Dagiti Agsapsapul iti Giddato ken Napalaus a Ragsak—Apay a Magustuanda ti Makapapatay a Pagesman?
ITI arena ti kadaanan a Roma, magagaran unay dagiti maragragsakan a bunggoy a buklen ti 50,000 a tattao. Adun nga aldaw a dumegdegdeg ti gagarda gapu iti nasaknap nga anunsio a dagiti asidegen a maipabuya ket “naisangsangayan, giddato ken napalaus a pagragsakan a di rumbeng a pakaikapisan.”
Nupay dagiti pabuya ti mahiko, pantomina, bulagaw, ken komedia ti kaskasdi a pakaallukoyan dagiti bunggoy kadagiti teatro iti lugarda, naiduma unay dagiti pabuya iti arena. Uray no saan a komportable dagiti natangken a tugaw ken adu dagiti agmalem a pakasikoran, malipatanto aminen dagitoy gapu kadagiti makapaamanga, giddato ken napalaus a pagragsakan a maipabuya iti bunggoy.
Dagiti kumakanta ti umunan a rummuar, a sarunuen ti nakaabito a padi. Kalpasanna, agsasaruno dagiti nakaiggem iti insienso a mangiprosesion kadagiti iggemda nga idolo a mangiladawan kadagiti dios ken diosa, sada itag-ay tapno makita ti amin. Daytoy ti mangipasimudaag a ti pabuya ket bembendisionan dagiti didiosen.
Napapatay Dagiti Animal
Ita, asidegen a mangrugi ti nadumaduma a paset ti pabuya. Umuna, maibulos dagiti abestrus ken giraffe iti arena, a sumagmamano pay laeng kadagiti dimmar-ay ti nakakita. Saan a makalibas dagitoy nga animal. Pinullo nga eksperto a pumapana nga addaan kadagiti bai ken pana ti mangpapatay kadagiti awanan gaway nga animal, agingga a matay ti kaudian, nga isunto ti mangparag-o iti tallaong nga agsapsapul iti giddato ken napalaus a ragsak.
Kalpasanna, maipabuya kadagiti agdirdir-i a bunggoy ti panaglaban ti dua a nagdadakkel nga elepante. Adda atiddog ken natadem a landok a naikabil kadagiti saongda. Gumgumluong dagiti palakpak bayat a daradara a mapasag ti maysa kadagiti elepante iti kadaratan. Daytoy nga eksena ket magusgustuan dagiti agbuybuya agsipud ta iti sumagmamano laengen a minuto, mangrugin ti kangrunaan a pabuya.
Ti Kangrunaan a Pabuya
Iti kangitingitan ti ariwawa, tumakder dagiti bunggoy nga agsapsapul iti giddato ken napalaus a ragsak bayat nga agparang dagiti tattao a gladiador iti arena. Dadduma ti nagtagikampilan, nakakalasag, nakahelmet iti metal, ken addaan kadagiti imuko, idinto ta bassit laeng nga armas ti awit ti dadduma ken saan unay a makasalaknib ti kawesda. Aglalabanda ket masansan a matay ti maysa wenno isuda a dua bayat nga agdirdir-i dagiti bunggoy. Sigun kadagiti rekord, iti maysa a pabuya, 5,000 nga animal ti napapatay iti 100 nga aldaw. Iti sabali pay a pabuya, 10,000 a gladiador ti napapatay. Ngem kaskasdi nga ad-adu pay ti kalikaguman ti publiko.
Dagiti kriminal ken dagiti balud gapu iti gubat ti kanayon a pagalaanda kadagiti makipaset iti ay-ayam. Ngem sigun iti maysa a reperensia, “naiduma dagitoy iti grupo dagiti nalaing a gladiador a nakirupak babaen kadagiti igam, nakagun-od iti dakkel a kinabaknang, ken saan a nasentensiaan iti inggat’ tungpal biag.” Iti sumagmamano a lugar, nagadal dagiti gladiador kadagiti espesial nga eskuelaan ken nasursuroda ti arte ti panangkabil. Gapu ta magagaranda unay, maigamerda iti isport a mangpataud iti giddato ken napalaus a ragsak ken agbalin dayta a makapapatay a pagesmanda. Essemda ti makigubal iti sabali manen nga aldaw. “Naballigi unay ti maysa a gladiador no mairingpasna ti karerana babaen ti maminlimapulo a pannakilabanna sakbay nga agretiro,” inngudo ti maysa a reperensia.
