No Kasano a ti Purok Dagiti Mangngalap Nagbalin a Dakkel a Siudad

BABAEN ITI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY JAPAN

ITI maysa a naariwanas nga aldaw ti kalgaw idi Agosto 1590, ni Ieyasu Tokugawa (kannawan), nga idi agangay ket nagbalin a kaunaan a shoguna manipud iti pamilia Tokugawa, ket simmangbay idiay Edo​—maysa a purok dagiti mangngalap iti makindaya a Japan. Iti dayta a tiempo, “ti Edo ket addaan laeng iti sumagmamano a gasut a madaddadaelen ken babassit a balbalay dagiti mannalon ken mangngalap,” kuna ti libro a The Shogun’s City​—A History of Tokyo. Iti asideg, adda nabaybay-an a sarikedked a naipasdek maysa a siglon ti napalabas.

Daytoy a purok, a di nadamdamag ti dadduma a pagilian iti uneg ti adu a siglo, ket saan laeng a nagbalin kas ti Tokyo a kabesera ti Japan, no di ket rimmang-ay pay kas maysa a naagawa ken nakadakdakkel a siudad. Nasurok a 12 a milion a tattao ti agnanaed itan iti siudad ti Tokyo. Nagbalin dayta kas ti sangalubongan a sentro ti teknolohia, komunikasion, transportasion, ken komersio. Nagbalin met dayta a hedkuarter dagiti kangrunaan a pinansial nga institusion. Kasano a napasamak ti kasta a nakaskasdaaw nga irarang-ay?

Purok Dagiti Mangngalap a Nagbalin a Siudad ti Shogun

Sangagasut a tawen kalpasan ti 1467, dagiti aggugubat nga asendero biningbingayda ti Japan iti adu nga asienda. Kamaudiananna, ni Hideyoshi Toyotomi, maysa nga asendero nga anak ti nanumo a makitaltalon, medio napagkaykaysana ti nasion, ken nagbalin nga agturay iti sidong ti panangiwanwan ti emperador idi 1585. Idi damo, ni Ieyasu ket nakigubat iti nabileg a ni Hideyoshi, ngem nakialiansa met laeng kenkuana idi agangay. Nagkaduada a nanglakub ken nangsakup iti kastilio idiay Odawara, ti sarikedked ti nabileg a pamilia Hōjō, isu a naparmekda ti rehion ti Kanto idiay makindaya a Japan.

Inted ni Hideyoshi ken Ieyasu ti walo a nalawa a probinsia ti Kanto, a kaaduanna a dati a masakupan ti pamilia Hōjō, isu a limmawa ti masakupan ni Ieyasu iti daya manipud iti orihinal a masakupanna. Agparang a naigagara dayta a tignay tapno saan a makaasideg ni Ieyasu iti Kyoto, a pagnanaedan ti emperador​—ti lider ti Japan iti nagan laeng. Nupay kasta, immanamong ni Ieyasu, ket dimteng isuna idiay Edo kas nadakamat iti rugrugi daytoy nga artikulo. Inrugina a pinagbalin dayta a nanumo a purok dagiti mangngalap kas sentro ti teritoriana.

Kalpasan ti ipapatay ni Hideyoshi, indauluan ni Ieyasu ti maysa nga aliansa dagiti armada, a kaaduanna a manipud iti makindaya a Japan, a manggubat kadagiti armada iti laud. Idi 1600, iti uneg ti maysa nga aldaw, isu ket nagballigi iti gubat. Idi 1603, ni Ieyasu ket nadutokan kas shogun, ti aktual nga agturay iti Japan. Ti Edo itan ti nagbalin a baro a sentro iti panangituray iti dayta a nasion.

Binilin ni Ieyasu dagiti asendero a mangipatulodda kadagiti trabahador ken materiales tapno maibangon ti maysa a dakkel a kastilio. Naminsan, agarup 3,000 a bapor ti nausar a mangibiahe kadagiti dadakkel a pedaso ti granito a natikap kadagiti teppang ti Izu Peninsula, agarup 100 a kilometro iti abagatan. Idi naidiskarga dagiti granito iti puerto, sangagasut wenno nasursurok pay a lallaki ti nangbunag kadagita agingga iti pagibangonan.

Ti kastilio, a kadakkelan pay laeng ditoy Japan, ket naileppas kalpasan ti 50 a tawen, bayat ti panagturay ti maikatlo a shogun. Nagbalin dayta a simbolo ti nakabilbileg a turay ti pamilia Tokugawa. Iti aglawlaw ti kastilio ti nagnaedan dagiti Samurai wenno mannakigubat, a nagserbi iti shogun. Kinalikaguman ti shogun a dagiti asendero mantenerenda dagiti mansion idiay Edo malaksid kadagiti kastilio iti bukodda nga asienda.

Tapno maipaay dagiti kasapulan dagiti Samurai, immadu ti komersiante ken artesano idiay Edo. Idi 1695​—agarup sangagasut a tawen kalpasan ti iseserrek ni Ieyasu iti Edo—​immadu ti populasion dayta a lugar agingga iti maysa a milion! Iti dayta a tiempo, nagbalin dayta a kadakkelan a siudad iti lubong.

