Panagaliwaksay iti Vanuatu — Watchtower ONLINE A LIBRARIA

Panagaliwaksay iti Vanuatu

BABAEN ITI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY NEW CALEDONIA

Napaksuyankay kadin? Kasapulanyo kadi ti agaliwaksay? Darepdepenyo nga agkakainarankayo iti isla iti tropiko. Iladawanyo iti panunotyo nga aglanglangoykayo iti umasul a berde a danum, agpalpallailang iti napuskol a kabakiran, wenno makilanglangen kadagiti katutubo a tribu. Adda pay kadi kasta nga arig paraiso a lugar ditoy daga? Adda! Iti adayo nga isla ti Vanuatu.

MASARAKAN ti Vanuatu iti nagbaetan ti Australia ken Fiji. Buklen daytoy iti agarup 80 a babassit nga isla a mangporma iti kasla letra a Y iti makin-abagatan a laud a Pacifico. Sigun kadagiti geologo, ti panaggaraw dagiti dadakkel a batbato iti uneg ti danum ti nangpataud kadagiti nangangato a bantay. Dagiti tapaw dagitoy a bambantay nga agrungarong iti taaw ti mangbukel kadagiti nabato ken narangkis nga isla ti Vanuatu. Ita, ti naynay a panaggaraw dagiti dadakkel a bato iti uneg ti daga ti pakaigapuan dagiti babassit a ginggined ken mamagbalin nga aktibo iti siam a bulkan. Dagiti natured nga agpaspasiar mabalinda pay ti umasideg tapno mabuyada ti panagayus dagiti nalunag a batbato.

Naruay dagiti napuskol a kabakiran kadagitoy nga isla. Masarakan ditoy dagiti dadakkel a kayo a banyan, a naglawa ti saknapan dagiti narukbos a sangana. Nasurok a 150 a kita dagiti orkidia ken 250 a kita dagiti pako ti nangarkos iti kasamekan. Dagiti nangayed nga aplaya ken nagkurbakurba a derraas ti nanglikmut iti nalitnaw a danum a napno kadagiti namaris nga ikan ken korales. Dumayo dagiti turista tapno makilangoy kadagiti naamo ngem managay-ayam a dugong iti Isla ti Epi.a

Dagiti Kanibal ken Cargo a Kulto

Damo a simmangpet dagiti managsukisok a taga-Europa idiay Vanuatu idi 1606.b Dagiti naulpit a tribu ti agnanaed idi kadagita nga isla, ket agraraira ti kanibalismo (pannangan iti tao). Kadagidi a tiempo, nasaknapan ti isla kadagiti sandalwood, maysa a naayamuom a kayo a napateg iti Asia. Gapu ta nakita dagiti negosiante a taga-Europa a dakkel a panguartaan dagitoy a kayo, adu ti pinukanda. Kalpasanna, rinugianda ti blackbirding.

Ti blackbirding ramanenna ti panangtangdan kadagiti katutubo tapno agtrabaho iti kaunasan ken kakapasan idiay Samoa, Fiji, ken Australia. Pinagparangda a situtulok dagiti trabahador nga agtrabaho iti tallo a tawen. Ngem iti kinapudnona, kaaduan kadakuada ti nakidnap. Idi kapigsa ti negosio idi arinunos ti dekada 1800, nasurok a kagudua ti populasion dagiti lallaki ti nagtrabaho iti ballasiw taaw kadagiti sumagmamano nga isla ti Vanuatu. Saanen a nakasubli ti kaaduan kadakuada. Idiay laeng Australia, dandani 10,000 a katutubo manipud kadagiti Isla Pacifico ti natay, a kaaduanna gapu iti sakit.

Dagiti sakit dagiti taga-Europa dinidigrada dagiti isla ti Vanuatu. Bassit wenno awan pay ketdi ti pangsumra dagiti agnanaed iti isla maikontra iti kamuras, kolera, tuko, ken dadduma pay a sakit. “Ti gagangay a panateng kabaelanna nga ikisap ti intero a populasion,” kuna ti maysa a libro.