Toreo
Iti kaaldawantayo, simreken ti lubong iti baro a milenio. Ngem agparang nga adda pay laeng dagita a nasged a tarigagay iti adu a tattao a pagay-ayatda dagiti peligroso nga isports, nangruna dagidiay mangisarsarak iti biagda. Kas pagarigan, sinigsiglon a nalatak a pabuya ti toreo idiay Abagatan nga America ken Mexico. Ita, sumaksaknap daytan idiay Latin America, Portugal, ken España.
Sigun kadagiti damag, adda agarup 200 nga arena idiay Mexico ken nasurok nga 400 idiay España. Makalaon iti 50,000 a tattao ti maysa nga arena idiay Mexico. Adu kadagitoy nga arena ti mapno iti tattao nga umay agbuya kadagiti lallaki a mangsubok iti kinaturedda babaen ti panangdarupda kadagiti toro. Masuron dagiti agdirdir-i a bunggoy no madlawda a mabuteng ti toriador.
Ita, nagbalinen a matador dagiti babbai a toriador, ket minilion a doliar ti mateggedanda gapu iti panangpapatayda kadagiti toro. Imbaga ti maysa a babai a matador a nainterbiu iti telebision nga awan ti aniaman a mangpennek iti essemna nga agsapul iti giddato ken napalaus a ragsak malaksid iti kaaddana iti plasa de toro a mangdardarup iti toro, nupay kanayon nga agpeggad a masangdo a mabalin nga isut’ pakatayanna.
Panangkamat Kadagiti Toro
“Adda uppat a linia dagiti bunggoy idiay Casa Sixto ti Calle Estafeta ti Pamplona, ken kanayon a naarimbangawda,” sigun iti maysa a damag. “Nagduduma ti pagsasaoda. Adda Basque, Castilian, Catalan ken Ingles.” Nasapa nga aguummong dagiti bunggoy tapno agbuya. Dagiti toro a reserbado para iti dangadang iti plasa de toro ket mataraken kadagiti koral a kagudua laeng a kilometro ti kaadayoda manipud iti arena.
Kadagiti agsapa nga adda dangadang, malukatan dagiti ruangan ti koral, maibulos ti innem a toro, agraman maysa a reserba, a makidangadang iti dayta a rabii. Naintar dagiti pasdek iti iskinita, ket adda dagiti naibarikada kadagiti iskinita. Gapu iti daytoy, adda maitutop a pagtarayan dagiti toro nga agturong iti arena, nga agarup dua a minuto laeng a tarayenda no awan ti aberia.
Adu a tawenen ti napalabas, inkeddeng dagiti lallaki a manangsarakusok iti didigra a padasenda ti laingda babaen ti pannakikinnamatda kadagiti toro. Iti kada tawen, adu pay laeng ti mangpadpadas iti dayta. Iti panaglabas dagiti tawen, nagbalin daytan nga internasional a pabuya. Adun ti nakaro a dinangran dagiti toro, ken dadduma pay ti nasangdo agingga a natayda. “No pagarupem a maunaam ida,” kinuna ti maysa a tumataray, “agkamalika.” Iti las-ud ti 20 a tawen, sigun iti Spanish Red Cross, “adda promedio a maysa a madangran iti kada aldaw.” Adda pay 20 agingga iti 25 a tattao a maagasan iti kada aldaw gapu iti pannakadunorda.
Apay a magustuanda daytoy makapapatay a pagesman? Kinuna ti maysa a tumataray: “Dagiti kanito nga addaka sadiay a kaduam dagiti toro, makidanggayka kadakuada, maangotmo ida, mangngegmo ti dalagudogda, ken makitam ti lung-ay dagiti sarada a sumagmamano laengen a pulgada ti baetmo kadakuada—dayta ti agpayso a pakagutugotam nga [agtaray].” Maparegta dagiti tumataray gapu kadagiti agdirdir-i a bunggoy. Madismaya aya ti dadduma no dida makita ti makapapatay a panangsangdo wenno ti siraranggas a panangipalladaw ti 1,500 ti timbangna a toro iti tumataray? Magustuan met aya ti dadduma kadakuada ti panangibukbok iti dara a kas iti panagessem idi dagiti bunggoy kadagiti arena ti Roma?
