No Lumabaga ti Danum

BABAEN TI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! ITI PILIPINAS

Iladawanmo iti panunotmo dagiti mangngalap a magmagna nga agturong iti igid ti baybay. Kada agsapa, nakairuamandan nga isagana dagiti barangay ken iketda. Kas iti gagangay, namnamaenda nga adu ti makalapanda. Ngem anian ti siddaawda iti makapaaligaget a nakita dagiti makaturturog pay laeng a matada. Naisapda ti rinibu a natay nga ikan. Ti makagapu iti daytoy nga ipapatay ti nagadu nga ikan? RED TIDE!

ADDA karkarna a tumaud iti intero a lubong nga isu ti red tide. Napaliiw daytoy agpadpada iti kosta ti Atlantico ken Pacifico idiay Estados Unidos ken Canada. Daytat’ timmaud metten idiay Australia, Brunei, amianan a laud ti Europa, Japan, Malaysia, Papua New Guinea, Pilipinas, ken dadduma pay a lugar. Nupay manmano ti makaammo maipapan iti daytoy, saanen a kabbaro ti red tide.

Iti Pilipinas, ti red tide ket damo a nakita iti probinsia ti Bataan idi 1908. Idi 1983, ti red tide ti nangsabidong kadagiti ikan ken shellfish idiay Samar Sea, Maqueda Bay, ken Villareal Bay. Nanipud idi, timmauden ti red tide iti dadduma pay a lugar iti kosta. Kinuna ti kameng iti National Red Tide Task Force ti Pilipinas a ni Zenaida Abuso iti Agriingkayo! a “malaksid iti ipapatay dagiti ikan, napaneknekanen ti Bureau of Fisheries and Aquatic Resources iti Pilipinas ti 1,926 a kaso ti paralytic shellfish poisoning gapu iti red tide.”a Ngem ania aya daytoy makapapatay a karkarna a kasasaad?

No Ania ti Red Tide

Ti termino a “red tide” ket agaplikar iti panagbalbaliw ti kolor ti danum a tumaud no dadduma iti sumagmamano a paset ti taaw wenno baybay. Nupay masansan a nalabaga ti kolorna, mabalin met a kayumanggi wenno duyaw. Sigun iti The World Book Encyclopedia, “nagbalbaliw ti kolor ti sumagmamano a metro kuadrado agingga iti nasurok a 1,000 a milia kuadrado (2,600 a kilometro kuadrado) a paset ti taaw.”

Ania ti makagapu iti kasta a panagbalbaliw ti kolor? Ti red tide ket gagangay a patauden ti sumagmamano a klase ti nagbabassit, maymaysa ti selulada nga aragan wenno dagiti protozoan a maawagan dinoflagellate. Adda dagiti kasla buok nga agdawadaw kadagitoy nagbabassit nga organismo a maawagan flagellum​—kasla kasugpon ti pagbaut, nga usarenda a paglangoy. Adda agarup 2,000 a klase ti dinoflagellate, 30 ti addaan kadagiti makasabidong a substansia. Gagangay nga agnanaed dagitoy nagbabassit nga organismo iti nabara ken naapgad a danum.

Tumaud ti red tide no kellaat ken napartak ti iyaadu, wenno panagpaadu dagitoy nagbabassit a dinoflagellate. Mabalin a nasurok a 50,000,000 ti kaadu dagitoy nga organismo iti kada litro a danum! Nupay saan a naan-anay a maawatan dagiti sientista no apay a mapasamak daytoy, naammuan a maurnong dagiti dinoflagellate no adda sumagmamano a kasasaad a maigiddato a mangapektar iti danum. Karaman iti daytoy ti di normal a paniempo, nagsayaat a temperatura, sobra a kaadu ti sustansia iti danum, nakaro a lawag ti init, ken makaay-ayo a kasasaad ti danum. No bumayakabak ti tudo, mayanud no dadduma iti baybay dagiti mineral ken dadduma pay a sustansia manipud iti daga. Dagitoy a sustansia ti maysa kadagiti makagapu iti iyaadu ti dinoflagellate. Ania ti resultana? Red tide!