Dimteng dagiti misionero ti Kakristianuan idiay Vanuatu idi 1839 ket dagus a naawisda a makipangrabii. Naipadamag nga isuda a mismo ti nagserbi a pannakataraon! Kasta met laeng ti nalidem a nagbanagan ti adu a simmaruno kadakuada. Ngem idi agangay, nakaramut ti relihion a Protestante ken Katoliko iti intero nga isla. Iti agdama, nasurok a 80 porsiento kadagiti residente ti Vanuatu ti agkunkuna a miembroda kadagita a relihion. Nupay kasta, kuna ti autor a ni Paul Raffaele, “adu pay laeng kadagiti lumugar ti mamati kadagiti mangkukulam, nga agus-usar kadagiti anting-anting kadagiti ritual a nairanta a manggayuma, mangpabussog iti baboy, wenno mangpatay iti kabusor.”

Ti Vanuatu ket pagnanaedan met ti maysa kadagiti kapautan a cargo a kulto. Bayat ti Gubat Sangalubongan II, kagudua a milion a soldado ti America ti limmasat iti Vanuatu nga agturong iti paggugubatan iti Pacifico. Nagamanga dagiti agnanaed iti isla gapu iti nagadu a kinabaknang, wenno “cargo,” nga awit dagiti soldado. Idi nalpas ti gubat, pimmanaw lattan dagiti soldado. Imbellengda iti baybay dagiti natda nga alikamen ken abasto nga aggatad iti minilion a doliar. Dagiti narelihiosuan a grupo a maawagan iti cargo a kulto nangbangonda kadagiti sangladan ken eropuerto sa nangangayda iti militar a panagsanay babaen ti panagusarda kadagiti sinsinan nga alikamen dagiti militar tapno maallukoy dagiti bisita nga agsubli. Agingga ita, ginasut nga agnanaed iti Isla ti Tanna ti agkarkararag pay laeng kenni John Frum—“maysa a parbo a mesias nga Americano.” Pagarupenda nga agsublinto daytoy a mesias tapno mangyeg iti aglaplapusan a kinabaknang.

Panagduduma ti Kultura

Nadumaduma la ketdi ti pagsasao ken kostumbre iti daytoy nga isla. Kuna ti maysa a libro: “Sigun kadagiti taga-Vanuatu, isuda ti kaaduan ti maawatan a pagsasao no idilig iti tunggal tao iti aniaman a pagilian iti lubong.” Di kumurang a 105 a lenguahe ken adu a dialekto ti maus-usar iti intero nga arkipelago. Ti opisial a lenguaheda ket Ingles, Pranses, ken Bislama, ti kadawyan a pagsasaoda.

Ngem iti intero nga isla, adda nagpapadaanda: Tunggal aspeto ti panagbiagda ket mainaig kadagiti an-anito. Kinapudnona, ti uso ita a bungee jumping ket nagtaud iti maysa a nagkauna a ritual mainaig iti kinabunga iti Isla ti Pentecost. Bayat ti tinawen a panagapit iti kamote, tumpuak dagiti lallaki ken ubbing manipud kadagiti kayo a torre nga agtayag iti 20 agingga iti 30 metro. Dagiti laeng lanut a naigalut iti sakada ti mangtengngel kadakuada. Apagsagid ti uloda iti daga, namnamaen dagiti timpuak nga agbalin a “nabunga” ti daga iti sumaganad a tawen ti panagapit.

Iti Isla ti Malekula, nabiit pay a linuktanda ti islada kadagiti dayo. Agnanaed ditoy dagiti tribu a maawagan iti Dakkel a Nambas ken Bassit a Nambas. Dagitoy a dati a naulpit a kanibal naipadamag a kinnanda ti naudi a biktimada idi 1974. Nagpatingga met ti kaugalianda a nairut a panangreppet iti ulo dagiti lalaki a maladaga tapno maporma a paatiddog ti bangabangada ta pagarupenda a “makaay-ayo” dayta. Naisangsangayan itan ti kinamannakigayyem dagiti Nambas ken maragsakanda a mangiranud iti kulturada kadagiti bisita.

