Panangisagana iti Balasangmo iti Libukay

Adu a panagbalbaliw ti mapasamak iti panagbalasang. Para kadagiti agtutubo a babbai, ti libukay ti mangilasin iti daytoy a paset ti panagdakkel, a madepinar kas “ti panangrugi ti panagsangaili.”

PARA kadagiti agtutubo a babbai, mabalin a makapasikor ti panaglibukay, ken masansan nga agduduma ti riknada iti kastoy a pasamak. Kas iti adu pay a panagbalbaliw a nainaig iti panagbalasang, mabalin a makariro dayta. Adu a babbalasitang ti mabuteng wenno madanagan mainaig iti umuna a panagsangailida gapu iti di umiso a naammuanda wenno, kaaduanna, gapu iti kurang a pannakaammoda.

Dagiti babbalasitang a nakasagana iti libukay masansan a nasaysayaat ti kapadasanda iti damo a panagsangailida. Nupay kasta, ipakita dagiti panagadal a saan a nakasagana ti adu a babbalasitang. Iti maysa a surbey a nakairamanan ti 23 a pagilian, dandani kakatlo kadagiti nakipaset ti nangipadamag a saan a naibaga kadakuada ti maipapan iti libukay sakbay a napasamak dayta. Gapu ta saanda a nakasagana, saan nga ammo dagiti babbalasitang ti aramidenda idi dimteng dayta.

Dadduma kadagiti nakalkaldaang a kapadasan ket impadamag dagiti babbai a saan a nasursuruan maipapan iti panagsangaili wenno libukay. Iti maysa a panagadal, dagiti babbai a nangipadamag iti libukayda inusarda ti sasao a kas iti “nataranta,” “madanagan,” “nabainan,” ken “napabutngan” idi insalaysayda ti kapadasanda.

Kaaduanna, mabuteng dagiti tattao no makakitada iti dara, tangay ti panagpadara ket gagangay ngamin a mainaig iti ut-ot wenno pannakadunor. No dumteng ti panagsangaili, nalaka laeng ngarud a maawatan a no awan ti umno a panangilawlawag wenno panangisagana, ti sakit wenno pannakadangran ti mapanunot ti maysa a tao. Wenno mabalin a matmatan met dayta a nakababain. Amin dagitoy ket gapu iti kadawyan a panangiladawan ti kultura, sarsarita, wenno uray ti kinaignorante.

Masapul a maammuan ti balasangmo a gagangay nga agsangaili dagiti amin a nasalun-at nga agtutubo a babbai. Kas nagannak, mabalin a matulongam ti anakmo tapno saan nga agdanag wenno agbuteng. Kasano?

Nakapatpateg ti Akem Dagiti Nagannak

No maipapan iti panagsangaili, adu ti makaipaay iti impormasion kas dagiti mamaestra, mangas-asikaso iti salun-at, nayimprenta a pagbasaan, ken uray dagiti makaisuro a pelikula. Natakuatan ti adu a nagannak a masansan a mangipaay dagitoy kadagiti nagpateg nga impormasion maipapan iti kasasaad ti bagi no agsangaili agraman dagiti makapasalun-at nga aramid kabayatan dayta. Kaskasdi, mabalin nga adda dagiti kayat a maammuan ken kasapulan dagiti babbalasitang a saan nga ipakaammo dagitoy a gubuayan iti impormasion. Uray pay no ammo dagiti babbalasitang ti aramidenda no agsangailida, masansan nga agduaduada no kasanoda a tamingen ti agkakanat nga emosion ken riknada a nainaig iti panagsangaili.

Dagiti lola, manang, ken nangnangruna dagiti inna ket makatulong a mangipaay iti kanayonan a pannakaammo ken panangandingay a kasapulan dagiti babbalasitang. Kaaduanna, dagiti babbalasitang ibilangda dagiti inada a kapatgan a pagtaudan ti pannakaammo maipapan iti panagsangaili.

Dagiti ngay amma? Adu a babbalasitang ti mabain a makisarita kadakuada maipapan iti panagsangaili. Kayat ti dadduma a tulongan ida dagiti ammada iti saan a direkta a wagas kas koma iti panangipaayda iti panangandingay ken pannakaawat. Ti dadduma, kaykayatda a saan a makibiang ti amada.

Iti adu a pagilian iti napalabas a sumagmamano a dekada, immadu dagiti sangakabbalayan nga addaan iti agsolsolo nga ama.a Gapuna, umad-adu nga amma ti masapul nga agsursuro a mangisuro kadagiti babbalasangda maipapan iti panagsangaili. Masapul nga ammo dagitoy nga amma dagiti kangrunaan a maammuan dagiti babbalasangda maipapan iti panagsangaili agraman ti dadduma pay a pisikal ken emosional a panagbalbaliw a mapaspasaranda. Mabalin nga ikeddeng dagiti amma ti agpabalakad kadagiti innada wenno kakabsatda a babbai maipaay iti praktikal a pammagbaga ken tulong maipapan iti daytoy a banag.

