No Adda Sakit ti Isip ti Ay-ayatem

DAYTA nga aldaw ket nangrugi kas gagangay nga agsapa ti lawlawasna para iti pamilia Johnson.a Nagrubbuat ti pamilia a buklen ti uppat a miembro agpaay iti aramidenda iti dayta nga aldaw. Pinalagipan ni Gail ti agtawen iti 14 nga anakna a ni Matt a dinan makamakam ti bus a mapan idiay eskuelaan. Makapakellaat unay ti simmaruno a napasamak. Iti las-ud ti kagudua nga oras, inispreyan ni Matt iti pintura ti diding ti siledna, pinadasna a puoran ti garahe, ken ginandatna ti agbekkel iti kangatuan unay a siled ti balayda.

Ni Gail ken ni lakayna a Frank sinurotda ti ambulansia a nangipanaw ken ni Matt, ken inkagumaanda nga anagen ti kalkalpas a pasamak. Ngem nakalkaldaang ta pangrugian laeng dayta. Simmaruno ti namin-adu a pasamak a pakakitaan a ni Matt ket addaan iti sakit ti isip. Ti lima a tawen a panagrigatna ket pakairamanan ti sumagmamano a panaggandatna nga agpakamatay, namindua a pannakaarestona, pannakaipanna iti pito a pasilidad para kadagiti addaan iti sakit ti isip, ken namin-adu a panangeksamen dagiti doktor kadagiti sakit ti isip. Masansan a di ammo dagiti mariribukan a gagayyem ken kakabagian no ania ti ibaga wenno aramidenda.

Mapattapatta a 1 iti kada 4 a tattao iti intero a lubong ti maaddaan iti sakit ti isip iti dadduma a paset ti biagda. No usigentayo daytoy makapadanag nga estadistika, adda posibilidad nga addaanka iti ina, ama, anak, kabsat, wenno gayyem nga adda depekto ti utekna.b Ania ti maaramidam no kasta ti kasasaad ti maysa nga ay-ayatem?

● Ilasinmo dagiti sintoma. Mabalin a saan a dagus a madayagnos ti kaadda ti sakit ti isip. Nalabit pagarupen dagiti gagayyem ken pamilia a dagiti sintoma ket gapu iti panagbalbaliw dagiti hormone, an-annayen ti bagi, ken pagkapuyan ti personalidad, wenno gapu kadagiti narigat a kasasaad. Nakitan ti nanang ni Matt ti dadduma a sintoma kenkuana ngem impagarup ti dadakkelna no paset laeng dayta ti panagbarona a lumabasto met laeng. Nupay kasta, ti nakaro a panagbalbaliw ti pannaturog, pannangan, wenno kababalin ti mabalin a mangipasimudaag nga adda nakarkaro a kasasaad. No maipaeksamen iti doktor, mabalin nga agresulta dayta iti nasamay a panangagas ken nasaysayaat a panagbiag ti ay-ayatem.

● Ammuem ti maipapan iti dayta a sakit. Gagangay a limitado ti kabaelan dagiti tattao nga addaan iti sakit ti isip nga agsirarak maipapan iti bukodda a kasasaad. Gapuna, makatulong kenka ti impormasion a naammuam kadagiti agdama ken mapagtalkan a reperensia tapno maawatam ti mapaspasaran ti ay-ayatem. Mabalin met a makatulong kenka ti pannakisaritam ken panangipakaammom iti dayta iti sabsabali. Kas pagarigan, inikkan ni Gail dagiti apong ni Matt kadagiti pampleta medikal a nakatulong kadakuada a mangammo iti ad-adu maipapan iti dayta a sakit.

