Ti Kinadaeg Dagiti Adda iti Uneg ti Daga a Rukib ti Carlsbad

Ti Kinadaeg Dagiti Adda iti Uneg ti Daga a Rukib ti Carlsbad

Naan-anay a nasipnget ken naulimek. Kasta ti napasaranmi iti uneg dagiti gukayab ti Carlsbad Caverns National Park idiay New Mexico, E.U.A. Apaman a nakastrekkamin kadagiti gukayab, napanunotmi: ‘Kasano a timmaud dagitoy a rukib? Kasano ti kalawada? Ania dagiti naisangsangayan a banag a nailemmeng kadagitoy? Natalged kadi a siraraken dagitoy?’

SAKBAY a pinasiarmi dagiti rukib, tinagiragsak ti bassit a grupomi ti nagkampo ken nagpasiar iti Guadalupe Mountains National Park iti abagatan a laud a Texas. Bayat ti isasang-atmi iti Bantay Guadalupe, ti kangatuan a lugar idiay Texas a 2,666 a metro, nadlawmi ti adu a fossil wenno timmangken a tedtedda a nangarkos kadagiti bato iti igid ti desdes. Sigun kadagiti geologo, dagitoy a fossil ti mangipaay iti pamalatpatan iti nagtaudan dagiti Rukib iti Carlsbad. Kasano?

Idi unana, agparang a nagbiag ditoy dagiti algae, sponge, ken kappo. Ti intero a lugar ket maysa idi a nabara a baybay iti uneg ti pagilian. Manmano idi ti korales, ti kangrunaan nga adda kadagiti baknad iti kaaldawantayo. Dadduma kadagiti karkarna a biag iti danum ket pakairamanan ti awan itan a trilobite ken ammonoid. Adu kadagiti ammonoid ti nagbiag kadagiti dadakkel, nakunikon nga arigna nakuartokuarto a shell a kaasping dagiti nautilus kadagitoy nga aldaw. Naragsakankami a nakakita iti maysa kadagitoy a shell a nailumlom iti maysa a bato iti igid ti desdes!

Nabatad, a timmaud dagiti baknad ti limestone wenno bimmato nga apug bayat a nabunton ti tedda dagiti nabiag a parsua iti baybay ken ti dadduma a partikulo sada nagdedekket. Tangay limnek ti tukok ti baybay, pimmuskol ti baknad agingga iti nasurok a 500 a metro. Idi agangay, immes-es ti baybay, ket nagaburanen kadagiti arinsaed dagiti baknad. Kamaudiananna, ngimmato ti daga, nargaay dagiti arinsaed, ket nagbalin a bantay dagiti baknad. Nupay kasta, kasano a nakatulong daytoy a panagpangato ti daga tapno tumaud dagiti Rukib iti Carlsbad?

Gas, Danum, Angin, ken Asido

Bayat a lumasat ti danum ti tudo iti angin ken iti daga, malaokan bassit daytoy iti carbon dioxide nga adda iti angin ken daga. Daytoy nakapuy nga asido ti nabatad a makagapu a timmaud ti kaaduan a rukib a limestone iti lubong. Nupay kasta, sigun iti geologo a ni Carol Hill, adda napigpigsa nga asido a nangkungkong kadagiti rukib iti Kabambantayan ti Guadalupe.

Kuna ni Hill a timmaud ti aduan asupre a gas kadagiti bato a nakaurnongan ti petroleo nga adda iti sirok dagiti baknad a limestone. No dumakkel ti bato, sumlep ti gas iti baknad ket agbalbaliw ti angin ken ti nadalus, aduan oksihena a danum nga aggapu iti uneg ti daga tapno mapataud ti sulfuric acid. Daytoy napigsa nga asido runawenna ti adu a bato a limestone.

Bayat a ngumato ti bantay ken ages-es ti danum, umuneg ti pannakakungkong ti rukib. Kadagiti Rukib iti Carlsbad, agkakamang dagiti nalalawa nga abut ken nalalawa a rengngat, a mangpataud iti nagdakkel ken narikut ti panagsikkosikkona a kalsada. Ditoy, naimapa ti agarup 37 a kilometro a daldalan. Ngem saan laeng a dagitoy ti kuarto iti uneg dagitoy a bantay. Ginasut pay ti adda ditoy. Ti Lechuguilla Cave ti naammuan a kadakkelan, ket napaneknekan nga addaan iti 160 a kilometro a daldalan!