Panangirisgo iti Biag
Adda met dagidiay pagesmanda ti panangirisgo iti biag babaen ti dadduma pay a pamay-an. Adda tattao a mangaramid kadagiti peligroso bayat a nakamotorsikloda. Irisgoda ti biagda ken isarsarakda ti pannakadangranda babaen ti pananglayawda iti naintar a 50 a lugan a nakaparada wenno iti nagadu a dadakkel a pangpasahero a bus wenno iti nalawa a rangkis. Naipadamag nga adda kasta a lalaki a natukkolanen iti 37 a tulang ken 30 nga aldaw a naawanan iti puot. Kinunana: “Awan balena kaniak uray no natukkol dagiti tulang wenno takiagko. . . . Naminsangapulo ket duan a naoperaak tapno maisimpa dagiti tulangko. Dayta ket idi naoperaak tapno maikabil dagiti nagbabassit a pannakaplato wenno pannakatornilio ti bagik. Nalabit, agarup tallopulo ket lima wenno uppat a pulo a tornilio ti inkabilda kaniak, tapno maisimpa dagiti tulangko. Kanayon a mayospitalak.” Naminsan, isu ket nadunor bayat nga agen-ensayo ken dina nalayaw ti adu a kotse, isu nga inumsi dagiti bunggoy gapu iti pannakadismayada.
Adu kadagiti agsapsapul iti giddato ken napalaus a ragsak ti makipaset kadagiti aglablabes nga isports agraman kadagiti aramid a mangisarsarak iti biag a kas iti iyuuli iti sikigan dagiti agkakangato a pasdek iti siudad nga awan intugotda a makasalaknib nga alikamenda, panagpadayusdos iti narangkis ken 6,000 a metro ti kangatona a bantay, panag-bungee jumping kadagiti nangato a torre ken rangtay, panagparakayda manipud kadagiti eroplano bayat a naigalut iti likudan ti maysa pay a tumatapuak, wenno iyuuli kadagiti narangkis ken napnuan niebe a bakras a sangaparis laeng a babassit a piko ti itugotda. “Namnamaek a mapukawanak iti tallo agingga iti uppat a gagayyem iti makatawen,” insennaay ti maysa nga umuuli iti kaniebian. Dagitoy ket sumagmamano laeng kadagiti mangisarsarak iti biag nga aramid a limmataken iti lubong ti isports. “Makaallukoy unay ti aglablabes nga isports gapu iti tsansa a madidigraka,” kinuna ti maysa a mannurat.
“Lumatlatak uray dagiti kakaruan kadagiti aglablabes nga isports,” sigun iti magasin a U.S. News & World Report. “Awan pay idi 1990 ti sky surfing, wenno ti itatapuak manipud iti eroplano a dagiti saka wenno ti bagi ket naigalut iti bassit a surfboard, ken sumurot iti turongen ti angin ket kalpasanna, agparakayda tapno makapagdisso iti daga. Iti kastoy nga ay-ayam, agsirkosirko dagiti eksperto nga agparakayda kadagiti pagbatayanda a graphite board bayat a matmatnagda manipud iti kangato nga 4,000 a metro; ngem ita, al-allukoyenna ti rinibun a sipapasnek a makipaset. Ket ti isport a maawagan iti BASE jumping (para iti Buildings, Antennas, Spans, ken Earth), nga opisial a nairugi idi 1980, al-allukoyenna itan ti ginasut nga agparakayda—masansan a maiparit ken maaramid no rabii—manipud kadagiti torre ti radio wenno rangtay.” Pinullo a biag ti nakeltayen gapu iti daytoy nga isport. “Awan ti adu a madunor iti BASE jumping,” kinuna ti maysa nga eksperto a tumpuak. “Mabalin a makalasatka wenno matayka.”
Rinibu ti maallukoy nga umuli kadagiti rangkis nga adda laeng bassit a pagkaptan ken pagbatayanda. Uray kadagiti komersial iti telebision ken magasin a mangyan-anunsio kadagiti trak agingga kadagiti agas ti sakit ti ulo, mabuyam dagiti modelo nga umul-uli kadagiti nakarangrangkis a bakras a ginasut a metro ti kangatoda, a naingpis laeng a tali ti mangsalsalaknib kadakuada. Naipadamag nga idi 1989, agarup 50,000 a tattao idiay Estados Unidos ti nakipaset iti daytoy nga isport; itay nabiit, mapattapatta a kagudua a milion ti naallukoy iti dayta a makapapatay a pagesman. Umad-aduda iti intero a lubong.