No Kaano a Rugian ti Pannakisarita

Kadagiti industrialisado a pagilian, kas iti Estados Unidos, South Korea, ken dagiti Makinlaud a paset ti Europa, kaaduanna a dumteng ti libukay iti promedio nga edad a nagbaetan ti 12 ken 13, nupay mabalin a dumteng a nasapa iti edad a 8 ken naladaw a 16 wenno 17. Iti dadduma a paset ti Africa ken Asia, mabalin a nangatngato ti promedio nga edad ti panaglibukay. Kas pagarigan, idiay Nigeria, 15 ti promedio nga edad. Sumagmamano a banag ti mabalin a mangapektar iti libukay kas iti tinawid a kasasaad, ti kasasaad ti ekonomia, nutrision, panagtrabaho, ken ti kangato ti disso a pagnanaedan.

Kasayaatan no rugiam a kasarita ti balasangmo maipapan iti dayta sakbay nga aglibukay. Isu a ti panagsasarita maipapan iti panagbalbaliw ti bagi ken panagsangaili ket masapul a mangrugi no ubing pay ti balasangmo, nalabit no agtawenen iti agarup walo. Nalabit mariknam a nasapa unay dayta, ngem no agtawenen iti baet ti walo ken sangapulo, mabalin a mangrugrugin nga agmataengan ti uneg ti bagina gapu iti iyaadu dagiti hormone-na. Mabalin a madlawmo ti panagbalbaliw ti bagina gapu kadagiti panagbalbaliw a mainaig iti panagbalasang, kas kadagiti dumakdakkel a susona ken umad-adu a buok iti bagina. Napartak a tumayag ken lumukmeg ti kaaduan a babbalasitang sakbay la unay nga aglibukayda.

No Kasano a Pagsaritaan ti Panagsangaili

Masansan nga interesado dagiti babbalasitang a dandanin aglibukay maipapan kadagiti inanamaenda. Mabalin a nangngegdan ti dadduma a babbalasitang idiay eskuelaan nga agsasarita maipapan iti dayta. Adda salsaludsodda, ngem dida ammo ti maitutop a sasao nga usarenda tapno masaludsodda ti maipapan iti dayta. Nalabit mabainda a makisarita maipapan iti dayta.

Kasta met laeng dagiti nagannak. Nupay dagiti inna ti kangrunaan a pakaammuan iti impormasion maipapan iti panagsangaili, masansan a saanda a nakasagana ken marigatanda a makisarita maipapan iti dayta. Nalabit kasta ti mariknam. Isu a kasano a rugiam ti makisarita maipapan iti libukay ken panagsangaili ti balasangmo?

Dagiti di pay tin-edyer a dandanin aglibukay mabalin a maawatanda ti simple ken espesipiko nga impormasion. Mabalin a pakairamanan dayta no kasano kasansan ti panagsangaili, kasano kapaut, wenno kasano kaadu a dara ti mapukaw. Isu a kadagiti umuna a tukad ti panangisuro maipapan iti panagsangaili, nalabit ti kasayaatan ket ipangpangrunam dagiti nagangganat ken mas praktikal a paset ti panangasikaso iti panagsangaili. Malaksid iti dayta, mabalin a masapul a sungbatam dagiti saludsod a kas iti: Ania ti mariknam? wenno Ania ti namnamaek?

Kalpasanna, nalabit kayatmo a pagsaritaanyo dagiti detalye a mapasamak iti bagi kabayatan ti panagsangaili. Masansan nga adda dagiti magun-odam a pagbasaan manipud kadagiti doktor wenno libraria wenno paggatangan iti libro. Dagita a reperensia ti mabalin a makatulong a mangilawlawag kadagiti detalye. Mabalin a kaykayat ti sumagmamano a babbalasitang a basaen a mismo dagita a reperensia. Mabalin a natalged ti rikna ti dadduma no ibasam dayta kadakuada.

Mangpilika iti naulimek a lugar a pangrugianyo a makisarita. Rugiam babaen iti simple a pannakisaritam maipapan iti panagdakkel ken panagmataengan. Nalabit kastoy ti kunam: “Dumtengto ti aldaw a mapadasam ti normal a mapaspasamak iti amin a babbai. Ammom kadi no ania dayta?” Wenno mabalin a rugian ti maysa nga ina babaen iti personal a kapadasanna a kas iti: “Idi ubingak pay a kas kenka, pinampanunotko no ania ti rikna ti agsangaili. Dayta ti pagsasaritaanmi kadagiti gagayyemko idiay eskuelaan. Napagsasaritaan kadin dagiti gagayyemmo dayta?” Ammuem ti ammonan maipapan iti panagsangaili ket ilintegmo ti aniaman a di umiso a pannakaawatna. Masapul a sisasaganaka, ta iti damo a pannakisaritam, mabalin a sika ti kaaduan wenno nalabit bukbukodam pay ketdi ti agsao.

