Panag-ski iti Away—Maitutop Aya Kenka?
BABAEN TI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY CANADA
“LANGLÄUFER LEBEN LÄNGER”—“Naun-unday ti biag dagiti manag-ski iti away.” Ipaganetget daytoy nalatak a pagsasao dagiti Aleman ti maamiris ti adu a pagimbagan ti isport a panag-ski iti away no kalam-ekna. Kinapudnona, iti adu a pagilian a nawadwad ti niebe, masansan nga agkukuros dagiti desdes a naglasatan dagiti ag-ski iti away no kalam-ekna. Iti dadduma a pagilian, masansan a maipaskil dagiti distansia iti nagbabaetan dagiti ili ken bario, ket adu a desdes ti addaan kadagiti artipisial a silaw tapno usaren dagiti ag-ski nga agdaliasat nga agpapan agawid iti panggedan ken pagtaenganda.
Nupay manmano ti nagaramid iti kasta sakbay ti dekada 1960, kadagiti nabiit pay a tawen, limmatak iti adu a lugar iti intero a lubong ti panag-ski iti away. Pattapattaen ti dadduma nga agingga iti uppat a milion a tattao iti kada tawen ti mangtagtagiragsak iti daytoy nga isport idiay Amianan nga America laeng! Apay a makaallukoy ken makakayaw? Gapu ta nalaka ti magastos ken agparang a simple dayta. Simple laeng ti sumagmamano nga aspeto ti panag-ski iti away—no idilig iti kaaspingna—ti panag-ski iti kabambantayan wenno katurturodan. Nangina nga alikamen ken kawes ti kasapulan ti ag-ski iti katurturodan. Masapul nga agbiahe tapno makapan kadagiti matartarawidwidan a naimbag a katurturodan wenno kabambantayan a mabalin a panggatangan iti nangina a tiket ti lugan a lumasat kadagiti kable sa aguray iti atiddog a pila tapno makalugan. Ti panag-ski iti katurturodan kalikagumanna met ti kinaatletiko nga awan iti adu nga agdadamo. Iti kasumbangirna, ti panag-ski iti away ket mabalin a tagiragsaken ti dandani siasinoman aniaman ti edadda. Kasapulan laeng ti sumagmamano a pulgada a presko a niebe, bassit a panagensayo, ken medio nalaka nga ski, bota, ken sarukod ti ski.
Makapagagar a kapadasan ti panag-ski iti away! Makapan ti ag-ski iti dandani sadinoman a kayatna—iti kataltalonan ken tay-ak, iti rabaw dagiti nagyelo a dan-aw ken waig, kadagiti natalna a kabakiran ken tanap a naabbungotan iti niebe. Ti panag-ski iti away ti mangted kadatayo iti gundaway nga agmennamenna, agutob, ken agpanunot, tapno mayebkastayo ti kaunggantayo iti Namarsua kadatayo ken agyaman kenkuana gapu kadagiti nakaskasdaaw iti biagtayo. No kalam-ekna, agbalin a nakallalagip kadatayo dagiti parsua ni Jehova a Dios. Nakataltalna ti aglawlaw gapu iti aggilapgilap a kaniebian. Kasla presko ken nadalus ti daga, a kunam la no agur-uray a masukisok. No ag-ski-ka iti kabakiran, mabang-aran ti puso ken panunotmo gapu kadagiti kayo a naabbungotan iti nagyelo a linnaaw. Malipatantayo ti kinaarimbangaw ti mekanikal a lubongtayo, ket di agbayag, ti laengen bumanesbes nga ski ti mangngegtayo.
Suminged ken makapagkaykaysa ti sangapamiliaan wenno aggagayyem no ag-ski-da iti away. Kadagiti pagilian iti makin-amianan nga Europa iti kaaldawantayo, dadduma a sangapamiliaan ti agbiahe iti 20 wenno 30 a kilometro babaen ti tren sada sangsangkamaysa nga ag-ski nga agawid.