Dagiti Tattao iti Paraiso

Kaaduan a bumisita iti Vanuatu ti mapan sadiay tapno agaliwaksay iti apagbiit. Ngem kadagiti Saksi ni Jehova a simmangpet sadiay agarup 70 a tawen ti napalabasen, napanda sadiay tapno tulonganda dagiti tattao a mangammo iti Dios. Nagsayaat ti imbunga ti panagregget dagiti Saksi iti daytoy ‘nakaad-adayo a paset ti daga.’ (Aramid 1:8) (Kitaenyo ti kahon a “Nagbalin a Kristiano ti Dati nga Adikto iti Kava.”) Idi 2006, dagiti lima a kongregasion dagiti Saksi iti daytoy a pagilian nangbusbosda iti nasurok a 80,000 nga oras a nangiranud iti mensahe ti Biblia maipapan iti umad-adani a paraiso a daga. (Isaias 65:17-25) Nakaragragsak ta iti dayta a Paraiso, addanto agnanayon a pannakabang-ar manipud kadagiti pakasikoran ken pakaringgoran ti agdama a biag!—Apocalipsis 21:4.

[Footnotes]

a Dagiti dugong ket managkaan iti ruot nga animal iti taaw a dumakkel agingga iti 3.4 metro ken dumagsen agingga iti nasurok nga 400 kilo.

b New Hebrides idi ti nagan ti Vanuatu sakbay a nagun-odna ti wayawayana kas maysa a nasion idi 1980.

[Kahon/Ladawan iti panid 17]

DAGITI NARAGSAK NGA ISLA

Idi 2006, ti Vanuatu ti umuna iti listaan ti Happy Planet Index. Daytoy nga index nga impaay ti New Economics Foundation, maysa a grupo dagiti eksperto a taga-Britania, inlistana ti panagsasaruno dagiti 178 a pagilian sigun iti kinaragsak, kinapaut ti biag, ken epekto ti aglawlawda. ‘Ti Vanuatu ti immuna iti listaan gapu ta naragsak dagiti umilina, agpaut iti dandani 70 a tawen ti edadda, ken bassit ti maar-aramidanda a panangdadael iti planeta,’ kinuna ti diario a Vanuatu Daily Post.

[Ladawan]

Nailian a kawes

[Credit Line]

[Kahon/Ladawan iti panid 17]

NAGBALIN A KRISTIANO TI DATI NGA ADIKTO ITI KAVA

Ni Willie nga agnanaed iti Isla ti Pentecost ket nakaro ti panaginumna iti kava sipud pay kinaagtutubona. Daytoy a makabartek nga inumen ket nagtaud kadagiti naanger a nataltal a ramut ti kava. Rinabii nga agawid a nabartek manipud kadagiti paginuman nga aglaklako iti kava. Nailumlom iti utang. Masansan a naranggas ket kabilenna ni Ida a baketna. Ngem adda katrabahuanna a Saksi ni Jehova a nangparegta kenkuana nga agadal iti Biblia. Immanamong ni Willie. Idi damo, saan a kayat ni Ida nga agadal ni Willie. Ngem idi simmayaat ti kababalin ni lakayna, nagbaliw ti panunotna ket nagpayadal metten. Rimmang-ayda a dua iti naespirituan. Idi agangay, insardeng ni Willie dagiti bisiona. Idi 1999, nabautisaran da Willie ken Ida kas Saksi ni Jehova.

[Mapa iti panid 15]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

NEW ZEALAND

AUSTRALIA

TAAW PACIFICO

FIJI

[Ladawan iti panid 16]

Nupay nakapegpeggad daytoy nga aramid, tumpuak dagiti lallaki kas paset ti ritual ti kinabunga

[Credit Line]

[Credit Line iti panid 15]

[Credit Line iti panid 16]

[Credit Line iti panid 17]