Idiay Estados Unidos, “umad-adu dagiti matay wenno mapukolan nga ‘ordinario’ nga ubbing a lallaki ken babbai gapu iti pannakipasetda kadagiti karkarna, kabbaro, ken peligroso nga ay-ayam,” sigun iti magasin a Family Circle. Adun nga agtutubo ti natay gapu iti “car surfing”—ti panagkalay-at iti tawa ti paspas ti tarayna a kotse agingga iti rabawna ken panagtakder bayat ti paspas a panagtaray ti kotse—wenno panagtakder iti rabaw ti agpangpangato nga elebeytor wenno iti rabaw ti napegges ti tarayna a tren.
Saan met a maipuera uray ti nakangatngato a Mount Everest. Dagiti umuuli a saan nga umdas ti pannakasanayda ti agbayad agingga iti $65,000 tapno adda mangitunda kadakuada agingga iti tapawna sada sumalog manen. Nanipud idi 1953, nasurok a 700 nga umuuli ti nakadanonen iti tapaw. Adu ti saanen a nakasalog pay. Dadduma a bangkay ti adda pay laeng sadiay. “Agiinnuna ita dagiti umuuli a mangaramid kadagiti ekstraordinario a kas koma iti kaubingan, kalakayan wenno kabaketan, ken kapartakan nga umuuli idiay Everest,” insurat ti maysa a periodista. “Saan a kas iti dadduma pay nga isport,” kinuna ti sabali pay a periodista, “masapul a situtulok a matay dagiti makipaset iti iyuuli iti kabambantayan.” Masapul aya a sarakusoken ti maysa a tao ti didigra tapno mapaneknekanna laeng ti kinaturedna? “Ti kinatured dina kaipapanan nga agaramidka kadagiti minamaag,” impakdaar ti maysa a beterano nga umuuli. Karaman kadagiti inlistana a “minamaag,” ti “‘pannakigasanggasat a panagpasiar’ idiay Mount Everest dagiti awan unay padasda nga umuuli.”
Agtultuloy latta ti nadakamat a kasasaad. Iti intero a lubong, di agpatpatingga ti bilang ken kita dagiti aramid a mangisarsarak iti biag nga agbalbalinen a gagangay a kas iti di agpatpatingga a kapanunotan dagidiay situtulok nga agpartuat kadagiti baro a kita ti isport. Impakpakauna ti maysa a sikologo a ti aglablabes nga isports, a temporario a pangirisguan dagiti makipaset iti biagda gapu kadagiti peligroso nga aramid, “ket agbalinto a kangrunaan a bubuyaen ken pakipasetan nga isports iti maika-21 a siglo.”
Apay nga Aramidenda Dayta?
Ikalintegan ti adu nga aglablabes iti isports a ti pannakipasetda kadagiti aramid a mangisarsarak iti biag ket pangiliwliwagda iti pakasikoranda. Gapu ta masikoranda kadagiti rutina a panggedanda, dadduma ti immikkat kadagiti panggedanda ket simrekda iti baro a karera iti lubong ti aglablabes nga isports. “Rinugiak nga inusar ti bungee jumping kas gundaway a pakariknaak iti kasta unay a ragsak, kas maysa a pamay-an tapno malipatak dagiti parikutko tapno mangabaruananak,” kinuna ti maysa. “No lumagtoak, mariknak a kasla awan a pulos ti problemak.” “Isut’ maysa a beterano a namin-456 a timpuaken, agraman ti itatapuak manipud iti El Capitan ti Yosemite, ti San Francisco Bay Bridge, ken ti kangatuan a trambia idiay Francia,” impadamag ti maysa a magasin.
Kastoy ti imbaga ti maysa a nakipaset iti aglablabes nga isports: “Kasla agsardeng ti panawen. Saanka a madanagan maipapan iti mapaspasamak iti lubong.” Kinuna ti maysa pay: “Ti ar-aramidenmi a pagraragsakan [a para iti dadduma ket adda magunggonada a kuarta], ket saan a maaramid ti kaaduan a tattao uray no paturongam ida iti paltog.” Kinuna ti magasin a Newsweek: “Determinadoda amin a mangsagrap iti giddato ken napalaus a ragsak.”
