Ti Nakarikrikut a Panagkakanaig ti Biag

“Ti kinanadumaduma ti biag sigurado a salaknibannatayo. Agpannuray iti dayta ti biagtayo ken ti pagbibiagtayo.”​—UNITED NATIONS ENVIRONMENT PROGRAMME.

NAWADWAD ken nadumaduma ti biag ditoy daga. Ti termino a “kinanadumaduma ti biag,” tukoyenna ti amin a kita dagiti parsua ditoy lubong, manipud kabassitan a bakteria agingga iti nagdadakkel a sequoia; manipud kadagiti alumbayad agingga kadagiti agila.

Amin dagitoy a kinanadumaduma ti biag ditoy daga ket paset ti maysa a dakkel a panagkakanaig a pakairamanan dagiti awanan biag a banag. Agpannuray ti biag kadagiti awanan biag nga elemento a kas iti atmospera ti daga, taaw, danum a tamnay, batbato, ken ti daga. Daytoy a komunidad ti biag ket maawagan a biosphere wenno lugar a pagbiagan ti sibibiag a bambanag, ket dagiti tattao ti maysa a napateg a pasetna.

Ti kinanadumaduma ti biag saklawenna ti amin a bakteria ken dadduma pay a mikroorganismo. Adu kadagitoy ti pagaammo a mangaramid kadagiti napateg a kemikal a panagbalbaliw a mamagtalinaed iti panagandar ti sistema ti ekolohia wenno panagkakanaig dagiti kita ti parsua ken ti aglawlawda. Dagiti berde a mula nga agpataud iti oksihena babaen ti photosynthesis ket mairaman met iti kinanadumaduma ti biag, wenno ti panagkakanaig ti biag. Agsepenna ti enerhia ti init ken urnongenna dayta a pagbalinen nga asukar, ket dagitoy ti usarenna a gubuayan ti enerhia nga agpaay iti kaaduan a dadduma pay a kita dagiti sibibiag a parsua.

Mapukpukaw a Kinanadumaduma

Ngem nakalkaldaang ta nupay napintas ken nadumaduma ti kita dagiti parsua, kunaen ti adu a managsukisok a ti tao ti kangrunaan a pakaigapuan ti napartak a pannakaungaw dagitoy. Kadagiti ania a pamay-an?

◼ Pannakadadael ti taengda. Daytoy ti kangrunaan a makagapu iti pannakaungaw. Mairaman ditoy ti panagtroso, panagminas, panangpukan iti kaykayo tapno maaramid a pasto, panangputtot ken panagaramid kadagiti kalsada kadagiti dati a let-ang. Bayat a bumasbassit ti sistema ti ekolohia, maawanan ti nadumaduma a biag kadagiti pagbiagda. Awanen, masinasina, ken madadael dagiti natural nga aglawlawda. Madadael dagiti ruta ti iyaakarda. Bumassit ti nadumaduma a gene dagiti sibibiag a parsua. Saan a makaungar dagiti sibibiag a banag iti maysa a lugar gapu iti sakit ken dadduma pay a pakarigatan. Isu nga agsasaruno a maungaw ti nadumaduma a kita dagiti parsua.

Ti pannakaungaw ti sumagmamano a kita dagiti parsua ti pakaigapuan pay ketdi ti pannakaungaw ti dadduma, ta no mapukaw ti maysa a paset ti panagkakanaig ti biag, mabalin a maapektaran ti dadduma. Ti pannakapukaw dagiti kita ti parsua a pagpannurayan ti dadduma a banag​—kas kadagiti mang-pollinate​—mabalin nga apektaranna ti riniwriw a sabsabali pay a kita dagiti parsua.

◼ Panangisangpet iti baro a kita dagiti parsua. No mangisangpet ti tattao iti kabarbaro a kita dagiti parsua iti sistema ti ekolohia, mabalin nga okuparen dagita a kita ti pagnanaedan ti sabsabali a kita. Ti kabarbaro a kita mabalin met a saan a direkta a balbaliwanna ti sistema ti ekolohia ta inton agangay, paksiatendan ti katutubo a kita, wenno mangpataudda iti sakit a di madaeran dagiti katutubo a kita. Nangnangruna kadagiti isla, a sadiay naiputputong ti adu a kita dagiti parsua ken dida pay nakalangen a pulos dagiti kabarbaro a kita, mabalin a saan a kabaelan dagiti dati a kita ti makibagay isu a matayda.

