Moderno a Panangagas​—Kasano Kangato ti Maragpatna?

KADAGITI pagilian a pagtubtubuan ti mansanas, nasapa a maammuan ti adu nga ubbing a lallaki a no kayatda a purosen ti dida magaw-at a bunga ti natayag a kayo ti mansanas, agbatayda iti abaga ti kaay-ayamda. Adda umasping a kasasaad a napasamaken iti tay-ak ti medisina. Umad-adu ti magapuanan dagiti medikal a managsukisok babaen ti panagsursuroda iti nagapuanan dagiti mabigbigbig a doktor ken dadduma a propesional iti medisina.

Karaman kadagiti immun-una a mangngagas isu dagiti nalatak a tattao a kas kada Hippocrates ken Pasteur, agraman da Vesalius, ken William Morton​—nagnagan a di am-ammo ti adu kadatayo. Ania ti naitulongda iti moderno a panangagas?

Idi ugma, saan unay a sientipiko ti panangagas no di ket ramanen a nangnangruna ti inaanito ken narelihiosuan a ritual. Kuna ti libro a The Epic of Medicine nga inedit ni Dr. Felix Marti-Ibañez: “Tapno malapdan ti sakit . . .  , paglaoken dagiti taga Mesopotamia ti relihion ken panangagas, ta patienda a ti sakit ket pannusa kadakuada dagiti didiosenda.” Relihion met ti nakaibasaran ti panangagas dagiti taga Egipto, a simmaruno kalpasanna. No kasta, sipud pay idi un-unana, addan narelihiosuan a panagraem kadagiti mangngagas.

Iti librona a The Clay Pedestal, kuna ni Dr. Thomas A. Preston: “Adu a pammati ti tattao idi ugma a naigaeden iti panangagas ti nagtultuloy agingga itoy nga aldaw. Maysa kadagita a pammati ket di malapdan ti pasiente ti sakit, ken manamnama a maimbagan laeng babaen ti naisangsangayan a pannakabalin ti mangngagas.”

Panangisaad Kadagiti Pamuon

Nupay kasta, nagbalinen nga ad-adda a nasientipikuan ti panangagas kadagiti tattao idi agangay. Ni Hippocrates ti kaunaan a nasientipikuan ti panangagasna idi ugma. Isut’ naipasngay idi agarup 460 K.K.P. iti isla ti Kos idiay Grecia, ket bigbigen ti adu kas ti ama ti Makinlaud a medisina. Ni Hippocrates ti nangisaad iti pamuon ti nainkalintegan a pamay-an ti panangagas. Linaksidna ti panangmatmat a ti sakit ket pannusa ti dios, babaen ti panangpaneknekna nga adda natural a nakaigapuanna. Ti epilepsy, kas pagarigan, ket nabayagen a maaw-awagan a sagrado a sakit gapu ta patienda a daytat’ maagasan laeng dagiti didiosen. Ngem kastoy ti insurat ni Hippocrates: “No maipapan iti sakit a maawagan Sagrado: para kaniak saan a pulos a maigapu kadagiti didiosen a kas met iti dadduma a sakit, no di ket adda natural a nakaigapuanna.” Ni Hippocrates pay ti immuna a mabigbigbig a mangngagas a nangpaliiw kadagiti sintoma ti nadumaduma a sakit ken nangisurat kadagitoy tapno pagreperensiaan iti masakbayan.

Adu a siglo kalpasanna, nangaramid met ni Galen, maysa a Griego a mangngagas a naipasngay idi 129 K.P., kadagiti baro a nasientipikuan a panagsukisok. Maibatay iti pananganalisarna kadagiti rinangrangkayna a bangkay dagiti tattao ken animal, nakaaramid ni Galen iti libro ti anatomia nga inusaren ti adu a doktor iti adu a siglo! Insurat ni Andreas Vesalius a naipasngay idiay Brussels idi 1514, ti libro nga On the Structure of the Human Body. Nasupiat daytoy, tangay adu kadagiti konklusion ni Galen ti kinontrana, ngem dayta ti nangisaad iti pamuon ti moderno nga anatomia. Sigun iti libro a Die Grossen (Dagidiay Natan-ok), nagbalin ketdi ni Vesalius a “maysa kadagiti kapatgan a managsukisok iti medisina iti amin a tiempo.”

