Ti Zoo—Maudi a Namnama ti Atap a Biag?
KADAGITI kallabes a tiempo, adda nasaknap a panagbalbaliw kadagiti narangrang-ay a zoo iti lubong. Kas makita nga ebidensia, rinetubarda dagiti eksibitda a maitunos iti naas-asi a kasasaad a “landscape immersion”—ti panangtulad iti gagangay nga aglawlaw dagiti animal, a kompleto kadagiti mula, batbato, lanut, angep, uni, ken uray dagiti agkukuyog nga animal ken tumatayab. Nupay nangina—agarup $1.2 bilion ti magasto a mangpasayaat kadagiti zoo ken aquarium iti tinawen idiay laeng Estados Unidos—maibilang a nasken dagiti panagbalbaliw gapu iti ambisioso a baro nga akem dagiti zoo.
Ti Mision iti Sumaganad a Siglo
Gapu ta agpegpeggaden ti planeta iti irarasay ti nadumaduma a biag, dagiti dadakkel a zoo iti lubong inkeddengda a ti panangitalimeng, edukasion, ken ti nasientipikuan a panagsirarak kas ti misionda iti maika-21 a siglo. Gapu ta natignayda iti karit ken maguyugoyda iti kinaganatna, dadduma a zoo ti nangikkat payen iti nagan a zoo a namimpinsan, a kaykayatda dagiti termino a kas iti “pagkamangan dagiti atap a biag” wenno “parke a pagitalimengan.”
Ti nangidaulo iti baro a kalat isu ti publikasion a The World Zoo Conservation Strategy. Babaen ti panangdeskribir ti maysa a mannurat a kas “ti kapapatgan a dokumento a napataud pay laeng iti ummong dagiti zoo,” ti Strategy kayariganna ket, maysa a karta dagiti zoo; “ibinsabinsa[na] dagiti rebbengen ken gundaway dagiti zoo ken aquarium iti lubong a mangitalimeng iti nadumaduma a sangalubongan nga atap a biag.” Tapno maikkat ti aniaman a panagduadua iti baro a pakabigbigan, kuna pay ti Strategy: “Kinapudnona ti panggep a mismo ti kaadda ti zoo wenno aquarium ket agpannuray iti kontribusionna iti panangitalimeng.”
Ti panangedukar iti publiko ken ti nasientipikuan a panagsirarak, nangnangruna maipapan iti panangpaadu kadagiti nakakulong nga animal, ket nasken iti daytoy a baro nga akem. Adda kadagiti agtutubotayo itatta dagiti mangaywanto kadagiti zoo iti masanguanan, a rebbengendanto nga italimeng dagiti nabatbati iti umad-adu a listaan dagiti naungawen a kita ti bulos nga atap a biag. Tamingendanto kadi a nainsiriban ken buyogen kinapasnek daytoy a naitalek? Ken maaddaanto kadi ti sangatauan iti nalawlawag a panangmatmat iti nakaparsuaan? Gapu itoy, paregtaen ti Strategy ti tunggal zoo a mangedukar, a mangibilang iti bagina a paset ti “sangalubongan a timpuyog a mangkonsiensia iti tattao maipapan iti panangtrato kadagiti animal.”
Agkaykaysa Dagiti Zoo iti Sangalubongan a Timpuyog
Gapu ta nagdakkelan ti trabahoda, adu a zoo ti agkaykaysa a mangbuangay iti sangalubongan a timpuyog, nga itatta buklen ti agarup 1,000 a zoo. Dagiti internasional nga organisasion, a kas ti The World Zoo Organization ken ti International Union for the Conservation of Nature and Natural Resources, pagnanaigenda dagitoy a zoo ket mangipaayda iti koordinasion ken panangiwanwan.
Babaen ti panangipamatmatna iti makagapu iti kasta a panagtitinnulong, kuna ti libro a Zoo—The Modern Ark: “No mapengdan ti di madmadlaw a peggad iti panagpaadu, ti inbreeding (panagasawa ti agkabagian), ti maysa a zoo saanton a kontento a mangaywan iti bukodna a bassit a bunggoy, kas pagarigan, dagiti tigre ti Siberia. Ngarud, amin dagiti nakapupok a tigre ti Siberia kadagiti amin a zoo iti kontinente—wenno iti pay sangalubongan—matratodanton a kas maymaysa a bunggoy.” Kinapudnona, ginasut a kita ti animal ti kasapulan tapno malapdan wenno maliklikan ti inbreeding—ti sarunuen ti kinalupes ken ti pannakaungaw—ket nalawag a daytoy saan a kabaelan ti maymaysa a zoo. Kuna ti Strategy: “Nasken daytoy a panangurnong iti amin a pagtaudan ti biag tapno dagiti amin a kita ti biag iti Dagatayo ket maikkan . . . iti nagsayaat a gundaway a makalasat. Adut’ mamati a no saantayo a maitalimeng ti dadduma a kita ti biag saantayto met a maispal ti bagitayo.” Siempre, saan nga inamiris daytoy a managduadua a kababalin ti kari ti Biblia a naisubli a paraiso a daga.—Apocalipsis 11:18; 21:1-4.
