Panangilasin Kadagiti Sintoma

“Normal ken nasayaat a rikna ti kinaliday; ti depression ket maysa a sakit. Ngem narigat a maawatan ken mailasin ti nagdumaanda.”​—Dr. David G. Fassler.

KAS iti kaaduan a sakit, ti depression ket addaan kadagiti nabatad a sintoma. Ngem narigat nga ilasin dagiti sintoma. Apay? Agsipud ta gistay amin a tin-edyer pasaray maldaangda a kas met kadagiti adulto. Ania ti nakaidumaan ti basta panagliday ken ti depression? Kaaduanna, adda pakainaigan ti kinakaro ken kapaut ti kasasaad.

Ti kinakaro ramanenna ti klase dagiti negatibo a rikna ti agtutubo. Nakarkaro ti depression ngem iti apagbiit laeng a panagliday. Daytat’ nasaem unay nga emosional a sakit a mangipagel iti normal a panagtignay ti tin-edyer. Kastoy ti panangdeskribir ni Dr. Andrew Slaby iti kinakaro ti kasasaad: “Panunotem ti kakaruan nga ut-ot a napasaram​—pannakablo, panagsakit ti ngipen, wenno ut-ot ti panagpasikal​—paminpulloem dayta ken panunotem a saanmo nga ammo ti makagapu no apay nga agut-ot. Iti kasta, mabalin a maawatam ti kinasaem ti depression.”

Ti kapaut tukoyenna ti kabayag ti di kinaganaygay. Sigun kadagiti clinical professor a da Leon Cytryn ken Donald H. McKnew, Jr., “ti ubing a di maliwliwa wenno di agsubli iti normal a ganaygayna iti las-ud ti makalawas a panagleddaangna (a maigapu iti aniaman a rason)​—wenno iti las-ud ti innem a bulan a panagleddaangna maigapu iti ibilangna a dakkel a pakaikawaanna​—ket mabalin a makapatanor iti sakit a maigapu iti leddaang.”

Dagiti Kadawyan a Sintoma

Madayagnos laeng a depression no mangiparangarang ti agtutubo iti adu a sintoma iti kada aldaw, iti kaaduan a paset ti aldaw, iti las-ud ti di kumurang a dua a lawas. Ti apagbiit a panagliday ket makuna a malmaldaang a rikna. Makuna a dysthymia, a nakarkaro ngem iti kalkalainganna wenno moderate depression, no agtultuloy dagiti sintoma iti di kumurang a makatawen ken di sumurok a dua a bulan ti pannakabang-ar. Kadagitoy a dua, ania dagiti kadawyan a sintoma ti depression?a

Kellaat a panagbalbaliw ti rikna ken kababalinna. Kellaat nga agbalin a nasungit ti dati a nasingpet a tin-edyer. Gagangay nga agrebelde ken agtalaw pay dagiti tin-edyer nga addaan depression.

Panangiputong iti bagina. Umikay ti agtutubo kadagiti gagayyemna. Wenno mabalin nga umikay dagiti gagayyem iti agtutubo nga addaan depression, ta madlawda a dimmakes ti ugali wenno kababalinna.

Awan interesna iti gistay amin nga aktibidad. Karkarna a di makipaset iti aktibidad ken panagdesision. Ibilangnan a makauma dagiti banag a pagay-ayatna idi.

Nakadkadlaw a panagbalbaliw ti ugalina a mangan. Kuna ti adu nga eksperto a dagiti sakit nga anorexia, bulimia, ken nalabes a pampannangan ket kakuykuyog (ken mabalin a patauden pay ketdi) ti depression.

Marigatan a maturog. Mabalin a bassit wenno sobra ti pannaturog ti tin-edyer. Madadael ti pannaturog ti dadduma a tin-edyer tangay agpatnag a nakariingda ken maturogda nga agmalmalem.

Bumaba ti gradona ken kumapuy ti magapuananna idiay eskuelaan. Ti agtutubo nga addaan depression ket marigatan a makibagay kadagiti mannursuro ken kapatadanna, isu a mangrugin a bumaba dagiti gradona. Inton agangay, madin nga ageskuela ti tin-edyer.

Agaramid iti napeggad wenno makadangran. Dagiti ‘napeggad unay nga aramid’ ti mabalin a mangipasimudaag nga awan unayen ti interes ti agtutubo nga agbiag. Mabalin met a maysa a sintoma ti panangdangran iti bagi (kas iti panangsugat iti aniaman a paset ti bagina).

Mariknana nga awan serserbina ken makonsiensia uray no di rumbeng a kasta. Ti tin-edyer ket agbalin a manangbabalaw unay iti bagina, a mariknana nga awan a pulos ti serserbina, uray no saan met a pudno dayta.

Maaddaan iti saksakit a nainaig iti nakaro a panagdanag, panagbuteng, wenno kinaliday. No awan ti sakit a matakuatan, ti sakit ti ulo, bukot, tian, ken dagiti kaasping dagitoy ti mabalin a mangipamatmat iti depression.

