Niagara Falls—Makapaamanga a Kapadasan
NABIIT pay a naaddaanak iti gundaway nga agpasiar idiay Niagara Falls tangay diak pay nakita dayta—iti asideg unay. Masiguradok kenka a talaga a makapaamanga dayta a kapadasan. Agpaspasiarkami idi nga aggagayyem iti Canadian Horseshoe Falls, a napanaganan a kasta gapu iti sukogna. Namin-adun a napanak sadiay nanipud idi damo a panagpasiarko idi 1958, ngem adda ti diak pay pulos inaramid—diak pay napadasan ti agbapor nga agpasurong, iti mismo a sanguanan ti dissuor. Nupay kasta, nabayagen a kasta ti ar-aramiden dagiti tattao nanipud idi inagurasion dagiti pang-ekskursion a bapor a napanaganan Maid of the Mist idi 1848. Minilion ti nakapadasen iti daytoy makaparagsak a panagdaliasat. Ita, panawen metten tapno padasek dayta.
Regular nga aglarga dagiti bapor iti agsumbangir a takdang ti karayan, ti takdang ti America agraman iti takdang ti Canada. Kanayon nga adda pila. Makitami ti tattao iti aniaman nga edad, uray babassit nga ubbing, a nakakapote iti asul a plastik tapno dida mabasa. (Duyaw ti kapote dagidiay agpasiar iti American Falls iti dammang.) Agingga iti 582 a pasahero ti mailugan ti bapor a Maid of the Mist VII. Ag-145 a tonelada ti timbangna, 24 a metro ti kaatiddogna, ken 9 a metro ti kaakabana. Iti agdama, uppat a bapor ti maus-usar nga isu ti Maid of the Mist IV, V, VI, ken VII.
Batangmi Metten ti Marusep
Nakipilakami iti bunggoy, ket apaman a naidiskarga ti Maid of the Mist VII dagiti nabasa ken nadaripespes a turista a pasaherona, simmurotkami metten iti bunggoy. Mariknak a makaparagsak ti panagdaliasatmi. Iti adayo, awan pay maysa a milia ti kaadayona, nagkanatpaak ti danum iti igid ti dissuor, manipud kangato a 52 a metro iti 55 a metro ti kaunegna a labneng iti baba. Nagpasurong ti bapormi ken nagturong iti takdang ti America, a sadiay nga inkagumaanmi ti nagintek iti agal-alikuno a danum iti sakaanan ti American Falls, nga agdagup iti 54 a metro ti kangatona.a Mapaspasungadanmi pay la idi ti kararagsakan a pasetna.
Lalo a nagnerbioskami idi umas-asidegkamin iti pagdissuoran ti danum. Di nagbayag, saankamin a makaretrato gapu iti angin ken napigsa a panagsalabog ti dissuor. Inkagumaan ti piloto ti bapor nga ad-adda nga iyasideg ti bapor iti pagtupakan ti 168,000 a metro kubiko a danum iti kada minuto iti igid ti dissuor ken nagkanatpaak iti mismo a sanguanan ti bapor! Dumaranudor. Saanmo pay ketdin a mangngeg ti mismo a panagpukkawmo. Nagtibbayo ti barukongko. Aktual a naramanak ti nalamiis ngem nabatad a nadalus a danum ti Niagara. Talaga a karkarna a kapadasan daytoy iti intero a panagbiagko!
Kalpasan ti kasla awan inggana a kanito, ti Maid ket inyatras met laengen ti piloto ti bapor manipud iti peligroso a lugar ket inturongnakamin nga agpababa a sumurot iti ayus. Uray la a nabang-aranak. Saankami a naan-ano. Ngem kinapudnona, awan pay a pulos ti nagduadua. Paneknekan ti kompania a mangtartarawidwid kadagitoy a bapor nga awan pay ti napasaranda nga aniaman nga aksidente. Impatalged kadakami ni Emil Bende, ti general manager ti kompania dagiti bapor a paandaren ti steam, a tunggal bapor ket addaan iti umdas a life jacket, wenno kasla tsaleko a salbabida, para iti kaaduan a bilang dagiti pasahero. Saan a pulos a mapasamak ditoy dagiti kamali a napasamak idi iti Titanic!
Bumabbaba ti Dissuor!
