Dagiti Agbalbaliw a Panangmatmat iti Panaglakay ken Panagbaket
MANO ti tawen ti maibilang a lakay wenno baket? Ti sungbat ket kasla agdepende iti pagdamagam. Dagiti tin-edyer ibilangda a lakayen ti siasinoman a nasurok a 25 anyos.
Iti kasumbangirna, makagteng laeng dagiti kumakanta iti opera iti kinaagkabannuag inton nataenganda unayen. Ket kastoy ti report iti periodiko ti Australia a The Sun-Herald maipapan kadagidiay agpanggep nga umasenso iti korporasion: “Iti kaaldawantayo, no dika immasenso inton agtawenka iti 40, pulos a saankan nga umasenso.”
Dagiti Gagangay a Pagarup
Nalabit pagarupen ti dadduma a nalaka a maaksidente, nakapuy nga agsursuro, ken kumapkapsuten ti lallakay ken babbaket. Nainkalintegan kadi dagita a pagarup? Bueno, sigun iti bilang ti World Health Organization, iti intero nga Europa, “maysa iti kada tallo a matay iti aksidente iti kalsada ti pakairamanan dagiti agtutubo nga ub-ubing pay ngem 25 anyos.” Kasta met a mapasamak ti kapartakan a panagkapsut iti baet dagiti tawen a 30 ken 40, ket awan ti ebidensia a maksayan ti laing ti nasalun-at a tao bayat a lumaklakay wenno bumakbaket.
Ti ngay pagarup a managsakit dagiti lallakay ken babbaket? Sigun iti The Medical Journal of Australia “gagangay a sarsarita ti panagkuna nga agkuykuyog ti panaglakay ken ti sakit.” Ti agpayso ket kalkalainganna ti kinasalun-at ti adu a lallakay ken babbaket sa dida ibilang ti bagida a lakay wenno baket. Sumagmamano ti mangibaga iti kinuna ti Americano nga estadista a ni Bernard Baruch a: “Para kaniak ti kinalakay ket kanayon a sangapulo ket lima a tawen a laklakay ngem siak.”
Apay ngarud a masansan a di nasayaat ti pannakatrato ti lallakay ken babbaket ken no dadduma, sibabatad pay a magurgurada? Ti sungbat ket agpannuray a nangnangruna kadagiti panangmatmat iti kinalakay wenno kinabaket.
Dagiti Panangmatmat Maipapan iti Panaglakay ken Panagbaket
“Kaay-ayo la unay dagiti Americano ti kinaagtutubo isu a binallikugda ti panangmatmat ti media iti lallakay ken babbaket,” kuna ni Max Frankel iti The New York Times Magazine. “Dandani awanen a pulos ti lallakay ken babbaket iti media,” insennaayna. Mabalin a makatulong daytoy a mangilawlawag iti agsupadi a panangmatmat a napaliiw ti The UNESCO Courier: “Nagadu ti naaramidanen ti kagimongan ita para kadagiti lallakay ken babbaket. Mabenepisiaranda iti pinansial ken masalaknibanda iti kagimongan, ngem di nasayaat ti impresion ti kagimongan kadakuada.”
Di met nailaksid ti medisina iti kastoy a pananggura. Sigun iti The Medical Journal of Australia: “Mamati ti adu a doktor, agraman ti kaaduan iti komunidad, a saanen nga agkurri ti panangsalaknib iti salun-at kadagiti nasuroken nga 65 anyos. . . . Ti negatibo a panangmatmat . . . kayatna a sawen a nailaksiden ti lallakay ken babbaket iti adu a napateg a panagsukisok.”
Kastoy ti kuna daytoy met la a magasin: “Ti negatibo a panangmatmat kadagiti lallakay ken babbaket, nga ibilangda ida a ‘lakay wenno baket unayen,’ mabalin a pagpambar a saanen a masapul a maaywanan a naimbag ti salun-atda. Adu a gagangay, ngem saan unay a nakaro a parikut a kas iti nakapuy a panagkita ken panagdengngeg ti maibilang a normal a paset ti panaglakay ken panagbaket. . . . Nasken a mabalbaliwan ti panangmatmat iti lallakay ken babbaket tapno epektibo ti programa a manglapped iti sakit.”
“Nalabit panawenen a pabaruen ti gagangay a depinasion ti kinalakay wenno kinabaket, kadagiti industrialisado a pagilian,” isingasing ti The Lancet a magasin dagiti Britano maipapan iti medisina. Apay a napateg daytoy? Ilawlawag ti magasin: “Mabalin a ti nabalbaliwan a depinasion ikkatenna ti panagduadua, nalidem, ken makapaupay a pagarup maipapan iti masakbayan, a masansan a mangpakaro iti pannakagura ti ‘umad-adu’ a lallakay ken babbaket, a mangus-usar iti ‘bassit’ laeng a kinabaknang ti pagilian para iti pannakaaywan ti salun-atda.”