Dagiti Arkos ti Rukib

Idi damo a simrekkami kadagiti Rukib iti Carlsbad, nagelebeytorkami a bimmaba iti 225 a metro, ket dimtengkami iti asideg ti Big Room. Innem nga ektaria ti kalawa daytoy dakkel a rukib. Iti dadduma a pasetna, 30 a metro ti kangato ti bobida manipud iti suelo. Ngem ti nakitami a nakaskasdaaw isut’ nagadu a natural a dekorasion ti rukib, a silnagan dagiti nalmeng a lawag.

Tumaud dagitoy a dekorasion no agalingasaw ti sumrek a danum kadagiti rukib, a mangibati iti laokna nga apug. No kanayon nga agtedted ti danum iti isu met la a lugar iti bobida ti rukib, aguy-oy iti sumagmamano a pie dagiti maporma a naingpis a tubo nga addaan abut. Maserraan inton agangay dagitoy nga addaan abut a tubo a maawagan soda straw sada agbalin a kasla agbitbitin a yelo a maawagan iti stalactite. Kasta met, gapu ta agbitinda iti agsalog a bobida, papintasen dagiti kasla nakarenken a “kurtina” ti kasla teatro a langa ti dadduma a kuarto iti rukib.

Iti suelo a pagtedtedan ti danum, agtubo nga agpangato dagiti kasla poste. Inton agangay, mabalin a kumamang dagitoy nga stalagmite iti bobida, a nalabit maisilpo kadagiti stalactite tapno agbalin a maysa a poste. Ngimmato ti dadduma nga stalagmite iti Hall of Giants agingga iti nasurok a 18 a metro! No agtedted ti danum iti bassit nga abut, makalupkopan dagiti babassit a bato iti nalinis a limestone, isu a sumileng a kasla perlas dagiti rukib. Iti sumagmamano a kaso, rimsua ti ad-adu pay a karkarna a dekorasion. Dagitoy ti pakairamanan dagiti napintas a rimmuok ti natitirad a kasla dagum a kristal agraman dagiti natiritir, kasla igges a tubo a maawagan helictite, nga agtubo iti nadumaduma a lugar.

Idi tangtangadenmi ti adu a nagdadakkel nga stalactite, nagamakkami di la ket ta matnag dagitoy. Impatalged ti giyami a manmano kano a matnag dagitoy a dekorasion. Ninamnamami nga agpayso daytoy bayat ti panagpasiarmi!

Ti Aglawlaw ti Rukib

Kalpasan ti pannanganmi iti ruar ti rukib, bimmabakami kadagiti rukib babaen ti gagangay a pagserkan—maysa a dakkel nga abut. Dagiti lamina nga impinta dagiti immuna a Katutubo nga Americano ti nangarkos iti diding ti pagserkan.

Idi simrekkami, naangotmi ti ibleng dagiti panniki. Naammuanmi a dandanin maysa a siglo a maal-ala dagiti ibleng tapno mausar kas abuno. Idi agangay, ti nausar a timba ken kable tapno maala dagiti ibleng ti nagbalin a kaunaan nga elebeytor a mangiserrek ken mangiruar kadagiti turista iti rukib. Masarakan dagiti ibleng iti dalan nga adda iti sikigan a naawagan a Bat Cave wenno Rukib ti Panniki—ti pagtaengan ti minilion a panniki no kalgaw. No rumiwet, rinibu ti agtayab iti ruar ti pagserkan ti rukib.

Inlawlawag kadakami dagiti agay-aywan iti parke a naglaka a madadael dagiti rukib. Dagiti tattao nga agpasiar kadagiti rukib nalakada laeng a madadael ken marugitan dagitoy. Kas pagarigan, adda lana a mabati no masagid laeng dagiti arkos iti rukib, isu nga agsardeng ti panagtuboda ken agbaliw met ti kolorda. Dayta ti gapuna a nagnakami laeng kadagiti naituding a desdes ket saanmi a sinagsagid dagiti agtubtubo nga arkos iti rukib.

Idi panawanmin daytoy a nalmeng ken napintas a pagsidsiddaawan, pinampanunotmi ti agsubli tapno makitami ti ad-adu pay a rukib. Kayatmi met a makita ti panagtayab dagiti panniki a nabaybayagen a mangtagtagiragsak kadagiti rukib ngem iti tattao. Nupay kasta, dagiti tattao ti masdaaw iti mabayag no panawandan dagidiay a rukib.—Naipatulod.

[Ladawan iti panid 26]

Ngato: Dagiti kasla kandelero nga stalactite

[Ladawan iti panid 26]

Baba: Panangpasiar iti Big Room

[Credit Line]

[Picture Credit Line iti panid 25]