Nakalkaldaang ta no dadduma, agparang a ti tao ti mangpakpakaro iti daytoy karkarna a pasamak. No adu ti mayanud iti baybay a basura ti industria ken tattao, agresulta daytoy iti sobra a kaadu ti sumagmamano a sustansia. Daytoy ti mangpaadu unay kadagiti dinoflagellate. Di agbayag, bumassiten ti oksihena iti danum, isu a nagadu ti matay nga ikan.

Tumaud ti red tide iti nabara a taaw ken iti nalinak a danum iti kosta. Gagangay a tumaud iti nagbaetan ti arinunos dagiti bulan ti kalgaw ken no rugrugi ti panagtutudo. Mabalin nga agpaut iti sumagmamano nga oras agingga iti sumagmamano a bulan, depende kadagiti agdama a kasasaad iti dayta a lugar.

Dagiti Biktima

Saan a makadangran ti kaaduan a red tide; nupay kasta, napeggad unay ti dadduma. Adda sumagmamano a klase ti dinoflagellate a mangiruar kadagiti makapapatay a substansia iti danum a mangparalisado ken mangpatay iti ikan ken dadduma pay a parsua iti taaw. Gapu iti dadduma a red tide, matay ti nagadu nga ikan, tirem, pusit, kappo, tahong, pasayan, ken rasá nga agkaan kadagiti dinoflagellate. No tumaud ti makadangran a red tide, nagadu nga ikan ti mabalin a makitam a tumtumpaw iti taaw, ken mabalin a maisapda iti adu a milia iti aplaya.

Nakaro met ti pannakaapektar dagiti tattao. Kadagiti lugar a panagkalap ti pagsapulan, ti red tide ti makagapu nga awan ti makalapan dagiti mangngalap nga isu ti pamastrekanda. Nakarkaro pay, adun a tattao ti natay gapu iti dayta.

Pannakasabidong iti Red Tide

Maysa kadagiti sabidong nga iruar ti sumagmamano a dinoflagellate ti maawagan saxitoxin. Asin daytoy a marunaw iti danum ken mangraut iti sistema ti nerbio ti tao. Dayta ti gapuna a maklasipikar kas neurotoxin. Sigun iti The New Encyclopædia Britannica, “makadangran iti sistema ti aangsan ti tao dagiti sabidong a mairuar iti danum.” Masapul nga agserra dagiti pagayuyangan nga aplaya no agwaras iti angin ti sabidong ti red tide gapu iti panagallon.

Pagay-ayatmo kadi ti mangan kadagiti shellfish ken dadduma pay a taraon a nagtaud iti baybay? Bueno, gapu iti red tide, agbalin a makasabidong dagiti shellfish a mangmangan kadagiti dinoflagellate. Sigun iti magasin nga Infomapper, ‘dagiti kaasping ti mellet ken dadduma pay a shellfish a kas iti tirem, tahong, ken kappo ti kapeggadan agsipud ta dagitoy ti mangsagat kadagiti rugit ken ad-adu a sabidong ti maalada ngem kadagiti ikan.’ Nupay kasta, “dagiti ikan, pusit, pasayan, ken rasá . . . ket mabalin a natalged pay laeng a sidaen ti tao.” Apay? Agsipud ta maurnong dagiti sabidong ti red tide kadagiti bagis dagitoy a parsua, ket masansan a maikkat dagitoy sakbay a mailutoda.

