Parparikut iti Ay-ayam Itatta

MASANSAN nga agrason dagiti tattao a napateg ti panagay-ayam ta parang-ayenda ti kinatan-ok ti moral. Kunaenda a dagiti ay-ayam parang-ayenda ti apresasion iti narigat a trabaho, kinasigo iti ay-ayam, ken ti rag-o ti panagay-ayam. Ngem para kadagiti adu itatta, dagita a panagrason ti kasla awan mamaayna, kinamanaginsisingpet pay itatta.

Ti pannakaipaganetget iti panangabak ti nangnangruna a parikut. Awagan ti magasin a Seventeen daytoy a “dakes a paset iti ay-ayam.” Apay? Agsipud ta, babaen iti panangadaw iti magasin, “ti panangabak ringbawanna ti pannakaseknan iti kinapudno, trabaho iti eskuelaan, salun-at, kinaragsak, ken kaaduan kadagiti dadduma a napateg a paset iti panagbiag ti tao. Ti panangabak agbalin a kapapatgan iti isuamin a banag.”

Ti kapadasan ni Kathy Ormsby, maysa a naisangsangayan a managay-ayam iti panagtaray iti E.U., ti nausar a mangiyilustrar iti nakalkaldaang a nagbanagan iti nalabes a pannakaipaganetget dagiti atletiko a naaramidan. Idi Hunio 4, 1986, sumagmamano a lawas kalpasan a naipasdekna ti rekord para kadagiti babbai iti kolehio iti intero a nasion iti 10,000-metros a salisal iti pannagtaray, simmiasi ni Kathy iti pagtarayan bayat ti pannakisalisalna iti kinakampeon iti NCAA (National Collegiate Athletic Association), nagtaray a napan iti asideg a rangtay, ket timpuak iti pinanggep a panagsusaid. Isut’ nakalasat, ngem isut’ naparalisado manipud iti siket nga agpababa.

Ni Scott Pengelly, maysa a sikologo a mangag-agas kadagiti atleta, nadlawna a di naisangsangayan ni Kathy. Kalpasan ti pinanggep a panagsusaid ni Kathy, impadamag ni Pengelly: “Nakaawatak kadagiti awag ti telepono a nagkuna, ‘Pagarupek a mariknak ti kas iti marikrikna ni Kathy.’” Ket ti sabali nga atleta, ni Mary Wazeter iti Georgetown University, isu a nakaipasdek iti nasional a rekord dagiti kaedadna iti kagudua iti marathon wenno agarup 21.7 kilometros, pinanggepna met ti nagsusaid babaen iti itatappuakna iti rangtay ket naparalisado aginggat’ tungpal-biagna.

Ti pannakapilit a mangabak, ti panagbiag sigun iti pananginanama, mabalin a nakadagdagsen, ket ti di panagballigi mabalin a makadadael. Ni Donnie Moore, maysa a nalaing a pitcher iti California Angels, maysa laengen a tiro ti kasapulanna tapno iramanna ti grupona iti baseball iti 1986 World Series. Ngem naka-home run ti batter iti Boston, Massachusetts ket nangabak ti Boston iti ay-ayam ken ti kinakampeon iti American League. Ni Donnie, isu a nakayawan iti kasta unay iti dina panagballigi sigun kadagiti gagayyemna, pinaltoganna ken pinatayna ti bagina met laeng.

Nakaro a Kompetensia

Maysa pay a parikut a mainaig iti ay-ayam itatta isu ti nakaro a kompetensia. Di panaglablabes ti panagkuna a dagiti mannakisalisal mabalin nga agbalinda, kaiyariganna, a burangen. Idi isut’ kampeon iti heavyweight iti boksing, kinuna ni Larry Holmes a masapul nga agbalbaliw no sumrek iti paglabanan. “Masapul a dua ti kinataok,” inlawlawagna, “naimbag” iti ruar ti paglalabanan ken “dakes iti uneg ti paglalabanan kas ken ni Dr. Jekyll ken Mr. Hyde.” Maringbawan dagiti atleta iti pannakapilit a mangikagumaan a manglapped iti dadduma nga addaan maipada a laing a mangabak kadakuada.

