No Kaano a Bigla a Nagrakaya ti Moralidad

PANAGKUNAM, kaano a nangrugi ti bigla a panagrakaya ti moralidad? Iti kaaldawam wenno nalabit idi kaaldawan dagiti in-inauna a kakabagiam wenno gagayyemmo? Adda dagiti agkuna a ti kakaruan a panagrakaya ti moralidad ket nangrugi idi bimtak ti Sangalubongan a Gubat I idi 1914. Kastoy ti insurat ti propesor iti historia a ni Robert Wohl, iti librona a The Generation of 1914: “Kanayon a nakallalagip kadagidiay nagbiag idi panawen ti gubat a nagpatingga ti maysa a lubong ket nangrugi ti sabali idi Agosto 1914.”

“Iti sadinoman, narpuogen dagiti naipasdek a pagalagadan iti kababalin—nagrakayan dayta,” kinuna ti historiador a ni Norman Cantor. “No dagiti politiko ken heneral tratuenda a kasla kadagiti animal a maparti dagiti minilion a tattao nga iturayanda, ania pay ngarud a pagalagadan iti relihion wenno etika ti makaiparit kadagiti tattao tapno saanda a sirurungsot a tratuen ti maysa ken maysa kas atap nga animal? . . . Gapu iti nakaap-aprang a pannakapapatay ti rineprep a tattao idi Umuna a Sangalubongan a Gubat [1914-18], naan-anay a nadadael ti pateg ti biag dagiti tattao.”

Iti detalyado a librona a The Outline of History, kinuna ti Ingles a historiador a ni H. G. Wells a “nangrugi a madadael ti moralidad” kalpasan a simmaknap ti teoria ti ebolusion. Apay? Addan dagiti nangipagarup a ti tao ket maysa laeng a nangatngato a kita ti animal. Ni Wells, a maysa idi nga ebolusionista, insuratna idi 1920: “Imbilangda ti tao kas maysa nga animal a paset iti komunidad a kas iti mangnganup nga aso ti India . . . , isu a kasla normal laeng kadakuada ti panangilupitlupit ken panangkontrol dagiti naturay ken mannakabalin iti kagimongan.”

Wen, kas kinuna ni Cantor, ti umuna a sangalubongan a gubat naan-anay a binalbaliwanna ti pagalagadan ti tattao maipapan iti naimbag ken dakes. Inlawlawagna: “Napagparang a ti immun-una a henerasion ket nagkamali iti amin a banag—iti politika, iti panagkawkawes, ken iti moral a panangmatmat mainaig iti sekso.” Dagiti relihion, a nangrabngis kadagiti Nakristianuan a sursuro babaen ti panangitandudoda iti teoria ti ebolusion ken panangisungsongda iti panaggugubat, dakkel ti nagbalin a pasetda iti panagrakaya ti moralidad. Insurat ni Brigadier General Frank Crozier ti Britania: “Dagiti Nakristianuan nga Iglesia ti kangrunaan a manangisungsong iti tarigagay a mangranggas ken pumatay ket nalakami nga inusar ida para iti panggepmi.”

Pannakayaleng-aleng Dagiti Pagannurotan iti Moralidad

Iti dekada kalpasan ti Sangalubongan a Gubat I—ti makunkuna a Roaring Twenties—saanen a maal-alagad dagiti nagkauna a prinsipio ken moral a kinainget ket nasuktan iti panangmatmat nga amin a kita ti kababalin ket maawat. Kastoy ti kinuna ti historiador a ni Frederick Lewis Allen: “Ti sangapulo a tawen kalpasan ti gubat ket mabalin a maitutop a maawagan iti Dekada Dagiti Dakes a Kababalin. . . . Idi napukaw ti nagkauna nga urnos ti bambanag, napukaw met dagiti prinsipio a nangpasayaat iti kasasaad ken panggep ti biag, ket saan a kaskarina a nasarakan dagiti prinsipio a maisukat iti dayta.”

Nagnakem ti adu a tattao gapu iti nakaro a kinapanglaw a napasaranda bayat ti sangalubongan a Great Depression idi dekada 1930. Ngem idi ngudo dayta a dekada, bimtak ti nakarkaro a gubat—ti Sangalubongan a Gubat II. Di nagbayag, mangar-aramiden dagiti nasion kadagiti nakabutbuteng nga igam a pangdadael, a dagus nga inalangonda ti lubong manipud iti Depression ngem inrarebda dayta iti awan pay kaaspingna a panagsagaba ken buteng. Idi nagpatingga ti gubat, ginasgasut a siudad ti nadadael; dua idiay Japan ti nalangalang, a tunggal maysa kadagita ti natinnagan iti maysa a bomba atomika! Minilion ti natay kadagiti nakaal-alingget a kampo konsentrasion. Iti pakabuklan, agarup 50 a milion a lallaki, babbai, ken ubbing ti natay gapu iti dayta a gubat.