Ti gagangay a pagarigan ket ti “mammapatay” nga alga, ti Caulerpa taxifolia, a mangdaddadael iti dadduma a kita dagiti parsua iti Baybay Mediteraneo. Nangrugin a nagsaknap dayta iti tukok ti baybay idi aksidente a naisangpet iti taaw ti Monaco. Makasabidong ken awan ti agkaan iti dayta. “Mabalin a makitkitatayon ti pangrugian ti pannakadidigra ti ekolohia,” kuna ni Alexandre Meinesz a propesor iti marine biology idiay University of Nice idiay Francia.

◼ Nalabes a panangrarit. Daytoy ti nakaungawan ti sumagmamano a kita dagiti parsua. Ti nalatak a pagarigan ket ti passenger pigeon. Idi kattapog ti maika-19 a siglo, dayta ti kaaduan a tumatayab iti Amianan nga America. No umakar dagitoy​—a binilion a pinangen wenno ad-adu pay​—uray la a sumipnget ti langit iti sumagmamano nga aldaw. Nupay kasta, idi arinunos ti maika-19 a siglo, naanupan dayta agingga a dandani naungaw, ket idi Setiembre 1914, iti zoo idiay Cincinnati, natay ti kakaisuna a nabati a passenger pigeon. Umasping iti dayta, naanupan ti bison (nuang) iti America, wenno buffalo, iti Great Plains agingga a dandani naungaw.

◼ Iyaadu ti populasion ti tao. Sangabilion ti populasion ti tao idi ngalay ti maika-19 a siglo. Maysa ket kagudua a siglo ti napalabas, addan innem a bilion a tattao, ket mangrugrugin a panunoten ti tattao no ad-adudan nga amang ngem iti gubuayan ti pagbiagda. Kada tawen, bayat nga umad-adu ti populasion ti tao, nakaparpartaken ti pannakaungaw dagiti kita ti parsua.

◼ Pangta a panagbara ti sangalubongan. Sigun iti Intergovernmental Panel on Climate Change, mabalin a bumara dagiti temperatura agingga iti 3.5 degree Celsius iti las-ud daytoy a siglo. Mabalin a nakaparpartak daytoy nga ibabara ti temperatura para iti sumagmamano a kita dagiti parsua isu a mapagduaduaan no agbiagda pay. Sigun kadagiti managsukisok, agparang a ti panagbara ti danum ti makagapu iti ipapatay dagiti baknad ti korales (a pagaponan ti adu a nadumaduma a biag iti baybay).

Kuna dagiti sientista a ti sangametro nga iyaadalem ti tapaw ti baybay mabalinna a pukawen ti adu a baresbes iti lubong, a pagnanaedan ti adu ken nadumaduma a parsua. Patien ti dadduma a ti panagbara ti globo mabalin nga apektaranna dagiti nayabbungot a yelo iti Greenland ken Antarctic. No marunaw dagitoy, mabalin a sumaruno ti pannakadidigra ti aglawlaw.

Resulta ti Nasaknap a Pannakaungaw

Kasano kapartak ti pannakaungaw dagiti kita ti parsua? Saan unay nga eksakto dagiti sungbat dayta a saludsod. Di pay la masinunuo dagiti sientista ti kaaduan kadagiti maung-ungaw. Masapul nga ikeddengda pay nga umuna no mano dagiti sibibiag pay laeng a kita dagiti parsua. Sigun ken John Harte, sientista ti ekolohia idiay University of California, Berkeley, “napanagananen ti agarup maysa ket kagudua a milion a kita dagiti parsua ditoy daga, ngem ammotayo nga adu pay a kita dagiti parsua ditoy ti di pay nainaganan, ket nalabit adda iti nagbaetan ti 5 ken 15 a milion ti dagup ti bilangda.” Ag-50 a milion a kita wenno ad-adu pay ti pattapatta ti dadduma. Imposible a maikeddeng ti eksakto a bilang gapu ta “mapasamak ti kaaduan a pannakaungaw sakbay man la a mapanaganan ken madeskribir dagiti kita ti parsua,” sigun iti sientista a ni Anthony C. Janetos.

