50 a porsiento kadagiti amin a nadagsen a krimen ket inaramid ti agarup 5 a porsiento kadagiti kriminal. “No awan ti naimbag a pangusaran dagiti balud iti panawenda,” kuna ti magasin a Time, “masansan nga usarenda dayta a panawen a pangrubrob iti sakit ti nakemda, malaksid pay iti panagpanunotda kadagiti taktika dagiti kriminal nga . . . aramidenda apaman a mawayawayaanda.”

Saan laeng nga idiay Estados Unidos a kasta ti kasasaad. Kastoy ti kunaen ti maysa a doktor iti namilitariaan a pagbaludan idiay Grecia a ni John Vatis: “Nagbalin nga episiente unay dagiti pagbaludantayo a mangpataud kadagiti narungsot, naranggas, ken nadangkok a tattao. Inton mawayawayaanda, kaaduan a balud kayatda ti ‘agibales’ iti kagimongan.”

Ti Epektona iti Kagimongan

Ti agpegpeggad a kasasaad iti pagbaludan apektaranna ti bulsam. Kas pagarigan, mapattapatta nga idiay Estados Unidos, tunggal balud ket gastuan dagiti agbaybayad iti buis iti agarup $21,000 iti kada tawen. Mamitlo ngem iti dayta ti magastos kadagiti balud a nasurok nga 60 ti tawenda. Iti adu a pagilian, mapukpukawen ti panagtalek ti publiko iti sistema ti pagbaludan gapu iti dadduma pay a rason. Adda dagiti panagamak maipapan iti nasapa unay a panangwayawaya kadagiti kriminal ken nakabasol a makaliklik a mamimpinsan iti panangikaroda iti sentensiada gapu iti sumagmamano a legal a teknikalidad a naduktalan ti nalaing nga abogado. Gagangay a marikna dagiti biktima a kurang ti pannakasalaknibda manipud iti panagibales ti kriminal, ken mabalin a dida man la mairupir ti kalinteganda.

Kumaro ti Pannakaseknan ti Publiko

Kumapkapuy ti panagtalek ti publiko iti sistema ti pagbaludan gapu kadagiti di natauan a kasasaad a mapaspasaran dagiti balud, kas iti nadakamat iti naipakuyog a kahon. Mabalin a dinto agbalbaliw dagiti balud nga agsagsagaba iti pannakamaltrato bayat nga ikarkaroda ti sentensiada. Kanayonanna, madanagan ti sumagmamano a grupo dagiti mangitantandudo kadagiti natauan a kalintegan maipapan iti nagadu a bilang dagiti naibalud a miembro iti grupo dagiti minoria. Kuestionaranda no naiparna laeng daytoy wenno resulta ti panangidumduma gapu iti puli.

Adda impadamag ti Associated Press idi 1998 a nangilatak iti kasasaad dagiti dati a balud ti Holmesburg Prison, idiay Pennsylvania, E.U.A., a nagkiddaw iti kompensasion gapu kano ta naipasidongda kadagiti kemikal nga eksperimento bayat a naibaludda. Ket ti ngay pannakaipatungpal manen ti pannusa a makawaran ti grupo dagiti balud idiay Estados Unidos? Kastoy ti ipadamag ti Amnesty International: “Masapul a 10-12 nga oras nga agtrabaho iti kainaran dagidiay paset iti nakawaran a grupo, ket nagbiit ti deskansoda nga uminum iti danum, ken maysa la nga oras a mangaldawda. . . . Ti kakaisuna a kasilias dagiti miembro ti nakawaran a grupo dagiti balud ket maysa a mabagkat a pannakainodoro nga addaan temporario a panglinged. Agtalinaed a nakawaran dagiti balud bayat nga usarenda dayta. No awan ti pannakainodoro, kapilitan nga agmasngaad dagiti balud tapno umibleng iti daga iti imatang ti publiko.” Siempre, saan a kasta ti kasasaad iti amin a pagbaludan. Nupay kasta, ti di natauan a panangtrato ket mangdadael iti kinatao agpadpada dagiti balud ken dagidiay mangipatungpal iti dayta.

Magunggonaan Ngata ti Komunidad?

Gagangay a nataltalged ti rikna ti kaaduan a komunidad no maibalud dagiti napeggad a kriminal. Dadduma a komunidad kayatda dagiti pagbaludan gapu kadagiti naiduma pay a rason. Idi asidegen nga agserra ti maysa a pagbaludan iti bassit nga ili ti Cooma idiay Australia, nagprotesta dagiti umili. Apay? Agsipud ta ti pagbaludan ket nangipaay iti pagtrabahuan iti agrigrigat ti ekonomiana a komunidad.