Idi agangay, din agkurri dagiti teoria ni Galen maipapan iti puso ken sirkulasion ti dara.a Binusbos ti Ingles a mangngagas a ni William Harvey ti adu a tawen a nanganalisar kadagiti rinangrangkayna nga animal ken tumatayab. Pinaliiwna ti panagandar dagiti balbula ti puso, sinukatna ti kaadu ti dara iti tunggal pannakasiled ti puso, ket pinattapattana ti kaadu ti dara iti bagi. Impablaak ni Harvey dagiti naammuanna idi 1628 iti libro a napauluan On the Motion of the Heart and Blood in Animals. Isut’ nababalaw, nabusor, naatakar ken nainsulto. Ngem ti trabahona ti nakaigapuan ti dakkel a panagbalbaliw iti medisina​—natakuatanen ti sistema sirkulatorio ti bagi!

Nagbalin a Siruhano ti Barbero

Adu met ti rimmang-ayan ti arte ti panagopera. Idi Edad Media, masansan a dagiti barbero ti agopera. Di pakasdaawan a kuna ti dadduma a ti ama ti moderno a panagopera ket maysa a Pranses a ni Ambroise Paré a nagbiag idi maika-16 a siglo​—ti kaunaan a siruhano a nagserbi iti uppat nga ari ti Francia. Inimbento met ni Paré ti adu nga instrumento a pagopera.

Maysa kadagiti kangrunaan a problema a sarsarangten pay la ti siruhano idi maika-19 a siglo ket ti dina pannakabael a mangep-ep iti ut-ot ti operasion. Ngem idi 1846, rinugian ti maysa a dentista a siruhano nga agnagan William Morton ti nasaknap a pannakausar ti pangbibineg wenno anesthesia iti operasion.b

Idi 1895, bayat a nageksperimento iti elektrisidad, nakita ti Aleman a pisiko a ni Wilhelm Röntgen dagiti silnag a sumarut iti lasag ngem di sumarut iti tulang. Dina ammo ti nagtaudan dagiti silnag, isu nga inawaganna dagitoy nga X ray, maysa a nagan a maus-usar pay laeng kadagiti pagilian nga Ingles ti pagsasaoda. (Röntgenstrahlen ti pangawag dagiti Aleman kadagitoy.) Sigun iti libro a Die Großen Deutschen (Mabigbigbig nga Aleman), imbaga ni Röntgen iti asawana: “Kunaento dagiti tattao: ‘Agmauyongen ni Röntgen.’” Agpayso a kasta ti kinuna ti dadduma. Ngem ti natakuatanna ti nangbalbaliw iti panagopera. Iti kaaldawantayo makitan dagiti siruhano ti uneg ti bagi uray dida operaen dayta.

Pananglapped iti Sakit

Iti panaglabas dagiti panawen, agkarasubli dagiti makaakar a sakit a kas iti burtong a nangpataud iti epidemia, panagbuteng, ken ipapatay. Maysa a Persiano a nagbiag idi maikasiam a siglo a ni Ar-Rāzī, nga ibilang ti dadduma a katan-okan a doktor iti ummong dagiti Islam idi a tiempo, ti nangisurat iti kaunaan nga apag-isu a deskripsion ti medisina maipapan iti burtong. Ngem adu pay a siglo ti napalabas sakbay a natakuatan ti Britano a doktor nga agnagan Edward Jenner ti pamay-an tapno maagasan dayta. Kinuna ni Jenner a saanen nga agburtong ti maysa a tao no nagsakiten iti cowpox​—maysa a di makadangran a sakit. Sigun iti kapaliiwanna, inusar ni Jenner dagiti paset ti kudil a naapektaran iti cowpox tapno makapataud iti bakuna a pangsumra iti burtong. Naaramid dayta idi 1796. Kas iti dadduma nga immun-una ngem isu a nangilungalong iti panagbalbaliw, nababalaw ken nabusor ni Jenner. Ngem ti natakuatanna a pamay-an ti panagbakuna ket nagtungpal idi agangay iti pannakalapped ti sakit ken nakaipaay iti medisina iti nabileg a pamay-an a manglapped iti sakit.