● Ipaagasmo. Nupay agpaut ti dadduma a sakit ti isip, buyogen ti umiso a panangagas, adu kadakuada ti maaddaan iti natalged ken nabunga a biag. Nakalkaldaang ta adu ti agsagaba iti adu a tawen a dida man la agpatulong. No kasano a ti grabe a sakit ti puso ket agkasapulan iti espesialista iti puso, ti sakit ti isip kasapulanna ti panangasikaso dagidiay makaammo a mangagas kadagita a kasasaad. Kas pagarigan, dagiti doktor iti saksakit ti isip mabalinda ti mangireseta iti agas a no kanayon a matomar ket mabalin a makatulong a mangkontrol iti gaganaygayan, mangpabang-ar iti danag, ken mangpakalma iti nariribuk a panunot.c

● Paregtaem ti agsagsagaba nga agpatulong. Dagidiay addaan iti sakit ti isip mabalin a dida maamiris a kasapulanda ti tulong. Nalabit isingasingmo nga agpadoktor ti agsagsagaba, basaenna ti dadduma a makatulong nga artikulo, wenno makisarita iti daydiay sibaballigin a nangparmek iti kasta a sakit. Mabalin a saan nga ikankano ti ay-ayatem ti balakadmo. Ngem dika bumdeng a bumallaet no adda posibilidad a dangran ti ay-ayatem ti bagina wenno ti sabsabali.

● Saanka nga agpabasol. Awan pay ti naaramid dagiti sientista a konklusion maipapan iti komplikado a pakainaigan dagiti gene ti maysa a tao, ti aglawlaw, ken ti kagimongan tapno agbalin a saan a normal ti panagandar ti utek. Adu ti mabalin a pakaigapuan ti sakit ti isip, agraman ti pannakadangran ti utek, panangabuso iti substansia, narigat a kasasaad iti aglawlaw, di kinabalanse dagiti kemikal iti bagi, ken ti natawid a kasasaad. Saan a makatulong ti panangpabasolmo kadagiti tattao a nangaramidda kadagiti bambanag a nakaigapuan ti panagsakitda. Kayatmo nga ipamaysa ti amin a kabaelam a tumulong ken mangparegta.

● Nainkalintegan koma dagiti namnamaem. Mabalin a maupay ti agsagsagaba no ad-adu ti namnamaem ngem iti kabaelanna. Iti sabali a bangir, mabalin a marikna ti agsagsagaba nga awanen ti serserbina no sangkadakamatmo dagiti limitasionna. Isu a nainkalintegan koma a kanayon dagiti namnamaem. Siempre, saanmo a rumbeng a panuynoyan dagiti dakes nga aramidna. Kas iti siasinoman, makasursuro dagidiay adda sakit ti isipda manipud kadagiti pagtungpalan dagiti aramidda. No naranggas, mabalin a kasapulan ti legal a pamuspusan wenno nasken a paritam a makikadua iti dadduma tapno masalakniban a mismo ti indibidual wenno ti sabsabali.

● Kanayon a makikomunikarka. Napateg ti komunikasion, uray no dadduma, mabalin a dina maawatan ti ibagbagam. Mabalin a di ninamnama ti sungbat ti tao nga adda sakit ti isipna, ket mabalin a saan a maitutop ti riknana iti agdama a kasasaad. Nupay kasta, makonsiensia laeng ti adda sakit ti isipna ken kumaro ti depression-na no babalawem ti ibagbagana. No kasla saan a makatulong ti kayatmo koma nga ibaga, agtugawka a siuulimek ken dumngegka. Akseptarem dagiti rikna ken kapanunotanna a dika mangkondenar. Ikagumaam ti agkalma. Magunggonaanka agraman ti ay-ayatem no ipakitam laeng a maseknanka a kanayon. Kasta ti napasamak ken ni Matt. Sumagmamano a tawen kalpasanna, inyebkasna ti panangapresiarna kadagidiay kinunana a “timmulong kaniak idi diak kayat ti agpatulong.”

● Panunotem dagiti kasapulan ti dadduma a miembro ti pamiliam. No adda maysa a nasken nga asikasuen ti pamilia iti tiempo nga agproblemada, mabalin a mabaybay-an ti dadduma a miembro. Iti sumagmamano a tiempo, narikna ni Amy a manang ni Matt nga isut’ “kasla saan a maipatpateg agsipud ta kasla napatpateg ti sakit ni adingna.” Dina sinaysayaat dagiti nagapuananna tapno saan a maiturong kenkuana ti atension. Kabayatanna, kasla kayat ti dadakkelna nga ad-adu ti magapuananna, tapno masupusopan dagiti pagkurangan ti adingna. Ti dadduma a nabaybay-an nga annak a kastoy ti kasasaadda padasenda ti manggun-od iti atension babaen ti panagaramidda iti makapakonsumision. Dagiti kunsumido a pamilia kasapulanda ti tulong tapno maasikasoda ti dadduma a miembro ti pamiliada. Kas pagarigan, idi a dagiti parikut ni Matt ti kangrunaan nga inasikaso ti pamilia Johnson, dagiti gagayyemda iti kongregasion dagiti Saksi ni Jehova iti lugarda ti timmulong a nangasikaso ken ni Amy.

