Sakit ti Ngipen—Umukuok a Tuok!

Iti maysa a tiendaan idi Edad Media, adda nalabor ti kawesna nga erbolario nga agpampannakkel a kabaelanna a paruten ti ngipen nga awan ti marikna nga ut-ot. Adda kakumplotna nga aginmamadi nga agpaparut. Ti erbolario aginkukuna a parutenna ti ngipen sana ipakita ti daradara a sangi. Iti kasta, maallukoy nga agpaparut ken agbayad dagidiay agsakit ti ngipenda. Tapno saan a mapabutngan dagiti dadduma a pasiente, mapaguni ti tambor ken trumpeta a mangringbaw iti ikkis dagiti madama a maparparutan. Sumagmamano la nga aldaw, mabalin a lumtegen dagiti gugotda ngem nakapanawen ti erbolario.

MANMANO itan kadagiti agsakit ti ngipenda ti agpaparut kadagiti manangallilaw nga erbolario. Kabaelanen dagiti dentista ita nga agasan ti sakit ti ngipen ken masansan a malapdanda ti panagtuppol. Nupay kasta, adu pay laeng ti mabuteng nga agpadentista. Maapresiaren ti moderno a kinadentista bayat a suksukimatentayo no kasano a damo a nasursuro nga agasan dagiti dentista ti sakit ti ngipen.

Ti panagbukbok ti ngipen ti maikadua a gagangay a sakit ti tao, a sumaruno iti panateng. Saan la nga ita ti panagraira dayta a sakit. Ipakita ti daniw ni Ari Solomon nga iti nagkauna nga Israel, gagangay nga agtuppol dagiti lallakay ken babbaket.—Eclesiastes 12:3.

Nagsagaba Uray Dagiti Natatan-ok

Nupay ni Elizabeth I ket reyna ti Inglatera, nagsakit met ti ngipenna. Maysa nga Aleman a nakadlaw iti nalitem a ngipenna ti nagkuna a “gagangay dayta kadagiti Ingles gapu iti nalabes a panagusarda iti asukar.” Idi Disiembre 1578, ti sakit ti ngipen ti reyna ti nangparigat kenkuana iti aldaw ken rabii. Inrekomendar dagiti doktorna a parutenda ti binukbok a ngipenna, ngem nagkedked, nalabit gapu iti butengna a makarikna iti ut-ot. Tapno maallukoy nga agpaparut, ni John Aylmer nga obispo ti London pinaparutna ti mismo a ngipenna—nalabit ti binukbok a ngipenna—iti imatang ti reyna. Panagsakripisio la ketdi dayta ta manmanon ti ngipen ti lakay!

Kadagidi a tiempo, dagiti ordinario a tattao agpaparutda kadagiti barbero wenno mammanday. Ngem idi umad-adu ti tattao a makabael a gumatang iti asukar, immadu dagiti agsakit ti ngipenda isu nga immadu met dagiti kasapulan a nasigo nga agparut iti ngipen. Gapuna, nangrugi nga aginteres ti dadduma a doktor ken siruhano iti panangagas iti sakit ti ngipen. Ngem masapul nga agadalda a bukbukodda ta saan a kayat nga isuro dagiti eksperto ti pamay-anda tapno awan kakompetensiada. Manmano met idi ti libro maipapan iti kinadentista.

Maysa a siglo kalpasan ti kaaldawan ni Elizabeth I, nagari iti Francia ni Louis XIV. Nagsagaba iti sakit ti ngipen iti kaaduan a paset ti panagbiagna, ket idi 1685, pinaparutna ti amin nga adda iti kannigid a makinngato a ngipenna. Ibaga ti dadduma a ti sakit ti ngipenna ti nakaigapuan ti di umiso a desisionna a nangiparit iti wayawaya nga agdayaw idiay Francia. Dayta ti nangrugian ti agsasaruno a nakaro a panangidadanes kadagiti babassit a relihion.

Ti Panangrugi ti Moderno a Kinadentista

Gapu iti nagarbo nga estilo ti panagbiag ni Louis XIV, naimpluensiaan ti kagimongan ti Paris, a nakaigapuan ti panangrugi ti kinadentista. Ti kinaballigi dagiti kameng ti alta sosiedad ket agpannuray iti napintas a langada. Immadu ti agusar iti postiso, a pagpapintas imbes a pagngalngalda, isu nga immadu met ti kabbaro a grupo dagiti siruhano—dentista dagiti babaknang a kliente. Ni Pierre Fauchard, a nakasursuro nga agopera iti marina iti Francia, ti kalaingan a dentista idiay Paris. Binabalawna dagiti siruhano a nangipabiang iti panagparut iti ngipen kadagiti barbero ken erbolario. Isu ti kaunaan a nangawag iti bagina kas siruhano ti ngipen.