Bayat ti makapakintayeg a kasasaad idi Sangalubongan a Gubat II, sinurot ti tattao dagiti bukodda a pagannurotan iti kababalin, imbes nga alagadenda dagiti nabangonanda a pagalagadan iti kinaimbag. Ti libro a Love, Sex and War—Changing Values, 1939-45, inkomentona: “Agparang a napanuynoyan ti seksual a kinalulok idi tiempo ti gubat, ket nagraira dayta a kinaawan panagteppel iti kagimongan dagiti sibilian nga adayo iti paggugubatan. . . . Di nagbayag, gapu iti kinaganat ken kinagagar iti tiempo ti gubat, saanen nga inkankano dagiti tattao dagiti moral a pagalagadan, ken limmaka ken immababa ti biag iti kagimongan dagiti sibilian a kas iti kasasaad ti biag iti paggugubatan.”

Gapu iti kanayon a panagpeggad ti biagda, dimmegdeg ti panagtarigagay ti tattao iti emosional a relasion, uray temporario laeng. Iti panangikalinteganna iti seksual a kinalulok bayat dagita a dramatiko a tawen, kinuna ti maysa a Briton nga agtagibalay: “Saankami a talaga nga imoral, madama la ngamin idi ti gubat.” Inaklon ti maysa nga Americano a soldado, “Imoralkami no iti panangmatmat ti kaaduan a tattao, ngem agkabannuagkami idi ket ammomi a mabalin a mataykami kabigatanna.”

Adu a nakalasat iti dayta a gubat ti nagsagaba kas resulta dagiti nakaal-alingget a pasamak a nasaksianda. Agingga ita, dadduma agraman dagiti ubbing pay idi, ti maburiboran latta no malagipda dagiti nakabutbuteng a pasamak. Adu ti napukaw ti pammatida agraman ti moral a kinasimbengda. Gapu ta ibilang dagiti tattao a saan a manayon ti aniaman a pagalagadan iti naimbag ken dakes, dida raemen ti siasinoman nga autoridad a mabalin a mangipasdek kadagita.

Dagiti Baro a Pagalagadan iti Kababalin

Kalpasan ti Sangalubongan a Gubat II, naipablaak dagiti panagadal iti kababalin ti tattao mainaig iti sekso. Ti maysa a kasta a panagadal idiay Estados Unidos idi dekada 1940 ket ti Kinsey Report, a nasurok a 800 ti panidna. Kas resultana, saan a kas iti sigud, adun a tattao ti nangrugi nga agbalin a prangka maipapan iti seksual a bambanag. Nupay naibilang nga aglablabes ti naireport nga estadistika mainaig kadagidiay addaan iti homoseksual nga aramid ken dadduma pay a kuestionable a seksual a kababalin, ipalgak dayta a panagadal a nakaro ti panagrakaya ti moral kalpasan ti gubat.

Adda idi ti tiempo a naikagumaan ti pannakataginayon ti pagalagadan iti naimbag ken dakes. Kas pagarigan, naiparit iti radio, pagsinean, ken iti telebision ti panangipangngeg wenno panangipabuya iti aniaman nga imoral. Ngem saan a nagbayag dayta. Ti sigud a sekretario iti edukasion ti E.U. a ni William Bennett, inlawlawagna: “Ngem idi dekada ti 1960, ti moralidad iti America ket napartak ken nagtultuloy a nagrakaya agturong iti pannakabalbaliw ti sibilisasion.” Kasta met ti kasasaad iti adu pay a pagilian. Apay a kimmaro ti panagrakaya ti moralidad idi dekada 1960?

Iti dayta a dekada, dandani naggiddan ti gannuat a women’s liberation ken ti nakaro a panagbalbaliw ti kababalin mainaig iti seks agraman ti itataud ti maaw-awagan a baro a moralidad. Napataud met dagiti epektibo a pildoras a manglapped iti panagsikog. Idi mabalinen a matagiragsak ti panagdenna a maliklikan ti panagsikog, nagbalin a gagangay ti “seksual a relasion a saan a kasapulan ti aniaman a pannakaikumit ti siasinoman kadagiti agdenna.”