Iti kallabes a panawen, inlako ti dadduma a gobierno dagiti kukuada a pagbaludan iti pribado nga ahensia tapno makasalimetmetda iti gastos. Nakalkaldaang ta nagnumaran ti negosio ti iyaadu dagiti balud ken ti napapaut a panangikaroda iti sentensia. No kasta, ti hustisia ket mabalin a malaokan iti komersialismo.

Nupay nadakamaten ti amin, adda pay laeng ti kangrunaan a saludsod: Mapagbalbaliw ngata dagiti pagbaludan ti adu a kriminal? Nupay masansan a negatibo ti sungbat, mabalin a maklaatka no maammuam nga adda sumagmamanon a balud a natulongan a nagbalbaliw. Kitaentayo no kasano.

[Dagiti Footnote]

[Kahon/Ladawan iti panid 6, 7]

Apagbiit a Panangusig iti Kasasaad Dagiti Pagbaludan

LINNETLETAN: Problema kadagiti pagbaludan idiay Britania ti nakaro a linnetletan, ket di pakasdaawan! Dayta a pagilian ti maikadua a kaaduan iti balud no idilig iti bilang dagiti umili iti intero a Makinlaud a Europa. Addaan dayta iti 125 a balud iti kada 100,000 nga umili. Idiay Brazil, naibangon ti kadakkelan a pagbaludan idiay São Paulo a pakaipupokan ti 500. Ngem 6,000 ti nakabalud iti dayta. Idiay Russia, adda 90 agingga iti 110 a naibalud kadagiti selda a pakaipupokan la koma ti 28. Nakaro unay ti problema nga uray la masapul nga agsusublat dagiti balud a maturog. Iti maysa a pagilian iti Asia, 13 wenno 14 a balud ti masapul nga aglilinnetlet iti 3 a metro kuadrado a selda. Kabayatanna, idiay Makinlaud nga Australia, naipamuspusan dagiti opisial ti kurang nga espasio babaen ti panagusarda kadagiti shipping container, wenno dadakkel a kahon a pagkargaan kadagiti maibiahe a tagilako, tapno pakaipupokan dagiti balud.

KINARANGGAS: Ipadamag ti Aleman a pagiwarnak a Der Spiegel a kadagiti pagbaludan idiay Alemania, pumatay ken mangtutuok dagiti nauyong a balud gapu “iti gubat dagiti agsasalisal a barkada a di legal nga agnegnegosio iti arak ken narkotiko, sekso, ken agpapaanak iti kuarta.” Dagiti riri gapu iti puli masansan a rubrobanda ti kinaranggas iti pagbaludan. “Adda dagiti balud a naggapu iti 72 a pagilian,” kuna ti Der Spiegel. “Di maliklikan ti riri ken rinnupak nga agturong iti kinaranggas.” Iti maysa a pagbaludan idiay Makin-abagatan nga America, kinuna dagiti opisial nga iti promedio, 12 a balud ti napapatay iti kada bulan. Sigun kadagiti balud, mamindua nga ad-adu ti bilang, kinuna ti Financial Times iti London.

SEKSUAL A PANNAKAABUSO: Iti artikulo a “Ti Peggad ti Pannakarames Idiay Pagbaludan,” kunaen ti The New York Times a sigun iti maysa a kalkalainganna a pattapatta idiay Estados Unidos, “iti kada tawen, nasurok a 290,000 a lallaki ti seksual a maabuso kadagiti pagbaludan.” Innayon ti report: “Saan la a maminsan no di ket masansan nga iti kada aldaw a gagangay a mapasaram ti nakaam-amak a seksual a kinaranggas.” Pattapattaen ti maysa nga organisasion a kadagiti pagbaludan idiay E.U., mapasamak iti kada aldaw ti 60,000 a di kinayat a seksual nga aramid.

SALUN-AT KEN KINADALUS: Adu ti ebidensia maipapan iti panagsaknap dagiti sakit a mayakar babaen ti sekso kadagiti balud. Nairakurak iti intero a lubong ti panagsarut dagiti balud idiay Russia ken dadduma pay a pagilian idiay Africa, agraman ti pannakabaybay-a iti panangagas, kinadalus, ken nutrision iti adu a pagbaludan iti intero a lubong.

[Ladawan]

Napusek a pagbaludan idiay São Paulo, Brazil

[Credit Line]

AP Photo/Dario Lopez-Mills

[Ladawan iti panid 4]

Ti kaiingetan ti seguridadna a pagbaludan ti La Santé idiay Paris, Francia

[Credit Line]

AP Photo/Francois Mori

[Ladawan iti panid 6]

Dagiti babbai iti pagbaludan idiay Managua, Nicaragua

[Credit Line]

AP Photo/Javier Galeano