Alikamen a Tumulong Kadagiti Zoo nga Agballigi
Ti parikut ti pannakaungaw ginutugotna met ti panangpataud kadagiti sumagmamano a moderno, nalaka a magun-odan iti adu a nasion a tulong a mangpaadu kadagiti nakapupok nga animal: dagiti opisial a listaan, ti International Zoo Yearbook (IZY), ken ti adda iti computer nga International Species Information System (ISIS).
Tunggal opisial a listaan ti zoo ilistana dagiti detalye ti tunggal animal iti maysa a kita nga adda iti zoo, sadinoman ti ayanda iti lubong. Kas internasional a rekord, makatulong dayta a mangsalimetmet iti nasalun-at a pannakaurnong dagiti gene ket mapengdan dayta ‘di madmadlaw a mangdangran,’ ti inbreeding. Ti Berlin Zoo linuktanna ti damo unay a listaan ti zoo idi 1923, idi rinugianna a paaduen ti wisent, wenno bison ti Europa, a dandani maungawen gapu iti Gubat Sangalubongan I.
Tapno nalaka ti sangalubongan a pannakaiwaras dagiti nasientipikuan nga impormasion kas dagiti listaan ti zoo, IZY, ken dagiti impormasion iti populasionda, ti ISIS nagusar iti computer idi 1974 idiay Estados Unidos. Tumultulong ti lumawlawa nga agkokonektar nga elektroniko a programana ken ti nakaad-adu nga impormasion iti dayta tapno makapagtitinnulong ti adu a zoo.
Dagiti biolohikal nga alikamen a siraragsak nga inusar dagiti zoo iramanna ti panangilasin iti DNA, panangyakar iti sikog, ti vitro fertilization, ken ti cryogenics (panangyelado iti semilia ken sikog). Ti panangilasin iti DNA tulonganna dagiti zoo a mangilasin iti nagannak a 100-porsiento a husto, a nasken tapno malapdan ti inbreeding kadagiti kita ti animal kas kadagiti pinangen nga animal a sadiay narigat a maammuan ti nagannak. Kabayatanna, ti panangyakar iti sikog ken ti vitro fertilization papartakenda met ti panagpaadu. Maaramid daytoy babaen ti panangpaadu iti “nagannak” dagiti agpegpeggad a kita ti animal. Dagiti sikogda mabalin a mayakar iti kakikitada nga animal—uray pay dagiti taraken—nga agserbi a kasuno nga inna. Daytoy a pamay-an pinataudna ti maysa a baka iti Holland nga impasngay ti gaur (atap a baka) ken nagpasngay ti taraken a pusa iti dandani maungawen a pusa iti desierto ti India. Daytat’ mangkissay met iti gasto, peggad, ken rigat a mangibiahe kadagiti pangganakan a maung-ungawen a kita ti animal. Ti laeng kasapulan isu ti panangyakar iti pakete ti elado a sikog wenno semilia.
Gapu ta mabalin a naan-anay a maungaw dagiti dadduma a kita ti animal, dadduma a zoo rinugianda payen ti siensia ti cryogenics—panangelado iti semilia ken sikog a napaut a maipempen. Daytoy nga elado a zoo ipanamnamadanto ti pannakaipasngay dagiti annak iti pinulpullo a tawen, nalabit sinigsiglo pay, kalpasan a naungawen! Nupay aduan kadagiti pagduaduaan, naikuna a dayta ti “maudi a pamuspusan a mangitalimeng.”
Ti Panangadal Kadagiti Bulos Tumulong Kadagiti Zoo a Mangpataud iti Ad-adu nga Annak
Ti nasientipikuan a panangadal kadagiti animal, agraman ti kababalinda iti nakairuamanda a pagnaedan, nasken iti panangpaadu kadagiti nakapupok ket dayta ti mangtignay iti “landscape immersion” kadagiti eksibit iti zoo. Tapno agtalinaed a nasalun-at dagiti animal ken agaduda, masapul nga usigen dagiti zoo ti naisigud a kababalin dagiti animal ken pagbalinenda a kanayon a “naragsak[da].”
Dagiti kalakian ken kabaian a cheetah, kas pagarigan, agkikitada a nakabulos nga agsolsolo ken adda laeng komunikasionda iti maysa ken maysa babaen iti angot ti isbo ken iblengda. Maangot ti kalakian no nakasaganan ti kabaian a makiasawa, ket makikadua kenkuana iti maysa wenno dua laeng nga aldaw. Idi naammuan ti zoo daytoy a kababalin, binalbaliwanda ti kulonganda tapno agsina dagiti kabaian ken kalakian ngem agkinkinnitada iti amin a tiempo malaksid iti ababa a tiempo ti panagasawa, ket epektibo; nagipasngaydan kadagiti annak.