Dagiti Nangrugianna
Mabalin nga ipagarup ti dadduma a nabiit pay a nangrugi ti panag-ski iti away, ngem saanen a baro dayta. Idi 1927, adda dagiti rinibu ti tawendan a ladawan a natakuatan kadagiti kueba ti Rødøy nga isla idiay Norway. Makita iti maysa a ladawan ti mangnganup a nabatad a nakamaskara iti kaasping ti koneho. Kasla agdaydayusdos babaen ti dua a paris ti nakaat-atiddog nga ski. Iti nabibiit pay, kadagiti kaaluyuoyan ti Scandinavia, nakasukisok dagiti trabahador iti ginasut a kadaanan nga ski a nagsayaat pay laeng nga usaren. Ti panag-ski ket napateg idi a pamay-an ti panagdaliasat kadagiti nagkauna a tattao iti Scandinavia kabayatan ti napaut, makapaketter a kalam-ekna. Nagpateg dayta a pamay-an ti panagbiagda ta uray la a nagrukbab ken nagdayawda iti dios ken diosa ti panag-ski! Iti kaaldawantayo, ti nagnagan ti adu pay laeng nga ili ken bario idiay Norway ken Sweden ket nagtaud kadagiti pinapagano a pammati idi un-unana. Ket ti mismo a nagan nga Scandinavia mabalin a tumukoy iti diosa dagiti manag-ski a ni Skade.
Nupay ti panag-ski ket mabalin a napateg a paset ti biag dagiti taga Scandinavia iti adun a siglo, idi laeng maika-19 a siglo a limmatak ti panag-ski iti away kas internasional nga isport. Idi a tiempo, pinasayaat dagiti taga Norway ti tradisional nga ski babaen ti panangsukog, panangpaingpis, ken panangpasayaatda kadagitoy. Nangpataudda met iti sistema ti panangisintas iti mukod ken ramay ti saka a nagbalin a pagtuladan dagiti moderno a sistema ti panangpairut iti ski. Di nagbayag idiay Telemark, a kabambantayan a lugar iti abagatan-sentral a Norway, nangilungalongda iti agsasaganad a kompetision. Mapapati a naangay sadiay ti immuna a nairekord ken naorasan a salip a panag-ski iti away. Ti 5 a kilometro a pagay-ayaman iti ski ket inunor ti nangabak iti agarup 30 a minuto. Nanipud idin, limmatak ti salip a panag-ski iti away kadagiti pagilian ti makin-amianan nga Europa, ngem adda pay sabali a naisangsangayan a pasamak a nangyam-ammo iti dayta iti dadduma pay a paset ti lubong.
Idi 1888, ti Noruego a managsukisok a ni Fridtjof Nansen indauluanna ti maysa nga ekspedision iti intero a Greenland babaen ti ski. Kalpasanna, adda libro nga insuratna maipapan iti kapadasanna. Naipatarus dayta iti Ingles, Pranses, ken Aleman idi 1891. Gapu ta dineskribir daytoy a salaysay ti makabannog a panagdaliasatna iti langalang nga aglawlaw ti Arctic, naallukoy ti interes dagiti agbasbasa idi panawen ni Reyna Victoria. Tinukayna ti mannakigasanggasat a rikna a mapan iti langalang a manmano a madanon. Iti dayta met la a tawen, naorganisar ti Todtnau, ti kaunaan a gunglo dagiti taga Europa a manag-ski.
Idi dekada ti 1960, naorganisar ti sangapamiliaan a panag-ski ken nailungalong dayta iti adu a lugar. Dagus a naipasdek dagiti sentro a naipamaysa iti panag-ski iti away. Napaliiw dayta dagiti managpartuat iti produkto isu a nagaramidda kadagiti baro ken sopistikado nga alikamen. Napartuat uray dagiti uso nga aruaten para kadagiti ag-ski iti away isu a nagbalin nga uso ti panag-ski iti away. Gapu ta immadu ti nagsapul kadagiti lugar a pagay-ayaman iti ski, nagapura ti adu nga ili a mangdalus wenno mangsedsed iti kaniebian iti aniaman a nalawa a disso, agraman kadagiti pagay-ayaman iti golf ken parke ti siudad.
Dagiti Pagimbaganna iti Bagi
Kadagiti nalatak nga isports, ti panag-ski iti away ket maibilang a maysa kadagiti katalgedan. Nupay medio maligoska no matumbaka, manmano a madangranka iti grabe, ken gagangay a mapasamak laeng dayta no sarakusoken dagiti ag-ski iti away ti napasdok a disso ken manmano ti matagtagitaona a lugar.