Wen, ti panagreggaay ti mangdaddadael iti dissuor. Mapattapatta nga iti napalabas a 12,000 a tawen, bimmaba ti dissuor ti Niagara iti agarup 11 a kilometro, agingga iti agdama nga ayanna. Adda idi tiempo nga agarup 1 a metro iti kada tawen ti margaay. Ita, agarup 36 laengen a sentimetro iti kada sangapulo a tawen. Apay a mapasamak daytoy a panagreggaay?
Lumasat ti danum iti natangken a katuon ti dolomite a limestone nga adda kadagiti nagtutuon a nalulukneng a sandstone ken shale. Margaay dagitoy a makimbaba a katuon, ken margaay dagiti bato a limestone sa matnag iti labneng iti baba.
Saan a Masayang ti Danum
Ti kaaduan a danum nga agdissuor iti bassit a Niagara River (56 a kilometro) ket aggapu iti uppat kadagiti lima a Great Lakes. Agayus dayta nga agpaamianan manipud Lake Erie agingga iti Lake Ontario. Kabayatan daytoy apagbiit a panagayus, mausar dayta tapno mapataud ti koriente manipud iti danum a pagrinnanudan ti Canada ken Estados Unidos. Maysa kano dayta kadagiti kadakkelan iti lubong a pagtaudan ti koriente manipud iti danum. Ag-4,200,000 a kilowatt ti bileg dagiti planta ti koriente ti Canada ken E.U. Aggapu iti Niagara ti danum para kadagiti makina sakbay a makadanon ti karayan iti dissuor.
Dagiti Honeymoon ken Silaw iti Rabii
Ti Niagara Falls ket paborito dagiti agassawa nga ag-honeymoon. Pudno daytoy nangruna idi naipabuya ti pelikula a Niagara idi 1953. No rabii, de kolor a silaw ti manglawag iti dissuor, a mangpapintas ken mangparanga iti daytoy karkarna a paset ti dagatayo. Sigurado a kurang ti panagpasiarmo iti Canada ken iti Estados Unidos no saanmo a mapasiar daytoy a pagsidsiddaawan iti lubong. Ket no medio mannakigasanggasatka, saanmo a liplipatan ti agbapor! Saanmonto a pagbabawyan wenno malipatan dayta.—Naipatulod.
[Footnote]
a “Iti American Falls, agdissuor ti danum manipud 21 agingga iti 34 a metro (70 agingga iti 110 a pie) agingga [kadag]iti bato iti baba ti dissuor.”—Ontario’s Niagara Parks.
[Kahon/Ladawan iti panid 26]
TI NIAGARA SPANISH AERO CAR
Uppat ket kagudua a kilometro manipud iti dissuor, adda dakkel nga alinuno a “timmaud iti pungto ti Rapids wenno napegges nga agus, dagus a pagsikkuan ti Great Gorge, wenno baw-ang, nga agpaamianan a daya. Ditoy nga agal-alikuno ti berde a danum a lumasat iti akikid unay a pagayusan iti Gorge.”—Ontario’s Niagara Parks.
Ti kasayaatan a pamay-an tapno maapresiarmo ti intero a kadakkel daytoy naisangsangayan a ban-aw ket agluganka iti Niagara Spanish Aero Car, maysa a lugan nga agtaray babaen iti kable a dumammang iti ban-aw isu a matannawagam dagiti nangayed a buya ti karayan, iti surong man wenno iti pagayusanna. Ngem apay a naawagan iti “Spanish” Aero Car? Daytat’ dinisenio ken inaramid ti nalaing nga Español nga inheniero a ni Leonardo Torres Quevedo (1852-1936), ket maus-usaren nanipud pay idi 1916. Awan pay laeng ti kapadana.
[Diagram/Ladawan iti panid 26]
(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)
TI PANAGREGGAAY ti makagapu a bimmaba ti dissuor iti mapattapatta a 1,000 a pie wenno nasurok nanipud idi 1678
1678
1764
1819
1842
1886
1996
[Credit Line]
Gubuayan: Niagara Parks Commission
[Mapa iti panid 27]
(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)
CANADA
E.U.A.
CANADA
E.U.A.
Lake Erie
Niagara Falls
Niagara River
Lake Ontario
[Ladawan iti panid 25]
American Falls
Canadian Horseshoe Falls
[Ladawan iti panid 26]
Ti buya ti dissuor no kalam-ekna a masilawan no rabii