Inusar ti Pranses a ni Louis Pasteur ti panagbakuna a pangagas iti rabies ken anthrax. Pinaneknekanna met a dakkel ti maaramidan dagiti mikrobio iti itataud ti sakit. Idi 1882, nailasin ni Robert Koch ti mikrobio a pakaigapuan ti sarut, a dineskribir ti maysa a historiador a kas “ti kangrunaan a mammapatay a sakit iti maikasangapulo ket siam a siglo.” Makatawen laeng kalpasanna, nailasin ni Koch ti mikrobio a pakaigapuan ti kolera. Kuna ti magasin a Life:“Ti trabaho ni Pasteur ken ni Koch ti nangirugi iti siensia ti microbiology a nangiturong iti irarang-ay ti immunology wenno siensia ti pananglaban iti sakit, sanitasion, ken panangtaginayon iti kinasalun-at wenno hygiene nga ad-adu pay ti naaramidanda tapno pumaut ti panagbiag ti tao ngem ti aniaman a sabali pay a nasientipikuan a nagrang-ayan iti napalabas a 1,000 a tawen.”

Ti Medisina iti Maikaduapulo a Siglo

Iti rugrugi ti maika-20 a siglo, nakasursuro ti medisina kadagiti nagapuanan dagitoy ken ti dadduma pay a nalalaing a doktor. Sipud idin, adu ti napartak a nagsasaruno a nagrang-ayan iti medisina​—ti insulin para iti diabetes, chemotherapy para iti kanser, hormone a mayagas kadagiti sakit ti glandula, antibiotiko para iti sarut, chloroquine para iti dadduma a klase ti malaria, ken dialysis para iti sakit iti bato, agraman ti open-heart a panagopera, ken ti panangi-transplant iti paset ti bagi, no madakamat ti sumagmamano laeng.

Ngem ita ta addatayon iti rugrugi ti maika-21 a siglo, kasanon ti kaasideg ti medisina iti kalat a panangipanamnama iti “makaay-ayo a kasasaad ti salun-at ti amin a tao iti lubong”?

Kalat a Di Magun-odan?

Naammuan dagiti ubbing nga agbatbatay iti abaga ti kaay-ayamda a dida magaw-at ti tunggal bunga ti mansanas. Dadduma kadagiti natubbog a mansanas ti adda iti tuktok ti kayo, isu a dida magaw-at. Umasping iti dayta, ngumatngato ti agsasaganad nga irarang-ay ti medisina. Ngem ti kapatgan a kalat​—nga isut’ kinasalun-at ti amin​—ket kayariganna nga adda pay la iti tuktok ti kayo.

Dayta ti gapu a nupay impadamag ti European Commission idi 1998 nga “awan pay ti kasta a kapaut ken kinasalun-at ti biag a tinagiragsak dagiti taga Europa,” innayon ti report: “Maysa iti kada lima a tao ti nasapa a matay sakbay nga agtawen iti 65. Agarup 40% kadagitoy ti matay gapu iti kanser, sabali pay a 30% ti gapu iti sakit ti puso . . . Masapul ti nasaysayaat a pangsalaknib tapno maparmek dagiti baro a mamagpeggad iti salun-at.”