Abacus Imbes a Kampilan

Epektibo unay ti gobierno ti shogun a mangtaginayon iti talna, isu a bimmassit ti trabaho dagiti mannakigubat. Siempre, ipagpannakkel pay latta dagiti samurai ti trabahoda, ngem ti panagusar iti kampilan ket in-inut a nasukatan iti panagusar iti abacus, ti manomano nga instrumento iti Makindaya nga Asia a mausar a pagkuenta. Nagtultuloy ti talna iti nasurok a 250 a tawen. Rimmang-ay ti kaaduan a sibilian, nangruna dagiti komersiante, ken natagiragsakda ti dakdakkel a wayawaya. Timmaud ti maysa a naisalsalumina a kultura.

Kaay-ayo dagiti umili ti agbuya kadagiti nalatak a Kabuki (historikal a drama), Bunraku (teatro dagiti puppet), ken rakugo (komedia). Kadagiti nadagaang a rabii iti kalgaw, agpalamiis dagiti umili iti igid ti napariir a Sumida River idiay Edo. Agbuyada met kadagiti paputok, a nalatak a tradision a nagtultuloy agingga ita.

Nupay kasta, ti Edo ket saan latta nga ammo ti dadduma a paset ti lubong. Iti nasurok a 200 a tawen, ti gobierno pinaritanna dagiti umilina a makilangen kadagiti ganggannaet malaksid kadagiti Olandes, Tsino, ken Koreano ngem iti limitado unay a pamay-an. Ngem maysa nga aldaw, adda namagbalbaliw iti kasasaad ken kultura dayta a siudad ken iti nasion.

Nagbalin a Tokyo ti Edo

Iti baybay nga asideg ti Edo, kellaat a nagparang dagiti naisalsalumina a barko a mangipugpugso iti nangisit nga asuk. Impagarup dagiti naklaat a mangngalap a dagita ket tumtumpaw a bulkan! Gapu kadagiti nagwaras a makapadanag a sayangguseng idiay Edo, adu nga umili ti pimmanaw iti siudad.

Dagita nga uppat a barko, nga indauluan ni Commodore Matthew C. Perry ti U.S. Navy, ket simmanglad idiay Edo Bay idi Hulio 8, 1853 (kannigid). Kiniddaw ni Perry iti gobierno ti shogun a makinegosio ti Japan iti pagilianna. Babaen ti isasarungkar ni Perry, naamiris dagiti Hapones a naudin ti pagilianda no idilig iti dadduma a paset ti lubong a nakarangrang-ay iti tay-ak ti militar ken teknolohia.

Dayta ti nangrugian ti agsasaganad a pasamak a nangrippuog iti rehimen ti pamilia Tokugawa ken nangisubli iti turay ti emperador. Idi 1868, ti Edo ket napanaganan iti Tokyo, a kayatna a sawen, “Makindaya a Kabesera,” gapu iti lokasionna kas makita manipud Kyoto. Imbes nga iti palasiona iti Kyoto ti pagnaedan ti emperador, isu ket nagnaed iti kastilio ti Edo, nga idi agangay ket napagbalin a baro nga Imperial Palace.

Babaen ti impluensia ti Makinlaud a kultura, ti baro a gobierno rinugianna a pagbalinen a moderno ti Japan. Adu ti nasken a maaramid tapno maibanag dayta a proyekto. Adda dagiti nagkuna a namilagruan dayta a tiempo. Idi 1869, nangrugi ti serbisio ti telegrama iti nagbaetan ti Tokyo ken Yokohama. Di nagbayag, simmaruno ti pannakaaramid ti kaunaan a tren nga agbiahe iti nagbaetan ti dua a siudad. Iti dati nga ayan dagiti balbalay a naaramid iti kayo, kellaat a naibangon dagiti konkreto a pasdek. Naibangon dagiti banko, otel, dadakkel a tiendaan, ken restawran. Naipasdek dagiti kaunaan nga unibersidad. Nasemento dagiti kalsada. Addan dagiti de motor a barangay iti Sumida River.

Nagbaliw metten uray ti itsura dagiti tattao. Dagiti tradisional a kimono ti us-usaren ti kaaduan, ngem immadu a Hapones ti nangtulad iti panagkawkawes dagiti taga-Laud. Dagiti lallaki ket nangrugin nga agbigote, agusar kadagiti kallugong ken baston idinto ta ti dadduma a babbai ket elegante metten ti panagkawkawesda ken sinursurodan ti agsala iti balse.

Kas iti sake wenno tapuy ti Japan, ti serbesa ket nagbalin metten a paboritoda nga inumen, ken kas iti gabbo a sumo, nagbalin metten a paboritoda nga isport ti baseball. Dagiti nalatak a kultura ken napolitikaan nga ideya iti dayta a tiempo ket sibibileg nga inimpluensiaanna ti estilo ti panagbiag dagiti umili ti Tokyo. Nagtultuloy a dimmakkel ti siudad ngem maysa nga aldaw, dimteng ti maysa a didigra.