Umad-adu ti Lallakay ken Babbaket
Kinaagpaysona, umad-adun ti lallakay ken babbaket—ket saan laeng nga umad-adu no di ket aglaplapusanan. “Iti intero a lubong, umadu ti bilang dagiti agedad iti 65 ken nasursurok pay iti mamimpat iti baet ti 1955 ken 2025, ket madoble ti porsiento ti bilangda no idilig iti bilang ti intero a populasion, kuna ti The UNESCO Courier.
Ad-adun ti lallakay ken babbaket idiay India ngem iti intero a populasion ti Francia. Ket makuna nga idiay Estados Unidos, 76 a milion kadagiti adu a naipasngay—18 a tawen kalpasan ti Gubat Sangalubongan II—ti agretiron iti sumaganad a kagudua daytoy a siglo. Nupay daytoy a kasasaad dagiti lumaklakay ken bumakbaket pagdanagenna ti adu nga ekonomista ken agay-aywan iti salun-at, pagpanunotennatayo met a rumbeng nga amirisentayo manen ti panangmatmattayo iti panaglakay ken panagbaket.
Panangamiris Manen iti Kasasaad
Ti biag ket mabalin nga ipadis ti dadduma iti tallo-kapaset a pabuya. Ti pakaragsakan ken panagadal ti agtutubo ti manamnama a maitampok iti umuna a paset. Dagiti rebbengen iti panangaywan iti pamilia ken ti kanayon a rigat iti panagtrabaho ti maitampok iti maikadua a paset. Iti maikatlo a paset, maparegta dagiti aktor a didan agparang ket urayenda laengen nga agpatingga ti pabuya.
Nupay kasta, gapu iti nadumaduma a rason, agraman dagiti naisangsangayan nga irarang-ay ti panangaywan iti salun-at ken kinadalus iti maika-20 a siglo, pimmaut agingga iti 25 a tawen ti panagpabuya “dagiti aktor” bayat ti “maikatlo a paset.” Adu ti saanen a mapnek a di agtrabaho no agretiro. Gapu iti iyaadu dagitoy nga aktibo a nataengan, mangrugrugin a maikalikagum a nasken a maamiris manen ti kasasaad.
Makagunggona Unay nga Impluensia
Saan nga agpayso ti panangmatmat ti adu nga agpannuray unay iti sabsabali ti kaaduan a lallakay ken babbaket. Impadamag ti The New York Times Magazine iti Estados Unidos, a “kabaelan ti kaaduan a lallakay ken babbaket a sustentuan ti bagida, kalkalainganna ti kasasaadda kas managgatang nga umili ken ad-adu ti sanikuada ngem kadagiti agtutubo a pagassawaan . . . ket madlaw dagiti sosiologo a mabubuangay ti ummong ti nabaknang a lallakay ken babbaket.” Nagkomento ni Philip Kotler a propesor iti marketing iti Northwestern University idiay Estados Unidos maipapan iti daytoy. Kinunana: “Asidegen a maamiris dagiti aglaklako a ti kasayaatan a grupo a puntiriada a pagiyanunsioan kadagiti produktoda ket dagiti nabaknang a managgatang nga agedad iti 55 wenno nasursurok pay.”
Saan la a kuarta ti maipaay ti lallakay ken babbaket. Kuna ti The Sunday Telegraph iti Sydney nga idiay Australia “iti kaaldawantayo, kagudua iti trabaho a mainaig iti panangaywan ti ubing ti aramiden dagiti lola no agtartrabaho a dua dagiti nagannak, ket nasurok a kakatlo kadagiti agtartrabaho a babbai ti addaan iti lola a mangay-aywan iti annakda no agtartrabahoda.”
Kadagiti lugar a kas iti Troyes a siudad ti Francia, ti kinasirib ti lallakay ken babbaket ket maibilang a napateg a gubuayan ti impormasion. Makagunggona daytoy a kinasirib no dagiti annak ket suruan dagiti lallakay ken babbaket kadagiti paglaingan a kas iti panagkarpintero, panagaramid iti sarming, panagtabas iti bato, konstruksion, ken panagtubero, kadagiti oras a dida ages-eskuela. Malaksid iti panangisuroda, umad-adu ti ages-eskuela a lallakay ken babbaket tapno masursuroda ti nadumaduma a paglaingan.