“Masapul a nakaro ti pannakisalisalyo,” kinuna naminsan ti dati a coach ti football, “ket awan ti aniaman a mangrubrob iti dayta kas iti gura.” Uray pay ti dati a presidente iti E.U. ni Ronald Reagan nasaritana naminsan ti maipapan iti maysa a grupo iti football iti kolehio: “Mabalin a mariknayo ti naimbag a pananggura iti kalabanyo. Daytat’ awan aniamanna a gura ta daytat’ gapu laeng iti jersey.” Ngem pudno kadi a nasayaat ti pananggura iti kalaban?

Ni Bob Cousy, dati a kameng ti naisangsangayan a managay-ayam iti basketball iti Boston Celtics, naminsan sinaritana ti maipapan iti akemna a guardia ni Dick Barnett, maysa a nangato ti iskorna a managay-ayam iti Los Angeles Lakers. “Nagtugawak iti kuartok manipud agsapa agingga iti rabii,” kinuna ni Cousy. “Ti laeng inaramidko isut’ nangpampanunot ken ni Barnett, a pinampanunotko ti pannakisalisal kenkuana ken pananggura kenkuana. Idi nakagtengakon iti court, kasta unayen ti gurak kenkuana ta no ni Barnett adda koma nasaona uray laeng ti nainggayyeman a ‘hello’, nalabit a kinugtarakon.”

Ti kinapudno ket, masansan a dagiti managay-ayam gagaraenda a baldaduen dagiti kalabanda, ket magunggonaanda iti panangaramidda iti kasta. Ni Ira Berkow, maysa a mannurat maipapan iti ay-ayam iti maysa a pagiwarnak, kinunana a ti maysa a managay-ayam iti football a makatumba iti kalabanna a managay-ayam agingga a din makaay-ayam “ti bisongen ken arakupen dagiti kagrupona gapu iti nagsayaatan a trabahona. No nakaipaay iti umdas kadagita a makadangran a tiro, . . . magunggonaan iti ngimmato a sueldo wenno makipaset iti panagay-ayam, ad-adu pay a trabaho. Gapuna dagiti managay-ayam pagtangsitda dagiti birngasda, kas iti Narungsot a Joe Green, (Manangpapatay a) Jack Tatum,” ken dadduma pay.—The New York Times, Disiembre 12, 1989.

Ni Fred Heron, defensive tackle maipaay iti grupo ti football ti St. Louis insalaysayna: “Imbaga dagiti coach kadakami a ti quarterback ti Cleveland Browns nakapuy gaput’ napalabas a pannakadangran ti tengngednana. Insingasingda a, no adda gundawayko, padasek nga ikkaten iti ay-ayam babaen ti panangdangran kenkuana. Gapuna bayat ti panagay-ayam simiasiak iti linea dagiti managay-ayam, linabsak ti adda iti tengnga ken ti guardia, ket adda sadiayen. Pinadasko a saktan a naimbag ti tengngedna babaen iti takkiagko ket natumban ket naibbatannan ti bola. Idaydayawdak dagiti kagrupok. Ngem buybuyaek ti quarterback iti daga a nalawagen nga agpapaut-ot. Kellaat a napanunotko, ‘Nagbalinakon aya a maysa nga animal? Daytoy ket ay-ayam, ngem padpadasek a dangran ti maysa a tao.’” Kaskasdi nadlaw ni Heron: “Idaydayawdak ti bunggoy.”

Dagiti pannakadangran a resulta iti nalabes a kompetensia pagsennaayan dagiti adu a kas ti kangrunaan a parikut kadagiti ay-ayam itatta. Nakalkaldaang, minilion kadagitoy a pannakadangran ramanenna dagiti ubbing a mairugi iti nasapa pay laeng iti nakarot’ kompetensiana a panagay-ayam. Sigun iti U.S. Consumer Product Safety Commission, tinawen uppat a milion nga ubbing ti maagasan iti kukuarto ti emerhensia dagiti ospital gapu iti pannakadangran iti panagay-ayam ken ti napattapatta a walo a milion pay ti agasan dagiti mangngagas ti pamilia.

Adu nga ubbing ti agsagsagaban iti nakaro a pannakadangran, a mammano a makita idi tawtawen a napalabas. Idi immuna a tawtawen agay-ayam dagiti ubbing gapu laeng iti panagragsak, agawidda no madangranda ket dida agay-ayamto manen agingga a maimbagan ti pannakadangranda. Ngem kadagiti nakarot’ kompetensiana, organisado nga ay-ayam, masansan nga agtultuloy nga agay-ayam dagiti ubbing, a dangranda pay dagiti nadangranen a paspaset ti bagi. Sigun iti maysa a dati a pitcher iti baseball a ni Robin Roberts, dagiti nataengan ti nangnangruna a makagapu iti parikut. “Nakaro ti panangpilitda—sikolohikal ken pisikal—kadagiti ubbing mabayag pay sakbay a sisasaganada a maipaay iti dayta.”