Idi Nobiembre 1998, impadamag ti Gesundheit a magasin ti Alemania, a kumarkaro ti peggad a patpatauden dagiti makaakar a sakit a kas iti kolera ken sarut. Apay? ‘Saanen a nasamay dagiti antibiotiko. Umad-adu dagiti bakteria a naandur iti di kumurang a maysa a gagangay nga agas; kinapudnona, adu ti naandur iti sumagmamano.’ Saan laeng nga agkarasubli dagiti dati a sakit no di ket rimsuan dagiti baro a sakit a kas iti AIDS. Palagipannatayo ti Statistics ’97, ti publikasion dagiti agpatpataud ti agas iti Alemania: “Para iti dua a kakatlo ti amin a naammuanen a sakit​—agarup 20,000​—awan pay laeng agingga ita ti natakuatan a pangagas iti pakaigapuanda.”

Mangsolbar Ngata ti Gene Therapy?

Ipapantayon nga agtultuloy a mapatpataud dagiti baro a pamay-an ti panangagas. Kas pagarigan, patien ti adu a mabalin a nasalsalun-at ti tao no mausar ti genetic engineering. Kalpasan ti panagsirarak dagiti doktor a kas ken Dr. W. French Anderson idiay Estados Unidos idi dekada 1990, nadeskribir ti gene therapy kas “makapainteres a baro a wagas a suksukisoken ti medisina.” Kinapudnona, kuna ti libro a Heilen mit Genen (Panangagas Babaen Kadagiti Gene) a babaen ti gene therapy “dandanin mairugi ti medikal a siensia ti baro a wagas ti panangagas. Kanayon a kastoy ti mapasamak iti panangagas kadagiti sakit a di pay la maagasan agingga ita.”

Namnamaen dagiti sientista a dumtengto ti tiempo a kabaelandan nga agasan dagiti naisigud a sakit a maigapu iti gene no ineksionanda dagiti pasiente kadagiti mangkorehir a gene. Uray pay dagiti makadangran a selula, a kas kadagiti selula ti kanser, ket mabalin a maipamuspusan a dadaelenda ti bagida met laeng. Posible itan a masukimat dagiti gene tapno maammuan no mabalin a mayakar ti maysa a tao ti sakitna iti sabali gapu iti gene-na. Kuna ti dadduma a ti pharmacogenomics​—ti pannakaibagay dagiti agas iti pakabuklan ti gene ti pasiente​—ti sumaganad a masukisok. Isingasing ti maysa a nalatak a managsukisok nga addanto aldaw a ‘madayagnos dagiti doktor dagiti sakit ti pasienteda ken maikkanda ida kadagiti maitutop a paset ti molekula ti DNA a mangpaimbag kadakuada.’

Nupay kasta, saan a makombinsir ti amin nga iti masanguanan, makaipaay ti gene therapy iti “giddato a mangpaimbag” nga agas. Kinapudnona, sigun kadagiti surbey, di pay ketdi kayat ti tattao a pasukisok ti pakabuklan dagiti gene-da. Adu met ti maamak a ti gene therapy mabalin a pagpeggadenna pay ketdi ti natural a kasasaad ti tao.

Panawen laeng ti makaibaga no matungpalto ti genetic engineering wenno ti dadduma pay a moderno a wagas ti panangagas dagiti aglablabes a karida. Nupay kasta, nasayaat no liklikantayo ti aglablabes a panangnamnama. Deskribiren ti libro a The Clay Pedestal, ti kanayon a maulit-ulit a pasamak: “Adda baro nga agas a maipakaammo iti tattao ken maitan-ok kadagiti miting ken magasin dagiti propesional. Agbalin a nalatak dagiti nangpataud iti dayta iti ummong dagiti doktor, ket idaydayaw ti media ti irarang-ay. Kalpasan ti panawen ti panagragragsak ken pannakadakamat ti nagadu a pagimbaganna ken pammaneknek a mangsuportar iti nakaskasdaaw nga agas, mangrugin ti in-inut a pannakapaay nga agpaut iti sumagmamano a bulan agingga iti sumagmamano a dekada. Kalpasanna, adda manen matakuatan a baro nga agas, isu a kellaat a masukatan ti dati ket mabaybay-anton a kas awan ti serserbina.” Kinapudnona, adu nga agas a kuna ti kaaduan a doktor a kas di epektibo ti gagangay a maus-usar iti nabiit pay.