Sigun iti The UNESCO Courier nga Enero 1999, kuna “ti nakabase idiay Paris nga International Association of Universities of the Third Age” nga “adda nasurok a 1,700 nga unibersidad dagiti lallakay ken babbaket iti intero a lubong.” Kastoy ti impadamag ti magasin maipapan kadagitoy nga unibersidad: “Nupay agduduma ti pakabuklan ken pannakatarawidwid dagitoy iti nadumaduma a pagilian, agpapada ti tarigagay dagiti unibersidad para kadagiti lallakay ken babbaket. Tarigagayanda a tulongan dagitoy tapno maaddaanda iti naan-anay a paset iti kultura ken panagbiag ti kagimongan.” Naipadamag a maysa kadagita nga institusion idiay Japan ti addaan iti 2,500 nga estudiante!
“Adu ti maitultulong ti lallakay ken babbaket kadagiti pamilia ken komunidadda, ket narigat a kuentaen ta adu kadagitoy ti di mabayadan,” kuna ni Alexandre Kalache, lider ti grupo ti Ageing and Health Programme ti World Health Organization. Kunana: “Matmatan koma . . . dagiti pagilian ti lallakay ken babbaket nga umilida kas potensial a solusion dagiti parikut, saan a kas parikut . . . , umuna ken kangrunaan a gubuayan iti tulong.”
Di mailibak a ti panangtagiragsaktayo iti tawtawen ti kinalakay wenno kinabaket ket maimpluensiaan kadagiti pagarup ken pananggura ti sabsabali, ngem kaaduanna, daytat’ agpannuray met iti panangmatmattayo iti biag. Ania ti maaramidam tapno agtalinaed nga aktibo ti panunot ken bagim, uray no lumaklakay wenno bumakbaket ti bagim? Pangngaasim ta basaem ti kahon iti panid 12 ken 13, ket amirisem ti ibagbaga ti sumagmamano a lallakay ken babbaket a sekretoda tapno agtalinaedda nga aktibo ket matagiragsakda ti biag.
Ikagumaam a Taginayonen ti Aktibo a Panagbiag
Mapaliiwmo a ti panangtaginayon iti napateg nga eskediul—iti man trabaho wenno panagboluntario—ti gagangay nga ar-aramiden dagitoy nga aktibo a lallakay ken babbaket. Kanayon met nga agehersisioda, maseknanda kadagiti tattao iti amin nga edad, ken penkenda ti naespirituan a kasapulanda. Kas iti mapaliiwmo, dagitoy a sekreto iti naragsak, aktibo a biag ket makagunggona met kadagiti agtutubo, lallakay, wenno babbaket.
Iti agdama, ti nakalkaldaang a kinapudno ket bayat a basbasaem daytoy nga artikulo, lumaklakay wenno bumakbaketka latta. (Eclesiastes 12:1) Nainsiriban ngarud nga ipangagmo ti pananggupgop ti Bulletin of the World Health Organization: “No kasano a ti panagtrabaho ti mangpapaut ti kinasalun-at, ti aktibo a biag ti kasayaatan a mangpasalun-at.”
[Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 12, 13]
Kanayon nga Aktibo ken Tagiragsakenda ti Biag
◼ SOUTH AFRICA: Ni Piet Wentzel, 77, ket maysa nga amin-tiempo a boluntario a trabahador.
“Mabigbigko a tapno naynay a nasalun-atak, napateg ti kanayon nga agehersisio. Agtartaripatoak iti bassit a hardin iti napalabas nga adun a tawen. Mariknak a nasalsalun-atak kalpasan ti kasta nga ehersisio. Tapno ad-adu ti maaramidak, ikagkagumaak ti matignay babaen ti prinsipio a, ‘Ti panagpangpangadua isut’ mannanakaw iti panawen; ti panangitantan ti kangrunaan a kakumplotna.’”
[Ladawan]
“Mabigbigko ti kinapateg ti kanayon nga agehersisio.”—Piet
◼ JAPAN: Ni Yoshiharu Shiozaki, 73, ket agtartrabaho kas maysa a real-estate consultant.
“Addaanak iti lumbago, alta presion, ken Meniere’s disease. Iti kada lawas, uppat nga aldaw nga agbisikletaak iti 12 a kilometro a mapan iti opisina ken agawid iti balay. Nagsayaat nga ehersisiok daytoy, ta dina pagsakiten ti bukotko ngem papigsaenna ti piskel dagiti sakak. Ikagkagumaak ti makikappia iti sabsabali, agraman kadagiti kaarrubak. Diak met sapulen ti kamali wenno biddut ti sabsabali. Naamirisko nga ad-adda a mangipangag a dagus dagiti tattao no maparegtada ngem no mababalawda.”