Kuarta ken Panagkusit

Ti sabali pay a parikut iti ay-ayam ket ti kuarta nagbalinen a makaringbaw a pakaseknan. Ti kinabuklis imbes a ti kinasigo iti panagay-ayam ken ti nadalus a panagay-ayam kasla isun ti mangdominar iti panagay-ayam. “Ti kinadalus ti panagay-ayam, nakalkaldaang nga ireport, napukawen nga interamente bayat ti 1980s,” insennaay ti kolumnista ti The Denver Post a ni Jay Mariotti. “Dagiti panagay-ayam umaddangda iti ’90 kas maysa a nagdakkelan a puersa iti kulturatayo, maysa a di nakapapati a nakadakdakkel nga industria (a kinapudnona, $63.1 bilion, maika-22-a-kadadakkelan iti America) a no dadduma nasaysayaat ti pannakadeskribirna a kas makaallilaw a negosio.”

Idi napalabas a tawen 162 a kangrunaan a grupo dagiti managay-ayam iti baseball idiay Estados Unidos—nasurok a 1 iti 5 kadakuada—ti nakasapul iti nasurok a maysa a milion a doliar ti tunggal maysa, a ti kangatuan a sueldo ket nasurok a tallo milion a doliar. Itan, maysa a tawen kalpasanna, nasurok a 120 a managay-ayam ti mabayadanto iti nasurok a dua milion a doliar ti tunggal maysa, agraman ti 32 a mangawatto iti nasurok a tallo milion a doliar ti tunggal maysa, ket addanto maysa a makagun-od iti nasurok a lima milion a doliar, manipud 1992 agingga iti 1995 iti tinawen! Ti panagsapul iti kuarta ken dagiti dadakkel a sueldo gagangay metten kadagiti dadduma nga ay-ayam.

Uray pay kadagiti ay-ayam iti kolehio, masansan a ti kuarta ti maipaganetget. Dagiti coach ti mangabak dakkel ti gunggonada, ta makasapulda iti agingga iti maysa milion a doliar iti tinawen a sueldo ken dagiti kuarta a maawat gaput’ pananganamong ken panangirekomendar kadagiti produktoda ken serbisioda iti publiko. Dagiti eskuelaan a mapatgan a makiay-ayam kadagiti sumagmamano a panagay-ayam iti kinakampeon idiay Estados Unidos umawatda iti adu a milion a doliar—55 milion idi nabiit pay a tawen. “Dagiti grupo iti football ken basketball iti kolehio masapul nga agbirukda iti kuarta,” kuna ti presidente ti kolehio a ni John Slaughter, “ket masapul a mangabakda tapno makabirukda iti kuarta.” Daytoy agbanag iti dakes a siklo a sadiay ti panangabak ti pagregreggetan—nga addaan iti makadangran a pagbanagan.

Yantangay ti panangsalimetmet dagiti propesional a managay-ayam iti bola kadagiti trabahoda agpannuray iti panangabak, masansan nga aramidenda ti dandani isuamin tapno mangabak. “Daytat’ saanen a panagay-ayam,” kuna ti dati a nalaing a managay-ayam a ni Rusty Staub. “Daytat’ makadangran, pisikal nga aramid.” Nasaknapen ti panagkusit. “No dika agkusit, dika padpadasen ti mangabak,” inlawlawag ti outfielder ti baseball a ni Chili Davis. “Aramidem ti aniaman a kabaelam no maaramidmo a dika matiliwan,” kuna ni Howard Johnson nga infielder iti New York Mets.

Gapuna nadadaelen ti nasayaat a kababalin, ket daytoy met ti dakkel a parikut iti panagay-ayam iti kolehio. “Dadduma a coach ken direktor iti atletiko agkusitda,” inamin ni Harold L. Enarson, dati a presidente iti Ohio State University, “bayat a dagiti presidente ken dagiti mangimatmaton gagaraenda a di ikankano.” Iti nabiit pay a tawen, 21 nga unibersidad idiay Estados Unidos ti minulta ti National Collegiate Athletic Association gapu iti panaglabsing, ket 28 a sabsabali pay nga unibersidad ti maim-imbestigar.