Saan pay a naan-anay a maawatan dagiti sientista kadagitoy a panawen dagiti narikut a panagkakanaig ti ekolohia a mamagtalinaed a naannayas ti panagandar dagiti komunidad ti nakaparsuaan. No di ammo ti tattao no mano ti adda a kita dagiti parsua, kasanoda a maawatan ti narikut a panagkakanaig ti biag ken no kasano a maapektaran daytoy iti pannakaungaw? Kasanoda a maibaga no ania ti mabalin nga epekto ti pannakapukaw ti maysa a kita ti parsua iti pannakasustiner ti biag ditoy planeta?

No padasen dagiti sientista nga ikeddeng ti kapartak ti pannakaungaw, nupay nagduduma ti pattapattada, masansan a makapaupay. “Agarup 50 a porsiento kadagiti mula ken animal ti mabalin a maungaw iti las-ud ti sangagasut a tawen,” kuna ti maysa a mannurat. Lalo pay a makapaupay ti pattapatta ni Harte: “Pattapattaen dagiti biologo a ti pannakakalbo dagiti kabakiran iti tropiko ket agbanagto iti pannakapukaw ti kagudua wenno ad-adu pay a kita dagiti parsua ditoy daga bayat ti sumaganad a 75 a tawen.”

Sigun iti pattapatta ti sientista a ni Stuart Pimm iti University of Tennessee, kuna ti National Geographic a “dandanin maungaw ti 11 a porsiento kadagiti tumatayab, wenno 1,100 a kita kadagiti dandani 10,000 a kita iti lubong; mapagduaduaan no agbiag pay ti kaaduan kadagitoy a 1,100 a kita iti labes ti arinunos ti [maika-21 a siglo].” Kinuna daytoy met la a magasin: “Nabiit pay nga impadamag ti grupo dagiti mararaem a botaniko a maysa iti kada walo a mula ti agpegpeggad a maungaw. ‘Saan laeng a dagiti kita ti parsua kadagiti isla wenno napuskol a kabakiran wenno dagiti laeng tumatayab wenno dagiti dadakkel a nakaay-ayat a mamalia ti agpeggad,’ kuna ni Pimm. ‘Agpegpeggad ti amin ket mapaspasamaken. . . . Daytat’ sangalubongan a resulta ti pannakaungaw.’”

Kasapulantayo Kadi Amin Dagitoy a Kita Dagiti Parsua?

Rumbeng kadi a maseknantayo iti pannakapukaw ti kinanadumaduma ti biag? Talaga kadi a kasapulantayo ti kasta a nadumaduma a kita dagiti parsua? Ipapilit ti adu a mararaem nga eksperto a kasapulantayo dayta. Ti kaadda ti nadumaduma a kita ti biag ditoy daga ket mangipaay kadagiti tattao iti taraon, napapateg a kemikal, ken adu pay a produkto ken serbisio. Panunotem met dagiti pagimbagan a mabalin nga ipaay dagiti di pay natakuatan a kita dagiti parsua para iti sangatauan. Kas pagarigan, napattapattan a 120 kadagiti kangrunaan a 150 a maireseta nga agas a maus-usar idiay Estados Unidos, a magun-odan laeng no ireseta dagiti doktor, ti agtaud kadagiti aglalaok a mula iti nakaparsuaan. No kasta, no mapukaw dagiti mula iti lubong, saan met a makasarak ti tao kadagiti kabbaro a droga ken kemikal. “Tunggal adda mapukaw a kita dagiti parsua, maawanantayo iti pamuspusan iti masanguanan,” kuna ni Sir Ghillean Prance, a direktor iti Kew Gardens idiay London. “Maawanantayo iti agas a posible a makaagas iti AIDS wenno kadagiti mula wenno animal a naandur iti sakit. Isu a rumbeng nga isardengtayo ti mangpukaw kadagiti kita ti parsua, saan laeng a maigapu iti planeta no di ket maigapu kadatayo a mismo . . . a kasapulan ken pangusarantayo.”