Nakalung-aw Manipud iti Dapo

Idi Setiembre 1, 1923, bayat nga agsagsagana ti adu nga umili iti pangngaldawda, maysa a napigsa a ginggined ti nangdayyeg iti rehion ti Kanto, a sinaruno ti ginasut a nakapuy a panagdayyeg, agraman ti nakaro a ginggined 24 nga oras kalpasanna. Nupay makadidigra ti panangdadael ti mismo a ginggined, nakarkaro pay a makadidigra dagiti resultana nga uram nga interamente a nangdadael iti kaaduan a pasdek iti Tokyo. Iti pakadagupan, nasurok a 100,000 a tattao ti natay, ket 60,000 kadagita ti umili iti Tokyo.

Rinugian dagiti umili ti Tokyo ti narigat a trabaho a panangibangon manen iti siudadda. Idi medio nakalung-aw ti siudad, nagsagaba daytoy iti sabali pay a makadidigra a pasamak​—ti iraraut dagiti eroplano bayat ti Sangalubongan a Gubat II. Nangnangruna a makadidigra ti napattapatta a 700,000 a bomba a naitinnag idi rabii ti Marso 9/​10, 1945, manipud tengnga ti rabii agingga iti agarup alas tres ti parbangon. Dagiti pasdek ket kaaduanna a naaramid iti kayo, ket dagiti bomba​—a napalm ken dagiti nabiit pay a naimbento a manguram a bomba a naglaon iti magnesium ken kasla gulaman a gasolina—​inuramna ti sentro ti siudad nga ayan ti adu a tattao, a nakatayan ti nasurok a 77,000 a tattao. Dayta a mision ti panagbomba, a nakausaran dagiti saan a nuklear nga igam, ti kakaruan pay laeng ti panangdadaelna iti pakasaritaan ti tao.

Ngem kalpasan ti gubat, iti awan pay kaaspingna a pamay-an, limmung-aw ti Tokyo manipud iti dapo iti laksid ti pannakadidigra daytoy. Idi 1964, nakurang a 20 tawen kalpasanna, napapintas ti siudad ken nagserbi pay ketdi a pakaangayan ti Summer Olympic Games. Bayat ti naglabas nga uppat a dekada, awan sarday ti pannakaaramid dagiti kalsada ken nangatngato a pasdek iti ad-adu pay a lugar.

Ti Kinamannakibagay Dagiti Taga-Tokyo

Iti tawenna nga 400, dayta a siudad a maawagan itan iti Tokyo ket saan a makuna a daan a siudad no idilig iti dadduma pay a kangrunaan a siudad iti lubong. Nupay adu a kadaanan a pasdek ti makita pay laeng iti dadduma a paset ti siudad, kaaduanna a manmanon ti nabatbati a rebba dagiti pasdek ken estruktura a mangipalagip iti napalabas. Ngem no sukisokem a naimbag ti siudad, makitam ti disenio a namunganay iti tiempo ti nagkauna nga Edo.

Iti sentro ti Tokyo, adda nakalawlawa a minuyongan. Ti Palasio ti Emperador ken ti aglikmut daytoy ket isu met laeng ti mismo a pakasarakan ti orihinal a kastilio ti Edo. Manipud dita, makita dagiti kangrunaan a kalsada manipud siudad. Agsilsilnag dagitoy a kas linabag ti sapot ti lawwalawwa, a mangyan-anninaw iti kangrunaan a disenio idi ti Edo. Uray dagiti kalsada nga awan masinunuo a direksionna ken narikut ti pannakadiseniona ket mangipalagip iti nagkauna nga Edo. Kinapudnona, awan pay ketdi nagan ti kaaduan kadagiti kalsada! Saan a kas kadagiti kuadrado a lote iti dadduma a kangrunaan a siudad iti lubong, dagiti nanumeruan a lote iti Tokyo ket nagduduma ti sukog ken kadakkelda.

Ngem ti nakadkadlaw kadagiti amin a nagtalinaed ket ti ugali ti Tokyo​—ti abilidadna a mangawat kadagiti baro nga ideya, kangrunaanna dagiti naggapu kadagiti ganggannaet, ken ti kinakired ken determinasionna a rumang-ay iti laksid dagiti ginggined, napaut a panagkapuy ti ekonomia, ken dagiti pakarigatan a maigapu iti umad-adu a populasionna. Umayka ket kitaem a mismo ti makaay-ayo nga ugali ti Tokyo​—ti bassit a purok dagiti mangngalap a dati a nakanumnumo ngem ita ket nakalatlataken iti intero a lubong.

[Footnote]

[Mapa iti panid 11]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

JAPAN

TOKYO (Edo)

Yokohama

Kyoto

Osaka

[Ladawan iti panid 12, 13]

Ti Tokyo ita

[Credit Line]

Ken Usami/​photodisc/​age fotostock

[Picture Credit Line iti panid 11]

© Ti Bridgeman Art Library

[Picture Credit Line iti panid 13]

The Mainichi Newspapers