Awan duadua ngarud a nadadael dagiti ipatpateg dagiti agtutubo a managay-ayam, isu a sabali pay a kangrunaan a parikut iti panagay-ayam itatta. Ti panagusar iti droga tapno parang-ayen ti maaramidan dagiti atleta ket gagangayen, ngem ti pananggun-od iti edukasion masansan a saan a maparang-ay. Maysa a kangrunaan a panagadal paneknekanna a dagiti managay-ayam idiay eskuelaan nga addaan iti kangrunaan a programa iti panagay-ayam ad-adut’ busbosenda a tiempo iti panagay-ayam bayat ti panawen ti panagay-ayam ngem ti busbosenda iti panagadal ken panagatender kadagiti klaseda. Maysa a panagadal ti gobierno nasarakanna met a kurang a 1 iti 5 a managay-ayam ti pulos a di makagraduar iti kakatlo kadagiti kolehio ken unibersidad iti America nga addaan iti kangrunaan a programa iti basketball maipaay kadagiti lallaki.

Uray pay dagiti sumagmamano nga estudiante nga atleta nga agballigi kamaudiananna iti propesional a panagay-ayam ken addaan kadagiti nasayaat a sueldo masansan nga agbalinda a mabigbigbig a tattao iti panagay-ayam. Dagitoy dida kabaelan a tamingen dagiti gastosda ken sanguen ti panagbiag a sipupudno. Ti maysa laeng a pangarigan isu ni Travis Williams a natay idi napalabas a Pebrero a nakapangpanglaw nga awan a pulos ti pagtaenganna iti edad a 45. Idi 1967, bayat ti panagay-ayamna a kadua ti grupo ti football a Green Bay Packers, impasdekna ti agtultuloy pay laeng agingga ita a rekord iti propesional a football iti E.U., a mangisubli iti kickoffs iti promedio a 37.6 metros. Naminsan kinunana nga idi adda iti kolehio “pulos a di mapan iti klase. Basta agparang laeng a maipaay kadagiti panagsanay ken ay-ayam.”

Parparikut a Mainaig kadagiti Agbuybuya

Itatta busbosen dagiti tattao ti ad-adu a tiempo nga agbuya kadagiti ay-ayam ngem ti panagay-ayam kadakuada, ket adu dagiti timmaud a parikut. Ti maysa, ti ipapan kadagiti ay-ayam masansan a ramanenna ti pannakaisarang iti narugit ken naranggas pay a kababalin dagiti dadduma nga agbuybuya. Gagangayen dagiti panagaapa iti tignayen ti emosion a kasasaad dagiti panagay-ayam, ket ginasgasut ti madangran ken dadduma ti matay bayat ti panagbuyada.

Ngem itatta kaaduan kadagiti agbuya awanda iti panagay-ayam; buyaenda ida iti telebision. Idiay Estados Unidos, maysa a 24-oras a channel ti mangipaay ti ad-adu a tiempo iti panagibrodkas iti ay-ayam iti inaldaw ngem ti aniaman nga ipaay ti kangrunaan a network iti panagibrodkas kadagiti damdamag! Ngem ti kadi panagbuya iti ay-ayam nga agsolsolo iti pagtaengan awan ti parikutna?

Adda siempre. “Iti adu a tawtawen ti asawak naam-ammona ti tunggal propesional a managay-ayam,” inlawlawag ti maysa a babai, “ket isut’ saan nga agmaymaysa. Mammano dagiti gagayyemna a saan a kankanayon nga agbuybuya iti panagay-ayam. Ti kadadakkelan a krimen a mairaman itoy nga aramid,” kuna daytoy a babai, “isut’ impluensiana kadagiti ubbing.” Innayonna pay: “Kagurak ti panangusar ti asawak iti personal a tiempona nga agbuya iti ay-ayam ta awanen ti konsiderasionna kaniak wenno kadagiti annakna.”

Mammano a reklamo? Nikaanoman. Kadagiti sangakabbalayan iti isuamin a lubong, addada miembro ti pamilia a mangbusbos iti adu unay a tiempo nga agbuybuya ti ay-ayam iti telebision ta maliwayandan dagiti dadduma a miembro ti sangakabbalayan. Maysa nga agtagibalay nga asawa a taga Brazil itudona ti napeggad a pagbanagan: “Ti ayat ken panagtalek iti nagbaetan dagiti agasawa main-inot a madadael, isu a mangikabil iti panagasawa iti peggad.”

