“Species” nga Agpegpeggad a Maungaw​—Ti Saklawen ti Parikut

DAGITI dodo nagbalindan a simbolo ti pannakaungaw. Natay ti maudi kadagitoy a di makatayab a billit idi agarup 1680 iti puro ti Mauritius. Adu nga species (dagiti kita ti mula ken ayup) nga agdama nga agpegpeggad ti agbibiag met kadagiti puro. Iti naudi nga 400 a tawen, 85 kadagiti 94 nga species ti tumatayab a pagaammo a napukawen, ti tumatayab iti puro.

Dagiti ayup kadagiti naglawaan a kontinente ti agpegpeggad met iti pannakaungaw. Usigenyo dagiti tigre nga agpaspasiar idi iti intero a Russia. Ita ti laengen species nga Amur a dadduma kadagiti species [ti tigre] ti adda idiay Siberia, ket bimmassiten ti bilangda iti 180 agingga iti 200. Naipadamag a dagiti tigre iti makin-abagatan a China adda laengen bilangda a 30 agingga iti 80. Iti Indochina dagitoy nga ayup sangsanguenda ti pannakaungaw “iti las-ud ti sangapulo a tawen,” kuna ti The Times iti London. Kasta met idiay India, ti pagtaengan ti agarup dua a kakatlo kadagiti tigre iti lubong, pattapattaen dagiti autoridad a dagitoy a natan-ok a parsua mabalin a maungawda iti las-ud ti maysa a dekada.

Bumasbassit dagiti rhinoceros ken dagiti cheetah. Idiay China, dagiti giant panda agpasiarda nga ingrupo a sangapulo ti kabassitan [a grupo]. Dandani maungawen dagiti pine marten idiay Wales, ket dagiti red squirrel “mabalin nga agpukawda idiay mainland England ken Wales iti sumaganad a sangapulo agingga iti 20 a tawen,” kuna ti The Times. Iti ballasiw ti Atlantico idiay Estados Unidos, ti agpegpeggad unay a mamalia iti takdang isu dagiti panniki.

Nalidem met ti panginanamaan kadagiti taaw ti sangalubongan. Dagiti pawikan kuna ti The Atlas of Endangered Species ti “nalabit agpegpeggad unay a grupo” kadagiti parsua iti baybay. Agparang a dagiti amphibian nasaysayaat ti panagbiagda; nupay kasta, sigun iti magasin a New Scientist, 89 nga species ti amphibian ti “agpegpeggad a mapukaw” iti maudi a 25 a tawen. Agarup 11 porsiento kadagiti species ti tumatayab iti lubong sangsanguenda met ti pannakaungaw.a

Ngem dagiti ngay babbabassit a parsua, kas dagiti kulibangbang? Umasping met ti ladawan. Nasurok a kakapat dagiti species ti 400 a kulibangbang ti Europa ti agpegpeggad​—19 ti agpeggad iti dandanin pannakaungaw. Ti kadadakkelan a tortoiseshell a kulibangbang ti Britania nakikadua iti dodo iti listaan dagiti napukawen nga species idi 1993.

Kumarkaro a Pannakaseknan

Mano nga species dagiti parsua ti maungaw iti tinawen? Agpannuray ti sungbat iti pagsaludsodanyo nga eksperto. Nupay di agtutunos dagiti sientista, aminda mabigbigda ti kinapudno nga adu nga species ti agpegpeggad a mapukaw. Kuna ni ekologo nga Stuart Pimm: “Ti suppiat maipapan iti kapartak ti pannakapukawtayo kadagiti [species] ti kangrunaanna maysa a debate maipapan iti masanguanantayo.” Inayonna pay: “Kadagiti napalabas a siglo, pinapartaktayo ti kaadu dagiti maung-ungaw nga species iti ad-adu pay ngem ti gagangay a kaadu [ti matay]. Kas banagna, ad-addan a nakalkaldaang ti masanguanantayo.”

Ti planetatayo, ti Daga, kas iti maysa a balay. Dadduma a tattao a maseknan kadagiti agpegpeggad nga species ti agadal iti ekolohia, maysa a termino iti maudi a paset ti maika-19 a siglo, a naala iti Griego a sao nga oiʹkos, “maysa a balay.” Daytoy a paginteresan naipamaysa iti relasion kadagiti sibibiag a bambanag ken iti aglawlawda. Awan duadua a bayat ti maika-19 a siglo kumarkaro ti panaginteres iti panangitalimeng, nalabit gapu kadagiti naipadamag a pannakaungaw. Idiay Estados Unidos, nangiturong daytoy iti pannakaipasdek dagiti parke nasional ken dagiti nasalakniban a lugar a maipaay a pagaponan dagiti parsua. Itatta, adda napattapatta a 8,000 a mabigbigbig iti sangalubongan a lugar a pakasalakniban dagiti atap a biag iti isuamin a lubong. Mairaman iti dadduma pay nga 40,000 a lugar a tumultulong a mangtaginayon iti pagnaedan [dagiti ayup], dagitoy buklenda ti dandani 10 porsiento iti kalawa ti daga iti lubong.

Adu a maseknan a tattao ti mangsupsuportaren iti makunkuna a maysa a panggep, kadagiti man tignay a mangipablaak iti pagamkan a pannakapukaw wenno dagidiay a basta mangsursuro kadagiti tattao maipapan iti panagpannuray ti biag iti maysa ken maysa. Ket nanipud iti Rio Earth Summit idi 1992, ti ad-adda a pannakaammo kadagiti isyu iti aglawlaw makita kaaduanna iti kapanunotan dagiti gobierno.

Sangalubongan ti parikut kadagiti agpegpeggad nga species ken kumarkaro. Ngem apay? Naballigi kadi ti aniaman nga agdama a panangikagumaan a manglapped iti pannakaungaw dagiti species? Ket ti ngay masanguanan? Kasano a nairamankayo? Ipaay dagiti sumaganad nga artikulo dagiti sungbat.

[Footnote]