Kagiddanna, limmukay ti moral a pagannurotan kadagiti pagiwarnak, pelikula, ken telebision. Idi agangay, ti sigud a mangidadaulo iti National Security Council ti Estados Unidos a ni Zbigniew Brzezinski, kastoy ti kinunana mainaig kadagiti prinsipio a madakdakamat iti TV: “Nalawag nga itandudo dagita ti panangpennek iti bagi, pagparangenda a normal ti nakaro a kinaranggas ken kinaulpit, [ken] iparegtada ti seksual a kinalulok.”

Idi dekada 1970, limmataken ti VCR wenno videocassette recorder. Iti pribado a biagda kadagiti pagtaengan, mabalinen a mabuya dagiti tattao ti imoral, agdadata a seksual a material a dida pulos kayat a buyaen iti pagsinean ta nalabit nga adda makakita kadakuada. Ita, babaen ti Internet, ti nakaro a pornograpia ket mabalinen a magun-odan iti intero a lubong babaen ti siasinoman nga addaan ti kompiuter.

Adu ti nakaam-amak a resultana. Kinuna ti warden iti maysa a pagbaludan iti Estados Unidos: “Idi, sangapulo a tawen ti napalabasen, mabalinko nga isarita kadagiti maibalud nga agtutubo ti maipapan iti naimbag ken dakes. Ngem dagiti agtutubo a maibalbalud ita, awan a pulos ti ammoda maipapan iti sarsaritaek.”

Pagpaiwanwanan?

Saan a mapagpannurayan dagiti relihion ti lubong a mangisuro kadatayo iti naimbag. Imbes nga itandudoda dagiti nalinteg a prinsipio kas inaramid ni Jesus ken dagiti pasurotna idi umuna a siglo, dagiti relihion nagbalinda a paset ti lubong ken ti kinadakesna. Inyimtuod ti maysa a mannurat: “Kaano pay nga imbaga dagiti tattao nga awan iti dasigda ti Dios no tiempo ti gubat?” No maipapan iti panangitandudo kadagiti moral a pagalagadan ti Dios, kinuna ti maysa a klero ti New York City sumagmamano a tawen ti napalabasen: “Ti iglesia ti kakaisuna nga organisasion iti lubong a ti makalikaguman para kadagiti sumrek iti dayta ket nalaklaka ngem kadagiti sumrek iti maysa a bus.”

Nalawag a kasapulan ti naganat a tignay gapu iti nakaro a panagrakaya ti moralidad iti daytoy a lubong. Ngem ania a tignay? Ania a panagbalbaliw ti kasapulan? Siasino ti makaaramid iti dayta, ken kasano a maitungpal dayta?

[Blurb iti panid 5]

“Gapu iti nakaal-alingget a panangpapatay iti rineprep a tattao idi Umuna a Sangalubongan a Gubat [1914-18], naan-anay a nadadael ti pateg ti biag dagiti tattao”

[Kahon iti panid 6]

KINASINGPET KONTRA PRINSIPIO

Ti kinasingpet ket addaan iti masnup a kaipapanan. Ti maysa a tao ket mabalin a napudno, nasungdo, desente, ken mararaem wenno saan. Ita, ti sao a “kinasingpet” ket nagbalinen a “prinsipio.” Ngem adda parikut maipapan iti dayta, kas kinuna ti historiador a ni Gertrude Himmelfarb iti librona a The De-Moralization of Society: “Ti maysa a tao saanna a mabalin nga iyasping ti kinasingpet iti prinsipio, . . . ta saanna a maibaga nga adda kalintegan ti tunggal maysa a mangpili kadagiti bukodna a pagalagadan ti kinasingpet.”

Kinunana a ti prinsipio ket “mabalin a patpatien, kapanunotan, kababalin, rikna, ugali, ideolohia, kayat, panangidumduma, wenno uray pay ketdi dagiti nagpaiduma a galad—aniaman nga ipatpateg ti siasinoman nga indibidual, grupo, wenno kagimongan, iti aniaman a panawen, iti aniaman a rason.” Iti agdama a nawaya a kagimongan, patien dagiti tattao a nainkalintegan ti panangpilida kadagiti bukodda a prinsipio, a kas no agpilida iti gatangenda iti tiendaan. Ngem no kasta ti kasasaad, ania ngayen ti mapasamak iti pudno a kinasingpet ken moralidad?

[Ladawan iti panid 6, 7]

Lumaklaka a lumaklaka ti maaddaan iti imoral a paglinglingayan