Dagiti naregget iti ay-ayam masansan a saanda a natimbeng kadagiti dadduma pay a pamay-an. Gagangayen nga agrukbabda kadagiti managay-ayam, isu a makita ti dadduma a managay-ayam a mismo a maysa a parikut. “Idi napanak iti ilik, nakatakder dagiti tattao sadiay a kasla in-inanamaenda ti bendision manipud iti Papa,” kuna ti nalaing nga agay-ayam iti tennis a ni Boris Becker. “Idi mingmingak ti mata dagiti agrayo kaniak . . . pagarupko no nakakitaak iti burangen. Nakaperreng dagiti matada ket awan biagda.”

Di ngarud pagduaduaan, ti ay-ayam mabalin a maysa a makaallukoy a puersa a mangpataud ti ragsak ken nabileg a kinasungdo. Maallukoy dagiti tattao saan laeng nga iti panagtitinnulong ken laing dagiti managay-ayam no di ket babaen iti di namnamaen a pagbanagan ti ay-ayam. Kayatda a maammuan no siasino ti mangabak. Kasta met, ti panagay-ayam mangipaay iti dibersion kadagiti minilion a mangibilang iti panagbiagda a makauma.

Kaskasdi, mabalin kadi a makaiyeg ti panagay-ayam iti ragsak kadagiti tattao? Addada kadi pudno a gunggona a maipaayda? Ket kasano a maliklikanyo dagiti parikut a mainaig kadakuada?

[Kahon iti panid 9]

Ti Relihion ti Panagay-ayam

Ikalintegan ni Tom Sinclair-Faulkner a taga Canada a ti “hockey [iti hielo] saan laeng a maysa nga ay-ayam idiay Canada: daytat’ agandar kas maysa a relihion agpaay kadagiti adu.” Daytoy ti gagangay a kababalin nga ipakita dagiti adu a managregget iti ay-ayam, sadinoman ti pagtataenganda.

Kas pangarigan, ti panagay-ayam idiay Estados Unidos makuna a “maawat wenno maanamongan a sekular a relihion.” Ti sikologo iti panagay-ayam a ni David Cox napaliiwna nga “adut’ pakainaigan ti panagay-ayam ken ti dipinasion ti diksionario iti relihion.” Dadduma a “tattao tratuenda dagiti atleta a kasla didios wenno sasanto,” kinuna ni Mr. Cox.

Dagiti panatiko iti panagay-ayam mangaramidda kadagiti adu a sakripisio, a mangipaayda iti tiempo ken kuarta iti panagay-ayamda, a masansan agbanag iti panagsagaba ti pamiliada. Dagiti agrayo kadakuada mangipaayda iti adu nga or-oras nga agbuya kadagiti panagay-ayam iti telebision. Pagpannakkelda ti kolor ti grupoda ket iparangda iti publiko dagiti emblema ti panagay-ayam. Agkantada kadagiti kankanta a sirarag-o ken agday-engda kadagiti makailasin kadakuada a napasnekda iti ay-ayam a nakainaiganda.

Adu nga atleta ti agkararag pay iti Dios maipaay iti bendision sakbay ti ay-ayam ket agparintumengda nga agkararag iti panagyaman kalpasan ti pannakaiskorda iti kalat. Idi 1986 nga ay-ayam iti World Cup, maysa a nalaing a managay-ayam iti soccer iti Argentina ti nangipabiang iti kalatna iti ima ti Dios. Ket kas kadagiti dadduma a relihiunista, dagiti panatiko iti ay-ayam makuna a “dogmatikoda a pundamentalista.” Daytoy a kinapanatiko nangiturong iti nadara, no dadduma makapapatay, a panagaapa kadagiti agriribal nga agrayo.

Umasping iti ulbod a relihion, ti “sekular a relihion” iti panagay-ayam mangipaay kadagiti “sasanto,” tradision, relikia, ken ritual kadagiti napasnek a paspasurotna ngem di mangipaay iti pudno wenno mataginayon a panggep iti panagbiagda.

[Ladawan iti panid 7]

Masansan a mabaldado dagiti managay-ayam

[Ladawan iti panid 8]

Ti panagbuya iti ay-ayam iti TV mabalin a pataudennat’ panagsisina ti pamilia