Ti Mapukpukawen nga Atap a Biag iti Daga
BABAEN TI KORESPONSAL TI AGRIINGKAYO! IDIAY AUSTRALIA
DIKAY kadi maragsakan a makakita ken makangngeg a mismo kadagiti atap nga animal—tigre, balyena, wenno gorilla? Ti panangtaraken iti koala? Ti pannakarikna a magunggon ti daga gapu iti arimpadek dagiti umak-akar a pangen a nayunnat a nakaad-adu agingga iti makita ti mata? Nakalkaldaang, nupay kasta, ta adu a tattao ti mabalin a dinto pulos makakita iti kasta a naragsak a kapadasan—malaksid no padasenda ti sumarungkar iti museo, agbasa iti libro, wenno agusar iti computer. Apay a kastoy?
Gapu ta bayat a basbasaenyo daytoy nga artikulo, maung-ungawen ti rinibribu a mula ken animal. Pattapattaen ni Dr. Edward O. Wilson, maysa a biologo idiay Harvard University, a 27,000 a kita, wenno tallo iti tunggal oras, ti maung-ungaw iti tinawen. Iti kastoy a kapartak, mabalin a 20 porsiento kadagiti kita ti mula ken animal iti daga ti maungaw iti las-ud ti 30 a tawen. Ngem saan a parepareho ti kaadu ti maungaw; umad-adu. Mainanama nga iti pangrugian pay laeng ti sumaganad a siglo, ginasut a kita ti mapukawton iti inaldaw!
Ti dandani maungawen isu ti nangisit a rhinoceros iti Africa. Ti ilegal a panaganup pinabassitna ti bilangda manipud 65,000 agingga iti 2,500 iti kurang pay a 20 a tawen. Kurang pay a 5,000 nga orangutan ti nabati iti bumasbassiten a kabakiran ti Borneo ken Sumatra. Ti panangdadael inapektaranna metten dagiti biag iti danum. Ti maysa a biktima isu ti napintas a dolphin a baiji iti Karayan Yangtse iti China. Ti polusion ken ti awan arnasna a panagkalap, imbatina laengen ti nakabasbassit a bilang a sangagasut, ket mabalin a mapukawdanto aminen iti las-ud ti maysa a dekada.
“Dagiti sientipiko kadagiti nadumaduma a tay-ak ti panagadal saanda nga agtutunos maipapan iti adu a banag,” kuna ni Linda Koebner iti Zoo Book, “ngem agkaykaysada no maipapan iti kinaganat ti panangispal kadagiti kita ti biag ken ti biolohikal a salun-at ti planeta: Napeggad dagiti sumaganad a limapulo a tawen.”
Siasino ti Mapabasol?
Ti umad-adu a populasion ti tao pinapartakna ti pannakaungaw, ngem saan a maipabasol amin iti panangrarit ti populasion. Adu a parparsua—ti passenger pigeon, ti moa, ti great auk, ken ti thylacine, a sumagmamano laeng kadagiti mainaganan—naungawda sakbay pay a dagita ket pinagpeggad ti populasion ti tao a mismo. Kuna ni Dr. J. D. Kelly, direktor iti Zoological Parks Board iti New South Wales, Australia, maipapan iti dayta a rekord ti pagilian: “Ti pannakapukaw ti adu a nadumaduma a mula ken animal nanipud idi napagnaedan ti Australia idi 1788 ket pakaibabainan ti nasion.” Awan duadua nga agpayso daytoy a kapaliiwan iti adu a sabsabali a pagilian. Ipasimudaagna met ti ad-adu pay a dakes a gapu ti pannakaungaw—ti kinaignorante ken kinaagum.
Gapu iti sangalubongan a pannakaungaw, simrek ti baro ken di ninamnama a tulong iti biang dagiti madangdangran nga animal—ti zoo. Ad-adda a dagitoy a lugar iti tengnga ti siudad ti maudi a pagkamangan ti adu a kita ti animal. Ngem dagiti zoo nailetda a lugar, ket agpada a nangina ken narigat nga aywanan dagiti atap nga animal. Masapul met ti nasayaat a kababalin iti panangtaginayon kadakuada a nakakulong, uray pay no maaramid daytoy iti naasi a pamay-an. Kasta met, no addada iti zoo naan-anay nga agpannurayda iti pinansial a kinawadwad ken bileg ti sangatauan, kanayon nga agbaliwbaliw a sistema ti politika ken ekonomia. Gapuna, kasano katalged a talaga dagitoy nga animal a nagkamang iti zoo?
[Kahon iti panid 3]
Gagangay Kadi ti Pannakaungaw?
“Saan kadi a paset ti pannakaungaw ti gagangay nga urnos dagiti bambanag? Ti sungbat ket saan, uray kaskasano saan pay a napasamak dayta kadagiti kallabes a tiempo. Iti kaaduan iti naudi a 300 a tawen, ti kapartak ti pannakaungaw ket agarup maysa iti tunggal tawen. Itatta ti pannakaungaw a pinataud ti tao kadagiti kita ti mula ken animal ket agarup maminribu a daras ngem dayta. . . . Ti makagapu iti daytoy a napartak a pannakaungaw isu ti aramid ti tao.”—The New York Public Library Desk Reference.
“Maay-ayatanak kadagiti adu, naisangsangayan [ngem] naungawen a parsua, ket maldaanganak, masansan a makaunget, iti pannakaungawda. Ta kaaduan a kaso, gapu iti kinaagum wenno kinaranggas ti tao, saan a panagannad wenno di panangikankano ti talaga a makagapu wenno makaituggod kadagitoy a pannakaungaw.”—The Doomsday Book of Animals, nga insurat ni David Day.
“Ti aramid ti tao ti mamatpataud ti pannakaungaw dagiti kita ti mula ken animal sakbay pay a nairekordda.”—Biological Conservation.