Nupay kaugalian idi ti panangilimed kadagiti pamay-an ti umiso a panagparut, nagpatingga dayta idi 1728, idi impablaak ni Fauchard ti librona a nangibutaktakanna iti amin a pamay-an ti panagparut nga ammona. Nagbanaganna, isu ket naawagan kas “ti Ama ti Kinadentista.” Isu ti umuna nga addaan iti moderno a pagtugawan ti agpaparut. Nagaramid met kadagiti lima nga instrumento a pagparut iti ngipen, ngem saan laeng nga agparut ti ngipen ti trabahona. Nangpataud iti pagabut ken nangparnuay kadagiti pamay-an ti panagpasta. Nasursurona a sullatan ti abut ti ngipen ken mangikabit iti postiso iti gugot. Dagiti ar-aramidenna a postiso, a naaramid iti marfil, ket addaan iti spring tapno saan nga aggarawgaraw. Pinagbalin ni Fauchard ti kinadentista kas propesion. Dimmanon agingga iti America ti impluensiana.

Ti Pannakatuok ti Umuna a Presidente ti Estados Unidos

Maysa a siglo kalpasan ti kaaldawan ni Louis XIV, nagsakit ti ngipen ni George Washington iti America. Gistay tinawen nga agpaparut sipud pay idi 22 ti tawenna. Panunotenyo laengen ti rigat a napasaranna bayat nga idadauluanna ti buyot ti America! Idi nagbalin nga umuna a presidente iti Estados Unidos idi 1789, dandani bungalen.

Nagsagaba met iti nakaro a bain ni Washington gapu iti kinabungalna ken iti saan a napintas a plastar ti postisona. Maseknan unay iti langana yantangay karugrugina pay laeng a presidente iti kabbaro a pagilian. Idi, saan a maurma dagiti postiso no di ket makitikit manipud iti marfil isu a narigat nga agplastar. Napasaran dagiti taga-Inglatera ti rigat a napasaran ni Washington. Adda dagiti agkuna a saan a nakakatkatawa ti angaw dagiti taga-Inglatera gapu ta liklikanda ti agkatawa iti napigsa tapno di agparang ti postisoda.

Agparang a saan nga agpayso ti sarsarita a naaramid iti kayo ti postiso ni Washington. Dagiti postisona ket naaramid iti ngipen ti tao, marfil, ken buli, ngem saan a kayo. Nalabit nga innala dagiti dentistana dagita a ngipen manipud kadagiti agtatakaw kadagiti tanem. Dagiti aglaklako iti ngipen sumurotda met kadagiti soldado ket parutenda ti ngipen dagiti natay ken agbugbugsot kalpasan ti gubat. Gapuna, dagiti laeng nabaknang ti addaan idi iti postiso. Natakuatanda ti panagaramid iti postiso babaen ti panangluto iti goma nga agserbi nga urmaan. Ngem idi laeng dekada 1850 a ti postiso ket nangrugi a magun-odan dagiti ordinario a tattao. Nupay dagiti dentista ni Washington ti kauunaan iti propesion, dida pay la naan-anay a maawatan ti pakaigapuan ti panagsakit ti ngipen.

Ti Kinapudno Maipapan iti Panagsakit ti Ngipen

Idi un-unana, impagarup dagiti tattao nga agsakit dagiti ngipenda gapu kadagiti igges, maysa a teoria a nagtultuloy agingga idi dekada 1700. Idi 1890, ni Willoughby Miller, maysa nga Americano a dentista nga agtartrabaho idiay Alemania iti University of Berlin, natakuatanna no apay nga agbukbok ti ngipen, ti kangrunaan a pakaigapuan ti panagsakit ti ngipen. Maysa a kita ti bakteria nga agbiag a nangnangruna iti asukar ti mangpataud iti acid a mangdadael iti ngipen. Ngem kasano a malapdan ti panagbukbok ti ngipen? Di ninamnama a natakuatanda ti sungbat.