[Ladawan]
“Ikagkagumaak a diak sapulen ti kamali ti sabsabali.”—Yoshiharu
◼ FRANCIA: Ni Léone Chalony, 84, ket maysa nga amin-tiempo nga ebanghelisador.
“Idi nagretiroak idi 1982, marigatanak a mangibbat iti trabahok ta pagay-ayatko ti agestimar iti buok. Awan obligasionko, isu a nagpayunirak, kas pangawag kadagiti amin-tiempo nga ebanghelisador dagiti Saksi ni Jehova. Ti adu nga interesado nga iyad-adalak iti Biblia ti nakatulong kaniak tapno kanayon nga aktibo ti panunotko. Awan luganko, isu a kanayonak a magna. Daytat’ mangpaspasalun-at kaniak.”
[Ladawan]
“Ti adu nga iyad-adalak iti Biblia ti kanayon a mangpaaktibo iti panunotko.”—Léone
◼BRAZIL: Ni Francisco Lapastina, 78, ket maysa nga amin-tiempo a boluntario a trabahador.
“Gagangay a diak lagidawen no adda mangsair wenno di mangikankano kaniak. Pagarupek lattan a mabalin a marigrigatan ken addaan problema dayta a tao. Amintayo adda tiempo a ditay unay mannakilangen. Ikagumaak ti di masair ken laglagipek nga an-anusandak met dagiti tattao. Daytoy ti nakatulong kaniak a maaddaan iti adu a pudno a gagayyem.”
[Ladawan]
“Ikagumaak ti di masair.”—Francisco
◼AUSTRALIA: Ni Don MacLean, 77, ket agtartrabaho pay laeng iti 40-nga-oras iti kada lawas.
“Uppat a tawen kalpasan ti narikut a pannakaopera ti pusok, simmalun-atakon. Diak imbilang daytoy nga operasion a permanente a mangguped iti napateg a paset ti biagko. Inaldaw pay laeng a magnaak, kas iti inar-aramidko iti adun a tawen. Idi ubingak pay ken napaliiwko a nagbiit a limmakay ti dadduma, ti kanayon a determinasionko ket diak tuladen dayta a panagpampanunot. Talaga a maragsakanak a makaam-ammo kadagiti tattao ken mangirugi iti saritaan. No iramantayo ti naespirituan a bambanag iti biagtayo, iti kasta masagraptayo ti dineskribir ti Salmo 103:5: ‘[Ni Jehova] pempennekenna ti intero a panagbiagmo iti naimbag; ti met laeng kinaagtutubom agtultuloy nga agpabaro a kas iti panagpabaro ti maysa nga agila.’”
[Ladawan]
“Ikagumaam a liklikan ti nabiit a panaglakay.”—Don
◼JAPAN: Ni Chiyoko Chonan, 68, ket maysa nga amin-tiempo nga ebanghelisador.
“Ti sekreto ti kanayon a kinasalun-at ket liklikam ti panagaburido ken pannakapaksuy. Ikagumaak ti di unay maseknan kadagiti bambanag ket makitak a makatulong ti sagpaminsan a panangbaliwko kadagiti ar-aramidek. Nabiit pay a rinugiak ti agadal iti abacus tapno maehersisio dagiti ramay ken panunotko. Patiek a makagunggona ti panangirugi iti baro a bambanag.”
[Ladawan]
“Patiek a makagunggona ti panangirugi iti baro a bambanag.”—Chiyoko
◼FRANCIA: Ni Joseph Kerdudo, 73, ket maysa nga amin-tiempo a boluntario a trabahador.
“Ti panagtalinaed nga aktibo no mabalin ket napateg a pamay-an ti makaay-ayo a panaglakay. Makapnek ti agtrabaho, ken masapul a piliem ti kanem ken agaramidka kadagiti nasken a panagbalbaliw. Pagarupek a naidumaka no adda panggep ti biagmo. Ket patiek a nakapatpateg ti espiritualidad a makatulong tapno agtalinaedtayo a nasalun-at. Sakbay a nagbalinak a maysa kadagiti Saksi ni Jehova, managduadua ken negatibo ti panagpampanunotko. Naisangsangayan a puersa ti pannakaammok kadagiti kinapudno ti Biblia a mangpabileg iti panunot ti tao tapno madaeranna ti nadumaduma a kasasaad.”
[Ladawan]
“Patiek a nakapatpateg ti espiritualidad.”—Joseph