Kasapulantayo met ti sistema ti ekolohia a mangipaay kadagiti nasken a serbisio a pagpannurayan ti amin a sibibiag a banag. Ti pannakapataud ti oksihena, ti pannakadalus ti danum, ti pannakasagat ti amin a makamulit, ken ti pananglapped iti panagreggaay ket nasken amin a trabaho nga aramiden ti nasalun-at a sistema ti ekolohia.

Ag-pollinate dagiti insekto. Dagiti peste ket kontrolen dagiti tukak, ikan, ken tumatayab; dalusan dagiti kappo ken dadduma pay nga organismo ti suplaytayo a danum; mangpataud dagiti mula ken mikroorganismo iti dagatayo. Dagitoy amin a serbisio ket nakapatpateg iti ekonomia. Ti kalkalainganna a pattapatta a pateg ti kinanadumaduma ti biag iti intero a lubong ket agarup 3,000 a bilion a doliar iti kada tawen, sigun iti presio idi 1995.

Ngem nupay agpannuraytayo iti kinanadumaduma ti biag, kasla mapaspasaranen ti lubong ti napeggad a pannakaungaw a namagpeggaden iti nakarikrikut a panagkakanaig ti biag. Itan ta mangrugrugin a maawatantayo ti napateg a paset ti kinanadumaduma ti biag, ad-adu payen ti ung-ungawen ti tattao ngem idi! Kabaelanto ngata ti tao a solbaren ti parikut? Ania ti agur-uray a masakbayan ti nadumaduma a biag ditoy daga?

[Kahon/Ladawan iti panid 6]

Ania ti Pateg ti Biag?

Amin dagiti salaysay maipapan iti kinapateg ti kinanadumaduma ti biag kasla ipakitada a rumbeng nga aywanantayo laeng ti sabsabali a kita ti biag no la ket ta ipaayda dagiti kasapulantayo. Kunaen ti dadduma nga akikid a kapanunotan dayta. Ipatuldo ti paleontologo a ni Niles Eldredge ti nainkasigudan a pateg ti biag: “Datayo a tattao ipatpategtayo met ti biag nga adda iti aglawlawtayo​—dagiti napintas, makaallukoy a kita ti biag, dagiti naranga a di pay nadadael ken napagnanaedan a lugar​—gapu iti nainkasigudan a pategda. Mabigbig ti naisigud a riknatayo a mainaigtayo iti daytoy a lubong ti nakaparsuaan ket awan pakasikoran ken naragsaktayo no addatayo iti dayta.”

[Kahon/Dagiti ladawan iti panid 7]

Ti Listaan Dagiti Dandanin Maungaw

Ti “Listaan Dagiti Dandanin Maungaw” ket impablaak ti International Union for Conservation of Nature and Natural Resources. Daytat’ maysa nga organisasion a mangtingtingiting iti kasasaad dagiti kita ti parsua nga agpegpeggad a maungaw. Nailanad iti daytoy a panid ti sumagmamano kadagiti kita ti parsua a nairaman iti “Listaan Dagiti Dandanin Maungaw” para iti tawen 2000:

Wandering albatross (Diomedea exulans)

Daytoy ti maysa kadagiti 16 a kita ti albatross a nailasin kas agpegpeggad iti intero a lubong. Adu kanon ti nalmes idi aksidente a nabanniitan dagitoy kadagiti kitang nga inwayat dagiti bilog a pagkalap.

[Credit Line]

Rinetrato ni Tony Palliser

Red-shanked douc langur(Pygathrix nemaeus)

Daytoy napintas a bakes a colobus iti Asia ket masarakan iti makintengnga nga abagatan a Vietnam ken iti dadduma a paset ti Laos. Agpegpeggad gapu iti pannakadadael ti pagtaenganna ken ti pannakaanupna. Maan-anupan tapno masida ken mausar ti dadduma a paset ti bagina a ramen dagiti tradisional nga agas.