● Agreggetka nga agaramid kadagiti banag a mangpasalun-at iti isip. Ti adut’ saklawenna a plano a mangpasalun-at iti isip rumbeng nga iramanna ti panangasikaso iti taraon, ehersisio, pannaturog, ken aktibidad a kadua ti dadduma a tattao. Gagangay a nataltalged ti riknam kadagiti simple nga aktibidad a kadua ti sumagmamano a gagayyem. Laglagipem met a ti arak pakaruenna dagiti sintoma ken lapdanna ti kinasamay dagiti agas. Ikagkagumaan itan ti pamilia Johnson a taginayonen ti rutina a mangpasalun-at iti isip a makagunggona iti amin nangruna iti anakda.

● Aywanam ti bagim. Mabalin a kumapuy ti salun-atmo gapu iti rigat a kakuykuyog ti panangaywan iti tao nga addaan iti sakit ti isip. Napateg ngarud nga asikasuem dagiti pisikal, emosional, ken naespirituan a kasapulam. Saksi ni Jehova ti pamilia Johnson. Patien ni Gail a dakkel ti naitulong ti pammatina tapno madaeranna ti rigat ti pamiliana. “Makapabang-ar dagiti Nakristianuan a gimong,” kunana, “dagita ti panawen a malipatanmi dagiti pakasikoranmi tapno maipamaysami dagiti daddadakkel nga isyu ken ti kangrunaan a namnamami. Namin-adun nga inkararagko a mabang-arankami ket kanayon nga adda mapasamak a panagbalbaliw a mangep-ep iti nasaem a kasasaad. Babaen iti tulong ni Jehova a Dios, timmalna ti panunotko, nga imposible koma no panunotem ti kasasaadmi.”

Baro itan ni Matt ken addaan iti kabbaro a panangmatmat iti biag. “Mariknak a nasaysayaatak itan a tao gapu kadagiti napasarak,” kunana. Ti manang ni Matt a ni Amy patienna a nakatulong met kenkuana ti napasamak. “Saanak unayen a manangbabalaw iti sabsabali,” kunana. “Saanmo a pulos nga ammo dagiti pudno a makagapu kadagiti kasasaad a mabalin a mangapektar iti maysa a tao. Ni laeng Jehova a Dios ti makaammo.”

No adda ay-ayatem nga addaan iti sakit ti isip, kanayon a laglagipem a ti panagbalinmo a managimdeng, manangandingay, ken mannakaawat ti makatulong kenkuana nga agbiag ken agpaimbag.

[Footnotes]

[Kahon iti panid 21]

Dadduma a Mamakdaar a Pagilasinan ti Kaadda ti Sakit ti Isip

No adda ay-ayatem nga addaan kadagiti sumaganad a sintoma, mabalin a nasken nga agpadoktor wenno agkonsulta iti doktor kadagiti sakit ti isip:

• Nabayagen a malidliday wenno masuron

• Umik-ikay iti kaaduan

• Nalabes unay ti ragsak ken lidayna

• Makapungtot unay

• Naranggas ti kababalinna

• Aglablabes ti panagusarna iti substansia

• Maam-amak unay, madanagan unay, ken maringgoran unay

• Saan a normal ti panagamakna a lumukmeg

• Dakkel ti nagbalbaliwan ti ugalina a mangan wenno maturog

• Masansan a mabatibat

• Maburiboran

• Agammangaw

• Pampanunotenna ti matay wenno agpakamatay

• Dina marisut dagiti parikutna ken dina maaramid ti inaldaw a trabahona

• Ilibakna dagiti agdadata a parikut

• Nagadu ti agkakanat ken di mailawlawag a sakitna

[Ladawan iti panid 22]

No kasla saan a makatulong ti kayatmo koma nga ibaga, agtugawka a siuulimek ken dumngegka iti agsagsagaba