Gapu ta naannayas ken ritmiko dagiti tignay a nainaig iti panag-ski iti away, saan unay a madangran dagiti susuop ken masel. Dagiti doktor a paglainganda ti mangagas kadagiti nadangran gapu iti isports masansan nga irekomendarda ti panag-ski iti away kas agas dagidiay nadangran gapu iti panag-jogging ken panagbisikleta. Maysa dayta kadagiti manmano nga aktibidad a pakausaran ti dandani amin a kangrunaan a grupo ti masel ti bagi, isu a naan-anay a maehersisio ti ag-ski. Dakkel ti pagimbaganna iti puso ken bara, ket kaaduanna, nababbaba ti presion ti dara ken kalkalainganna ti kapartak ti pitik ti pulso dagidiay masansan nga ag-ski ngem kadagidiay saan. Maibilang ngarud dagiti ag-ski iti away iti sumagmamano kadagiti kasasalun-atan nga atleta iti lubong.
Tangay ti di peligroso a pannakadangran ket kakuykuyog ti naannayas, naganaygay a panagtignay, maitutop kadagiti lallakay ken babbaket ti panag-ski iti away. Iti adu a pagilian iti makin-amianan a Europa, gagangayen a makita ti lallakay ken babbaket a mapan ag-ski.
Ti panag-ski pabaraenna ti bagim isu a talaga a mayat latta ti riknam uray no nalamiis ti paniempona. Kadagiti kalalam-ekan nga aldaw, pasaray naingpis ken maysa laeng ti pagkawes dagiti makisalip iti panag-ski ken masansan a dida pay agguantes. Nupay kasta, masapul nga agannad ken salakniban a naimbag dagiti saan a propesional ti im-ima ken saksakada manipud iti lamiis. Gagangay nga agrurutap ti kawes dagiti aduan kapadasanen a kaay-ayoda ti agay-ayam iti ruar. Agisuotda nga umuna iti de lana wenno sintetiko sadanto pagarpaw ti di maslep ken di masarut ti angin. Gapu iti daytoy, mataginayonda ti temperatura ti bagida ken komportableda. Basta ikkaten wenno nayonanda laeng ti maysa wenno sumagmamano a rutapda no kasapulan. Siertuen koma dagiti masirib a nagannak nga umiso ken umdas ti kawes ti ubbing pay nga annakda, tangay nabibiit nga amang a malamiisan ti babassit a bagi ti ubbing ngem kadagiti natataengan. Tangay nagbiit a malamiisan ti bagida, nalakada a kumter.
Inayonmo Dayta Kadagiti Kapadasam no Kalam-ekna
Gagangayen a mangngeg kadagiti ag-ski iti away ti pagsasao a “no makapagnaka, makapag-ski-ka” agsipud ta nainaig unay iti pannagna daytoy nga isport. Nupay agpayso daytoy iti dadduma a kasasaad, kaaduan kadatayo ti magunggonaan unay iti apagbiit a panagisuro ti kualipikado a mannursuro. Mangisuro dagiti sentro iti panag-ski iti maysa a tao wenno maysa a grupo, ket nagbiit a masursuro ti agdadamo dagiti kangrunaan a pamay-an ti panag-ski iti away—ilalasat kadagiti patad a disso, pasang-at a panag-ski iti turod, naballigi nga isasalog, ken siempre ti panagsardeng! Apaman a naisuro kadakuada dagitoy a kangrunaan a paglaingan, kaaduan a tattao ti nakasaganan a rummuar ken lumasat iti pagay-ayaman iti ski.
“Awanen ti sabali pay a mangpakired kadagiti masel ken mangpapigsa ken mangpalap-it unay iti bagi,” kinuna ni Fridtjof Nansen idi 1890 maipapan ti panag-ski iti away. Nalabit magustuamto met daytoy nga isport. Mabalin a maysanto pay dayta a kanayonan ti naragsak a kapadasam no kalam-ekna.
[Dagiti ladawan iti panid 24, 25]
Medio nalaka ti panag-ski iti away ken mabalin a tagiragsaken ti amin a tattao aniaman ti edadda
[Ladawan iti panid 26]
Dagiti kadaanan nga ski a nasarakan idiay Voss, Norway
[Credit Line]
Foto: © Universitetets kulturhistoriske museer, Eirik Irgens Johnsen
[Ladawan iti panid 26]
Ladawan ti manag-ski iti maysa a kueba
[Credit Line]
Foto: Inge Ove Tysnes / Syv søstre forlag