Nupay ad-adda a pagay-ayat dagiti cheetah ti maysa ken maysa no aginnadayoda, saan a kastoy ti kasasaad dagiti flamingo. Agdennada laeng no addada iti pangen a nakaad-adu tapno laonen ti kaaduan a zoo. Gapuna, nageksperimento ti maysa a zoo idiay Inglatera—“dinoblena” ti kadakkel ti pangen babaen iti dakkel a sarming. Iti damdamo unay, aktual a rinugian dagiti tumatayab ti dramatiko a ritualda a panaginnarem! Mangipaay kadi dagitoy a pagarigan iti pannakaawat iti kinakomplikado dagiti atap a biag iti daga? Talaga a dagiti zoo adda naisangsangayan a karit kadakuada.
Kasano nga Agpayso ti Kalat a Mangispal Kadagiti Animal?
Tapno ipamatmat nga addanto baro a programa, dadduma a nakakulong a kita ti animal ti nayam-ammon iti nakairuamanda a pagnaedan. Mairaman kadagitoy ti candor ti California, ti bison iti Europa, ti bison iti America, ti oryx iti Arabia, ti golden lion tamarin, ken ti kabayo a Przhevalski. Nupay kasta, nalidem ti namnama a maispal dagita a kita ti animal.
“Nakarikrikut ti kagimongan ti tao, ket nakaad-adu dagiti parikut ti lubong,” kuna ti Strategy, “ta uray no sipapanunotdan maipapan iti nakaparsuaan ken ti aglawlawna, saan a mabalin nga isardeng ti adu a makadadael a pamay-an.” Kas resultana, “sisasagana koma dagiti agitaltalimeng a mangbirok iti pamay-an a mangsaranget iti mainanama a di nasayaat nga epekto,” kunana pay. Kadawyan a daytoy kasapulanna ti kooperasion ti amin a paset ti kagimongan. Ti kooperasion ita, sigun iti maysa a mannurat maipapan iti siensia, ket “kurang pay iti napaypayso a panagtitinnulong.” No dagiti pakarigatan a mangituggod iti pannakaungaw ket sumardeng laeng ngem saan a mabalbaliwan, awanto ti pagmamaayan uray ti kasayaatanen a panagregget. Masapul a mapaadda ti nalawa ken naan-anay a pagnaedan dagiti animal—saan laeng a bassit a lugar, a mangituggod iti inbreeding. Iti kasta laeng a pamay-an a sitatalged a maibulos dagiti animal nga adda iti zoo. Ngem realistiko kadi ti kasta a namnama, wenno ar-arapaap laeng?
Ngem narigat a patien a ti solusion ti problema ket sangalubongan a megazoo (panagtitinnulong ti adu a zoo). “Ti nakalkaldaang a kinapudno,” kuna ni Propesor Edward Wilson, “ket amin dagiti zoo iti lubong itatta maaywananda ti 2,000 laeng a kita ti mamalia, tumatayab, reptilia ken amphibian”—sangkabassit laeng iti bilangda, no usigentayo ti nakaad-adu a sibibiag a kita ti biag. Adda ngarud nasken a trabaho dagiti zoo a mangikeddeng no ania kadagiti kita ti biag ti pilienda nga italimeng ket ti dadduma a kita makikaduadanto iti atiddog a listaan dagiti maung-ungawen.
Kadagiti eksperto iti panagitalimeng, daytoy ti mangpataud iti partaan a saludsod, Gapu ta agpannuray ti amin a sibibiag a banag iti maysa ken maysa, kaanonto a makagteng ti ibabassit ti nadumaduma a biag ditoy daga iti punto a pakaungawan ti adu a nabatbati a biag ditoy daga, agraman ti sangatauan? Mamugpugto laeng dagiti sientipiko. “Ti pannakapukaw ti maysa wenno dua wenno limapulo a kita addanto epektona a saantay a maipadto,” kuna ni Linda Koebner iti Zoo Book. “Ti pannakaungaw mamatpataud iti panagbalbaliw uray sakbay pay a maawatantayo dagiti epektona.” Kabayatanna, kuna ti libro a Zoo—The Modern Ark, “agtalinaed ti zoo a maysa kadagiti kapapatgan a pagkamangan iti sangalubongan a pannakaraut ti biag dagiti animal, maysa a gubat a saan a maipadto ti kasaknapna ngem sungsungbatantayto kadagiti masanguanan a kaputotan.”
Gapuna, adda kadi aniaman a namnama? Wenno agturongto aya dagiti masanguanan a kaputotan iti lubong a maymaysan ti kita ti biag, nga isuda a mismo ket naikeddeng metten a maungaw?
[Dagiti ladawan iti panid 7]
Ti tao ti kadadaksan a kabusorda
[Credit Line]
Dagiti Tigre ken Elepante: Zoological Parks Board of NSW
[Dagiti ladawan iti panid 8]
Ti sumagmamano kadagiti animal nga agpegpeggad a maungaw—bison, cheetah, ken nangisit a rhinoceros
[Dagiti Credit Line]
Ti Bison ken dagiti Cheetah: Zoologcal Parks Board of NSW
Ti Rhinoceros: National Parks Board of South Africa