Kas maysa a babai nga awan duadua a nagdanag ken naseknan met idi maipapan iti libukay, mabalin nga usarem ti personal a kapadasam no salsalaysayem daytoy a tema. Ania ti masapul idi a maammuam? Ania ti kayatmo a maammuan? Ania nga impormasion ti nakatulong? Ikagumaam ti mangipaay iti natimbeng a panangmatmat kadagiti positibo ken negatibo nga aspeto ti panagsangaili. Masapul sisasaganaka a mangsungbat kadagiti saludsod.

Agtultuloy a Panangisuro

Masapul a matmatam ti panangisuro maipapan iti panagsangaili kas agtultuloy a proseso imbes a maminsan laeng a saritaan. Saan a masapul a saklawem a mammaminsan ti amin a detalye. Mabalin nga ad-adda a mapabutngan ti balasangmo iti mamimpinsan a nakaad-adu nga impormasion. In-inut a masursuro ti ubbing ti bambanag. Kasta met a mabalin a nasken nga ulit-ulitem dayta nga impormasion iti nagduduma a tiempo. Bayat a bumalbalasangda, ad-adda a maawatanda dagiti kanayonan a detalye.

Maysa pay, agbalbaliw ti kababalin dagiti babbalasitang maipapan iti panagsangaili iti intero a panagbalasangda. Inton ad-adun ti kapadasan ti balasangmo maipapan iti panagsangailina, mabalin a sarangtennanto dagiti kabbaro a pakadanagan ken pakaseknan. Gapuna, masapul nga itultuloymo ti mangipaay iti impormasion kenkuana ken sungbatam dagiti saludsodna. Ipamaysam dagiti kapatgan ken dagiti maitutop iti edad ti balasangmo ken iti kabaelanna a tarusan.

Sika ti Umuna a Makisarita iti Anakmo

Ngem ania ngay ti aramidem no kasla saan nga interesado ti balasangmo maipapan iti panagsangaili? Nalabit bumdeng a makisarita maipapan kadagiti personal a banag. Wenno mabalin a kasapulanna laeng ti tiempo tapno saan a mabain nga agsaludsod maipapan iti dayta. Mabalin nga ibagana pay ketdi nga ammonan ti amin a banag a masapul a maammuanna.

Iti maysa a panagadal maipapan kadagiti babbalasitang nga adda iti maikanem a grado idiay Estados Unidos, kaaduan kadakuada ti mangmatmat iti bagida a nakasaganadan nga aglibukay. Nupay kasta, idi ad-adda pay a napagsaludsodanda, nabatad a kurang ti pannakaammoda. Nabatad met a pinatidan ti nadumaduma a di umiso a kapanunotan a naibasar kadagiti kadawyan a panangiladawan ti kultura ken sarsarita. Isu nga uray no ibaga ti balasangmo a sisasaganan nga aglibukay, masapul a kasaritam latta maipapan iti dayta.

Mabalin nga agpannuray dayta kenka a makisarita maipapan iti panagsangaili ken itultuloymo nga aramiden dayta. Kinapudnona, rebbengem dayta kas ama wenno ina. Bigbigenna man wenno saan a kasapulanna dayta, ti balasangmo talaga a kasapulanna ti tulongmo. Mabalin a maupayka ken mariknam a saan nga umdas ti pannakaammom, ngem dika sumuko. Aganuska. Inton agangay, sigurado nga apresiarento ti balasangmo a nakapatpateg dagiti panangikagumaam.

[Footnote]

[Blurb iti panid 11]

Kasayaatan nga iranudmo ti impormasion iti balasangmo sakbay ti damo a panagsangailina

[Kahon iti panid 13]

NO KASANOKA A MAKISARITA ITI BALASANGMO MAIPAPAN ITI PANAGSANGAILI

❖ Ammuem ti ammonan. Lawlawagam dagiti di umiso a pagarupna. Siguraduem a husto dagiti impormasion nga ammona.

❖ Iranudmo dagiti kapadasam. Babaen ti pananglagip ken panangiranudmo kadagiti kapadasam iti panagsangaili, makaipaayka iti kasapulan unay ti balasangmo nga emosional a tulong.

❖ Mangipaayka iti praktikal nga impormasion. Dagiti gagangay a saludsoden dagiti babbalasitang iramanna ti: “Ania ti aramidek no agsangailiak idiay eskuelaan?” “Ania dagiti produkto nga usarek no agsangailiak?” “Kasano nga usarek dagitoy?”

❖ Ilawlawagmo ti impormasion iti simple a pamay-an. Ibagaymo ti impormasion iti edad ken abilidad ti balasangmo a mangtarus tapno maawatanna dayta.

❖ Paregtaem nga itultuloyna ti agsursuro. Rugiam ti makisarita iti balasangmo sakbay nga aglibukay, ken itultuloymo ti kasta a pannakisarita agingga a kasapulan uray kalpasan ti panangrugina nga agsangaili.

[Ladawan iti panid 12, 13]

Mannakaawatka koma. Mabalin nga agkedked a makisarita ti balasangmo maipapan kadagiti personal a banag