Sangkapanunotna ti ipapatay wenno panagpakamatay. No sangkapanunotna dagiti nakaam-amak a tema, daytat’ mabalin a mangipasimudaag nga addaan iti depression. Kasta met laeng ti pammutbuteng nga isut’ agpakamatay.​—Kitaem ti kahon iti baba.

Bipolar Disorder

Mabalin nga agparang ti dadduma kadagitoy a sintoma iti sabali a kita ti makariribuk a sakit​—ti bipolar disorder. Sigun kada Dr. Barbara D. Ingersoll ken Sam Goldstein, ti bipolar disorder (a maawagan met a manic-depressive disorder) ket “maysa a kasasaad ti panagleddaang a maballaballaetan iti kinaganaygay​—iti kinapudnona, kinaganaygay a nakarkaro pay ngem iti gagangay.”

Mania ti pangawag iti daytoy a kinaganaygay. Mairaman kadagiti sintoma ti nasiglat a panagpampanunot, kinamannanao, ken kinaridam. Kinapudnona, ti agsagsagaba ket mabalin a di pay maturog iti sumagmamano nga aldaw ngem di madlaw a napuyat. Ti sabali pay a sintoma ti bipolar disorder ket kinadarasudos a dinan pampanunoten dagiti pagbanaganna. “Ti mania masansan nga apektaranna ti panagpampanunot, panangipato, ken pannakilangen a mabalin a pagtaudan ti nakaro a parikut ken pannakaibabain,” kuna ti maysa a report ti National Institute of Mental Health ti E.U. Kasano kapaut ti mania? Sumagmamano laeng nga aldaw no dadduma; iti dadduma a kaso, agpaut ti mania iti sumagmamano a bulan sakbay a sublaten ti katupagna, ti depression.

Dagidiay nangnangruna a makapatanor iti bipolar disorder ket dagidiay addaan miembro iti pamilia nga agsakit iti kasta. Ti nagsayaat a damag ket adda namnama dagiti agsagsagaba. “No nasapa a madayagnos ken siuumiso a maagasan,” kuna ti libro a The Bipolar Child, “dagitoy nga ubbing ken dagiti pamiliada ket maaddaan iti manayon ken nataltalged a biag.”

Nasken a maammuam nga awan ti maymaysa a sintoma a mangipamatmat iti depression wenno bipolar disorder. Kaaduanna, agnanaay ti nadumaduma a sintoma a maiparangarang iti sumagmamano a panawen sakbay a madayagnos. Ngem, kaskasdi a kastoy ti maisaludsod, Apay a dagiti tin-edyer ti maapektaran iti kastoy a makariribuk a sakit?

[Footnote]

[Kahon iti panid 6]

NO KAYAT TI ANAK TI MATAY

Sigun iti Centers for Disease Control ti E.U., iti maysa a nabiit pay a tawen, ad-adu ti agtutubo idiay Estados Unidos ti nagpakamatay ngem ti nagtitipon a bilang dagiti natay gapu iti kanser, sakit ti puso, AIDS, depekto ti pannakaipasngay, istrok, pulmonia, trangkaso, ken nakaro a sakit ti bara. Adda pay makariribuk nga agpayso a mapaspasamak: Immadu ti naipadamag a nagpakamatay kadagiti tattao nga agedad iti 10 agingga iti 14.

Mabalin kadi a lapdan ti panagpakamatay dagiti agtutubo? No dadduma, wen. “Ipakita ti rekord a kinapudnona, ipakpakauna ti adu a nagpakamatay ti gandatda nga agpakamatay, iparipiripda dayta wenno ipakdaarda,” kuna ni Dr. Kathleen McCoy. “No iparipirip ti anakmo ti agpakamatay, siputamon ken ipadoktormo pay ketdi.”

Ti iyaadu dagiti tin-edyer nga addaan depression ti mangipaganetget a masapul nga asikasuen dagiti nagannak ken dadduma pay nga adulto ti aniaman a mangipasimudaag a kayat ti agtutubo a keltayen ti biagna. “Iti gistay amin a kaso ti panagpakamatay nga inamirisko, nayaleng-aleng wenno di naikaskaso ti panangiparipirip ti agtutubo kadagiti planona,” kuna ni Dr. Andrew Slaby iti librona a No One Saw My Pain. “Di naawatan dagiti miembro ti pamilia ken gagayyem ti agtutubo ti kinarikut ti madmadlawda a panagbalbaliw. Nadlawda dagiti epekto ngem dida nadlaw ti kangrunaan a parikut, isu a ti dayagnosisda ket daytat’ maigapu ‘kadagiti parikut ti pamilia’ wenno ‘panagdroga’ wenno ‘anorexia.’ No dadduma, maagasan ti pungtot, pannakariro, ken kinaalimuteng ngem ti depression ket saan a maagasan. Agtalinaed ti parikut, makatuok ken kumarkaro.”

Nabatad ti ipasimudaagna: Asikasuenyo a dagus ti amin a mangiparipirip iti pagannayasanna nga agpakamatay!

[Ladawan iti panid 7]

No dadduma, ti panagrebelde ket maysa a sintoma ti depression

[Ladawan iti panid 7]

Awan ti interes dagiti tin-edyer nga addaan depression kadagiti aktibidad a pagay-ayatda idi