Iti adun a tawen, masmasdaaw dagiti dentista iti Colorado, E.U.A., no apay nga adu nga umili sadiay ti mansado ti ngipenna. Idi agangay, natakuatanda a ti adu unay a flouride iti danum ti makagapu. Ngem bayat nga ad-adalenda dayta a parikut, naiparna a natakuatan dagiti agsuksukisok ti maysa a nagpateg a kinapudno a manglapped iti panagsakit ti ngipen: Ad-adda nga agbukbok ti ngipen dagiti tattao nga umin-inum iti danum a kurang ti fluoride-na. Ti fluoride, a kaaduan a maus-usar kadagiti danum a mainum, ket ramen ti makinruar a paset ti ngipen. No kalkalainganna ti fluoride a linaon ti danum nga inumen, bumassit agingga iti 65 porsiento ti posibilidad nga agbukbok ti ngipen.

Gapuna, narisut ti parikut. Kaaduan a panagsakit ti ngipen ket maigapu iti panagbukbok. Ti asukar ti mangpakaro iti dayta. Tumulong ti fluoride a manglapped iti dayta. Siempre, nabayagen a napaneknekan a saan a masukatan ti flouride ti regular a panagsipilio ken panagingat.

Panangbirok iti Saan a Naut-ot a Panagpadentista

Sakbay a natakuatan ti pangbibineg, nakaro a tuok kadagiti pasiente ti panagpadentista. Paruten dagiti dentista ti sensitibo ken binukbok a ngipen babaen kadagiti natadem nga instrumento sa mangipalokda iti nabara a metal iti gugot a kasukat ti ngipen. Tangay awan idi ti sabali a pangagas, sinitenda ti ngipen a limteg ti gugotna babaen ti nabara a landok agingga iti kaunggan a pasetna. Sakbay a napataud dagiti moderno nga alikamen ken pangbibineg, talaga a nakabutbuteng ti agpaparut. Ngem kaykayat laengen dayta dagiti tattao ngem tay ibturanda ti ut-ot ti nasakit a ngipen. Nupay sinigsiglon a maus-usar dagiti mulmula a pangagas kas iti opium, Indian nga abaka, ken mandragora, kissayan laeng dagitoy ti ut-ot. Kabaelanto ngata dagiti dentista ti saan a naut-ot a panangparut iti ngipen?

Di nagbayag kalpasan a ti Ingles a kemiko a ni Joseph Priestley natakuatanna ti nitrous oxide wenno mangpakatawa a substansia idi 1772, napaliiw nga adda mangbibineg nga epektona. Ngem awan ti nangusar iti dayta kas pangbibineg agingga idi 1844. Idi Disiembre 10 dayta a tawen, ni Horace Wells, maysa a dentista iti Hartford, Connecticut, E.U.A., tinabunuanna ti maysa a lektiur a nakausaran iti nitrous oxide kas pangrayray-aw kadagiti timmabuno. Nadlaw ni Wells a daydiay nakalang-ab iti dayta a substansia saan a masaktan uray iradradna dagiti gurongna iti natangken a bangko. Naasi a tao ni Wells ken naburiburan gapu iti ut-ot a narikna idi dagiti pasientena. Dagus a napanunotna nga usaren dayta a substansia kas pangbibineg. Ngem sakbay nga usarenna kadagiti sabsabali, impadasna pay iti mismo a bagina. Kabigatanna, nagtugaw ket linang-abna ti substansia agingga a naawanan iti puot. Kalpasanna, pinarut ti padana a dentista ti agsaksakit a sangina. Naisangsangayan dayta a pasamak. Daytan ti nangrugian ti saan a naut-ot a panagpadentista!a

Sipud idin, adun ti rinang-ayan ti teknolohia ti kinadentista. Gapuna, saanen a nakabutbuteng ti agpadentista ita.

[Footnote]

[Ladawan iti panid 28]

Ti marfil a postiso ni George Washington, ti umuna a presidente ti Estados Unidos

[Credit Line]

Iti pammalubos ti The National Museum of Dentistry, Baltimore, MD

[Ladawan iti panid 29]

Panangiladawan ti maysa a pintor iti umuna a panagparut a nakausaran ti nitrous oxide kas pangbibineg idi 1844

[Credit Line]

Iti pammalubos ti National Library of Medicine

[Picture Credit Line iti panid 27]

Iti pammalubos ti National Library of Medicine