European Bison​—Nasalbar iti Pannakaungaw

BABAEN ITI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY POLAND

Magagaran dagiti mangnganup. Nasarakandan dagiti tugot ti birbirokenda. Bayat a tuntuntonenda dagita, nasirpatanda met laengen ti birbirokenda. Natayengteng a kayumanggi ti burborna, medio nangisit ti imingna, sa nakatudo iti ngato dagiti killo a sarana. Magustuan ti adu a tattao ti karne ken lalatna isu nga ammo dagiti mangnganup a dakkel dayta a panguartaan.

Nasugatan dayta nga animal iti damo a panangpaltog dagiti mangnganup. Timmaray iti uneg ti kabakiran tapno aglemmeng, ngem iti maikadua a pannakapaltogna, napasag dayta a parsua nga agdagsen iti kagudua a tonelada. Di man la impagarup dagidi a mangnganup a nakaaramidda iti dinto pulos malipatan a pakasaritaan. Iti dayta nga aldaw ti Abril 1919, napatayda ti kaudian nga atap a European bison nga agbibiag iti kapanagan ti Poland. Naimbag laengen ta iti dayta a tiempo, adda pay laeng ti sumagmamano a bison a matartaraken kadagiti zoo ken pribado a luglugar.

TI European bison, a maaw-awagan met iti wisent, ket sigud nga agnanaed kas pinangen iti kaaduan a paset iti kontinente ti Europa. Ti nataenganen a kalakian ket mabalin nga agdagsen iti agingga iti 900 a kilo ken nasurok a 2 a metro ti katayag ti abagana. “Dagiti emperador iti kabakiran” ti mayaw-awag kadagita a mamalia.

Ti maysa a nakadkadlaw a pakailasinan ti bison ket ti agduma a kadakkel ti makinsango ken makinlikud a paset ti bagina. Nasabang dagiti abagana ken addaan iti dakkel a bungkatol, idinto ta medio basbassit ti makinlikud a paset ti bagina. Ababa dagiti dutdot iti makinlikud a paset ti bagina idinto ta ti makinsango a paset ti bagina ket addaan kadagiti sugabba ken atiddog a dutdot ken barbas.

Dandani Naungaw

Mapattapatta a sumagmamano a ribu laengen ti nabatbati a European bison. Gapu iti panagtalon ken iti pannakakalbo dagiti kabakiran, awanen dagiti dati a pagnanaedanda ken kanayon a puntiria ida dagiti mangnganup. Idi maikawalo a siglo, naungawen ti European bison idiay Gaul (Francia ken Belgium itan).

Idi maika-16 a siglo, adda dagiti pamay-an nga inaramid dagiti ari iti Poland tapno masalakniban dayta a kita ti animal. Ni Sigismund II Augustus ti maysa kadagiti umuna nga ari a nagtignay. Imbilinna a ti panangpapatay iti European bison ket krimen a madusa iti ipapatay. Apay? Kinuna ni Dr. Zbigniew Krasiński iti Białowieza National Park: “Panggep dayta a masalakniban dagita nga animal tapno adda anupen dagiti agtuturay ken natatan-ok a tattao.” Nupay nadagsen ti pannusa, dagiti linteg ket dida nasalakniban dagiti atap a bison. Gapuna, idi arinunos ti maika-18 a siglo, ti laengen pakasarakan kadagita ket iti Białowieza Forest iti makindaya a Poland ken idiay Caucasia.

Idi maika-19 a siglo, simmayaat ti kasasaad. Kalpasan a sinakup ti Imperio ti Russia ti Białowieza Forest, nangipaulog ni Emperador Alexander I iti bilin a mangsalaknib iti European bison. Di nagbayag, makitan dagiti nasayaat a resulta dayta. Nagtultuloy ti iyaadu ti bison ket idi 1857, dandani 1,900 a European bison ti ay-aywananen ti gobierno. Idi agangay, naipasdek dagiti lugar a pakataraonan dagiti bison bayat ti tiempo ti lam-ek. Naaramid dagiti nagsayaat ti pannakaiplanona nga abut a paginuman ken nadalusan ti daga tapno mamulaan iti arabenda.