Nagaramiden ti dadduma a sikologo iti nasaknap a panagsirarak maipapan iti panagsapul iti giddato ken napalaus a ragsak. Sigun iti maysa a sikologo, dagiti agsapsapul iti giddato ken napalaus a ragsak ket maklasipikar kas tattao nga addaan kadagiti gene a naiprograma nga agsapul iti giddato ken napalaus a ragsak. Pagragsakanda nga isarsarak ti biagda ken agsapul iti giddato ken napalaus a ragsak. Kinunana: “Adda dadduma a tattao a kayatda a natalgedda isu a sumurotda kadagiti pagannurotan ken tradision. Ti tattao nga addaan kadagiti gene a naiprograma nga agsapul iti giddato ken napalaus a ragsak, dida kayat a suroten dagiti pagannurotan ken tradision. Isuda a mismo ti agaramid kadagiti bukodda a pagannurotan ken tradision.” Imbagana a sigun kadagiti panagadal, dagiti tattao nga addaan kadagiti gene a naiprograma nga agsapul iti giddato ken napalaus a ragsak ket mamindua nga ad-adu a maaksidente kadagiti kalsada ngem iti dadduma. “Dagiti aksidente ti kangrunaan a pakatayan dagiti tin-edyer. Ngamin, masansan nga isarsarakda ti bagida tapno mapennek ti essemda a mangsagrap iti giddato ken napalaus a ragsak.”
Admitiren dagiti sientista ken sikologo a saan a gagangay a makipaset ti siasinoman iti isports a mabalin a pakatayanna. Ti kinapudno nga adun ti nagsagaba kadagiti nakaro ken mamagpeggad iti biag a pannakadunor, tapno agpaungar laeng iti mabayag kadagiti ospital ken pasdek para iti rehabilitasion sadanto itultuloy nga isarsarak latta ti biagda ti pakakitaan nga adda depekto ti panagpanunotda. Nupay kasta, masansan a nasaririt unay dagitoy a tattao.
Saan a masinunuo dagiti eksperto no ania ti pakaallukoyan dagiti agsapul iti giddato ken napalaus a ragsak tapno isarsarakda ti biag ken bagida. Dagiti sungbat, sigun kadakuada, ket mabalin a masarakan iti utek. “Saanmo a mapawilan dagiti agsapul iti giddato ken napalaus a ragsak,” kunada, “ngem mabalinmo ida a lapdan a mangaramid kadagiti peligroso. Uray kaskasano, kayatmo a dida met koma pagpeggaden ti biag ti dadduma a tattao.”
Ti Nakristianuan a Panangmatmat
Dagiti Kristiano matmatanda ti biag a maysa a napateg a sagut manipud ken Jehova a Dios. No igaggagara ti maysa a pagpeggaden ti biagna babaen kadagiti minamaag a tsamba tapno ipakitana laeng ti kinaturedna—ti kinamalalakina—wenno tapno maparagsakna ti bunggoy wenno tapno mapennek ti essemna a mangsagrap iti giddato ken napalaus a ragsak, no an-anagen ket ipakpakitana a dina tagipatgen ti nakaskasdaaw a biag nga insagut ti Dios kadatayo. Sigurado nga impakita ni Jesus ti kasta unay a panagraemna iti biagna isu a dina insarsarak dayta. Saanna a sinubok ti Dios.—Mateo 4:5-7.
Umasping iti dayta, dagiti Kristiano rebbengenda nga ipakita a raraemenda ti biag. “Naminsan, immuliak iti rangkis ken dimteng ti kanito a diak makasang-at ken makasalog,” insurat ti maysa a Kristiano. “Agingga ita, agsiddukerak ta nagistayanak idin. Anian a kinamaag koma dayta!”
‘Iti pagnanaedak,’ insurat ti maysa a Kristiano nga agtutubo, ‘makipaspaset dagiti ubbing iti adu kadagitoy nga isports a pangsagrapan iti giddato ken napalaus a ragsak. Kanayon a durogandak a makikadua kadakuada. Ngem masansan a maammuak kadagiti damag ti maipapan kadagiti tattao a natay wenno nakaro ti pannakadunorda gapu kadagiti maipagarup a pagraragsakan nga isports nga ibagbaga kaniak dagiti kapatadak. Maamirisko a saan a nainsiriban no isarsarakko ti biag nga inted ni Jehova a Dios, iti kasta nga apagbiit a giddato ken napalaus a ragsak.’ Sapay koma ta kasta met ti kinalimbong ti panunotmo ken ti kinamanakemmo.
[Picture Credit Line iti panid 21]
© Reuters NewMedia Inc./CORBIS
[Picture Credit Line iti panid 24]
Steve Vidler/SuperStock