Nupay kasta, kasapulan ti panagannad no manganka iti taraon a naggapu iti baybay​—nangnangruna kadagiti shellfish​—a naala kadagiti lugar nga agdinamag a kontaminado iti red tide. Ti red tide ti pakaigapuan ti kasasaad a maawagan paralytic shellfish poisoning, wenno PSP. No nakapanganka iti sabidong ti red tide, mabalin a mariknam dagiti sintoma iti las-ud ti 30 a minuto. Nailanad iti naipakuyog a tsart ti sumagmamano kadagitoy a sintoma. No di umiso a maagasan, kumaro ti PSP agingga a maparalisa ti aangsam, nga isunto ti pakatayam.

Iti agdama, awan pay ti naammuan a pangsumra iti pannakasabidong iti red tide. Nupay kasta, nagballigin ti sumagmamano a pangdarasan a pamay-an. Mabalin a maikkat dagiti sabidong ti red tide manipud iti tian ti pasiente babaen ti panangpasarua kenkuana. Maus-usar metten ti pamay-an a mangdalus iti tian babaen ti tubo a maiserrek iti ngiwat nga agturong iti tian tapno mairuar ti sabidong. Iti sumagmamano a kasasaad, kasapulan ti artificial respiration. Ditoy Pilipinas, patien ti dadduma a ti iyiinum iti getta a nalaokan iti nalabaga nga asukar ti makatulong kadagiti biktima tapno nabibiit ti iyiimbagda.

Ti Solusion

Iti agdama, ditay makontrol a naan-anay ti red tide. Ngem patien ti adu a makissayan ti parikut maipapan iti red tide no basbassit a kemikal nga abuno ken pestisidio ti mausar. Daytoy ti manglapped iti pannakayanudda iti baybay. Makatulong met a pangrisut iti parikut ti panangiparit iti pannakaibelleng dagiti basura ti industria ken tattao iti baybay, karayan, wenno waig. Ti maysa pay a pamuspusan isut’ panangikkat kadagiti posible a sustansia a mabalin a pakaigapuan ti iyaadu dagiti dinoflagellate iti kosta.

Kabayatanna, siaannad a sipsiputan ti sumagmamano a gobierno ti kasasaad. Ditoy Pilipinas, kas pagarigan, adda ahensia ti gobierno a kanayon a mangek-eksamen kadagiti shellfish tapno masierto a natalged dagitoy no mailako iti uneg ken iti ruar ti pagilian. Nupay kasta, ti Namarsua ti kakaisuna a makabael a mangikkat kadagiti makadangran nga epekto a sagabaen ti sangatauan no lumabaga ti danum.

[Footnote]

[Kahon iti panid 24]

Dagiti Sintoma ti Pannakasabidong iti Red Tide

1. Panagut-ot wenno panagpanaas ti bibig, gugot, ken dila

2. Panagpipikel ken panagirteng ti rupa, nga agsaknap iti nadumaduma a paset ti bagi

3. Panagsakit ti ulo ken panagulaw

4. Napalalo a pannakawaw ken aglablabes a panagkatay

5. Panagrurusok, panagsarua, ken panagtakki

6. Narigat a panaganges, panagsao, ken panagtilmon

7. Panagut-ot ti susuop ken pannakarikna a kasla maipalpalaiska

8. Napartak a panagpitik ti pulso

9. Panagkapuy dagiti masel ken di kinatimbeng

10. Pannakaparalisado ti bagi

[Dagiti ladawan iti panid 24, 25]

Dagiti organismo a makagapu iti red tide

Pyrodinium bahamense

Gymnodinium catenatum

Gambierdiscus

[Dagiti Credit Line]

Impaay ni Dr. Rhodora V. Azanza, University of the Philippines

Impaay ni Dr. Haruyoshi Takayama

ASEAN-Canada Cooperative Programme on Marine Science

[Ladawan iti panid 25]

Dagiti epekto ti red tide

[Credit Line]

Grant Pitcher/Impaay ti WHOI

[Picture Credit Line iti panid 23]

Peter J. S. Franks, Scripps Institution of Oceanography

[Picture Credit Line iti panid 25]

Scripps Institution of Oceanography