Nupay awanen ti maipaay a narelihiosuan a panagraem kadagiti doktor iti kaaldawantayo a kas kadagiti mangngagas idi ugma, agannayas ti dadduma a tattao a mangipapan nga adda pannakabalin dagiti doktor a dandani kaasping iti pannakabalin ti dios ket pampanunotenda a sigurado a makasarakto ti siensia iti agas ti amin nga an-annayen ti sangatauan. Ngem iti kinapudnona, saan a maragpat daytoy a panggep. Iti librona a How and Why We Age, kuna ni Dr. Leonard Hayflick: “Idi 1900, 75 a porsiento kadagiti tattao idiay Estados Unidos ti natay sakbay nga agtawenda iti innem a pulo ket lima. Iti kaaldawantayo, dandanin nabaliktad daytoy nga estadistika: agarup 70 a porsiento kadagiti tattao ti matay kalpasan nga agtawenda iti innem a pulo ket lima.” Ania ti makagapu iti daytoy a nakaskasdaaw a kapaut ti biag? Ilawlawag ni Hayflick a dayta “ket maigapu a nangnangruna iti bimmassit a bilang dagiti matay a kappasngay.” Iti kaaldawantayo, kas pagarigan ngay ta mabaelan ti medikal a siensia a pukawen dagiti kangrunaan a pakaigapuan ti ipapatay dagiti lallakay kas iti sakit ti puso, kanser, ken istrok. Kayat kadi a sawen dayta a didan matay? Saan. Bigbigen ni Dr. Hayflick nga uray mapasamak ti kasta, “kaaduan a tattao ti agbiagto agingga iti agarup sangagasut a tawen.” Kunana pay: “Kaskasdi a matayto met laeng dagitoy a nagbiag iti sangagasut a tawen. Ngem anianto ti ipatayda? Kumapuydanto la a kumapuy agingga a matayda.”

Nupay nagsayaat ti panangikagumaan ti medikal a siensia, dinto pay la kabaelan ti medisina a pukawen ti ipapatay. Apay a kastoy? Ti aya kalat a kinasalun-at ti amin ket maysa laeng nga arapaap a di matungpal?

[Dagiti Footnote]

[Blurb iti panid 4]

“Adu a pammati ti tattao idi ugma a naigaeden iti panangagas ti nagtultuloy agingga itoy nga aldaw.”​—The Clay Pedestal

[Dagiti ladawan iti panid 4, 5]

Da Hippocrates, Galen, ken Vesalius ti nangisaad iti pamuon ti moderno a medisina

[Dagiti Credit Line]

Kos Island, Grecia

Impaay ti National Library of Medicine

A. Vesalius a kitikit ni Jan Steven von Kalkar, a naala iti Meyer’s Encyclopedic Lexicon

[Dagiti ladawan iti panid 6]

Ni Ambroise Paré ti kaunaan a siruhano a nagserbi iti uppat nga ari ti Francia

Persiano a doktor a ni Ar-Rāzī (kannigid), ken ti Britano a doktor a ni Edward Jenner (kannawan)

[Dagiti Credit Line]

Paré ken ni Ar-Rāzī: Impaay ti National Library of Medicine

Manipud iti libro a Great Men and Famous Women

[Ladawan iti panid 7]

Pinaneknekan ti Pranses a ni Louis Pasteur a dagiti mikrobio ti mangpataud iti sakit

[Credit Line]

© Institut Pasteur

[Ladawan iti panid 8]

Uray mapukaw dagiti kangrunaan a pakaigapuan ti ipapatay, kaskasdi a ti kinalakay ket agtungpal iti ipapatay