Nakalkaldaang ta saan a bimmayag ti nasayaat a panangaywan kadagiti bison. Iti unos ti 60 a tawen, 50 a porsiento ti naksay iti bilangda. Ti panangpapatay iti nabatbati nga atap a bison iti Poland ket napasamak idi nangrugi ti Gubat Sangalubongan I. Nupay adda bilin ti Alemania a “masalakniban dagitoy a bison kas naisangsangayan a natural a monumento agpaay kadagiti sumaruno a henerasion,” nagadu kadagita ti pinatay dagiti agsansanud a buyot ti Alemania, dagiti mangraraut a buyot ti Russia, ken dagiti di agsarday a mangnganup. Kas iti naisalaysay iti rugrugi daytoy nga artikulo, idi 1919, napapatay ti kaudian nga atap a European bison iti Poland.

In-inut nga Iyaadu

Iti panangikagumaan a mangsalbar iti daytoy a kita ti animal, nabuangay idi 1923 ti International Society for the Protection of the European Bison. Ti umuna a kalatna ket bilangen dagiti matartaraken a puro a bison.a Nagbanaganna, 54 a puro a European bison iti kapanagan ti sibibiag pay laeng iti nadumaduma a zoo ken pribado a luglugar iti intero a lubong. Nupay kasta, saan nga amin ket maitutop iti panagpaadu. Nataengan unayen ti dadduma, idinto ta masaksakit met ti sabsabali. Idi agangay, 12 kadagita ti napili a mangpaadu kadagiti bison. Naammuan a lima laeng kadakuada ti nagtaudan ti amin a sibibiag ita a European bison iti kapanagan.

Idi otonio ti 1929, sibaballigi a naibulos ti dua a European bison iti kapanagan. Naipanda iti nailatang a nagsayaat ti pannakaisaganana a paset ti Białowieza Forest. Kalpasan ti 10 a tawen, 16 itan ti bilangda.

Nasalbar Manipud iti Pannakaungaw?

Iti rugrugi ti maika-21 a siglo, addan agarup 2,900 a European bison iti intero a lubong. Masarakan ditoy Poland ti agarup 700 kadakuada. Iti panaglabas dagiti tawen, adda metten dagiti pinangen a bison idiay Belarus, Kyrgyzstan, Lithuania, Russia, ken Ukraine.

Ngem di kayat a sawen daytoy a natalgeden ti European bison. Agpegpeggadda pay laeng gapu kadagiti peste, sakit, kinakirang ti taraon ken danum, agraman kadagiti mangnganup. Adda met dagiti nakaro a parikut nga imbunga dagiti depektibo a gene a resulta ti limitado a bilang dagiti kalakian ken kabaian nga agpasngay iti kakikitada. Maigapu kadagita, ti European bison ket kaskasdi nga adda pay laeng iti Red List, a nakaisuratan dagiti agpegpeggad a maungaw a mula ken animal iti intero a lubong.

Ti determinasion ti tao a mangsalaknib iti daytoy a kita ti animal ti nakatulong tapno saanda a maungaw. Ngem kastoy ti ipalagip kadatayo ti nadakamat itayen a ni Dr. Krasiński: “Ti pakasaritaan ti European bison ket mangipaay iti maysa a pagarigan no kasano kabiit ti mabalin a pannakaungaw ti maysa a kita ti animal ken no kasano karigat ti panangsalbar iti dayta.” Ditay masinunuo ti masakbayan daytoy a kita ti animal, agraman ti adu a dadduma pay a kita. Ngem iti agdama, “dagiti emperador iti kabakiran” ket nasalbaren manipud iti pannakaungawda.

[Footnote]

[Dagiti Ladawan iti panid 10]

Ti European bison idiay Białowieza National Park

[Credit Line]

Amin a retrato: Białowieski Park Narodowy