[Credit Line]

Bakes iti panid 7 ken 32: Rinetrato ni Bill Konstant

Biruruko iti Corsica (Helix ceratina)

Pito nga ektaria laeng ti pagnanaedan daytoy nga agpegpeggad unayen a maungaw a biruruko, iti kabangibang ti Ajaccio, iti abagatan a laud a kosta ti Corsica. Mabalin nga agpeggad a maungaw gapu iti proyekto a pannakaibangon ti maysa nga eropuerto ken dagiti kalsada nga agturong iti aplaya.

[Credit Line]

Rinetrato ni G. Falkner

Golden pagoda (Mimetes chrysanthus)

Natakuatan daytoy napintas a sabong idi 1987 idiay Western Cape, South Africa. Dagiti masansan nga uram iti kabakiran ken dagiti sabali a kita ti sabong a naiduma unay ti pagtubtubuanda ngem iti pagtubuan ti golden pagoda ti kanayon a mamagpeggad iti daytoy a mula.

[Credit Line]

Rinetrato ni Craig Hilton-Taylor

Sawfish iti Tamnay (Pristis microdon)

Masarakan daytoy agpegpeggad a maungaw nga ikan kadagiti taaw ti India ken iti Makinlaud a Pasipiko, ken kasta met kadagiti kabangibang a baybay, sabangan, ken karayan. Naglaka a makalap ket nagadun ti bimmassitan ti bilangna. Agpegpeggad met gapu iti pannakapukaw ken ti in-inut a pannakadadael ti taengda.

[Credit Line]

Retrato nga impaay ti Sun International Resorts, Inc.

[Kahon/Ladawan iti panid 8]

Pannakadadael ti Nagadu nga Agbibiag iti Baybay

Ti nagadu a gameng iti taaw a maipagarup idi a di maibus ket napaneknekanen nga adda limitasionna. Deskribiren ti paleontologo a ni Niles Eldredge, iti panagsuratna iti magasin a Natural History, ti kasaknap ti nalabes a pannakararit dagiti taaw: “Ti moderno a teknolohia pinagbalinna a nakalaklaka ti panagkalap iti taaw nga uray la nga awanen ti ikan kadagiti naglalawa a tukok ti baybay a kaasping ti pannakakalbo ti kabakiran. Ngem daytoy met la a teknolohia ti mangsayang iti nagadu a pawikan ken foka. Dagiti di malako a kita ti ikan ken dagiti awan durina a kita ti parsua a kas iti pusit ket mairaman a matay iti tunggal pannakaguyod ti iket wenno ilalabas ti trawler.”

Iti panagkomentona iti maawagan a “mangsayang a panagkalap ti pasayan,” inlawlawag ti magasin a National Geographic nga “iti Gulf Coast [iti taaw ti Texas, E.U.A.] sangadosena a libra a biag iti baybay​—a kaaduan kadagitoy ti babassit nga ikan​—ti masayang gapu laeng iti maysa a libra a pasayan.” Dagitoy a di matarigagayan nga ikan ken kappo ket nairaman laeng kadagiti nakalap. Insennaay ti maysa a biologo ti gobierno: “Ti promedio a kaadu ti mairaman laeng kadagiti makalap ket agarup uppat a di matarigagayan iti tunggal maysa a matarigagayan a kita.” Awan duadua a dagiti taawtayo ket nagbalindan a lugar a pakatayan ti adu a kita ti parsua nga agpegpeggad a maungaw!

[Kahon/Ladawan iti panid 9]

Dagiti Sibibiag a Nakalemmeng Kadagiti Kabakiran

Napno dagiti kabakiran ti planetatayo kadagiti sibibiag, agraman dagiti kita ti parsua a di pay natakuatan ti tao. Kastoy ti kapaliiwan ti sientista ti ekolohia a ni John Harte: “Kurang pay a dua a porsiento iti planeta ti saknapan ti napuskol a kabakiran iti tropiko. Ngem dayta laeng ti pagtaengan ti di kumurang a 50 a porsiento ket mabalin a 90 a porsiento pay ketdi dagiti amin a kita ti parsua ditoy daga. Ti nangatngato a pattapatta ket naibasar iti pagarup nga adda iti tropiko ti kaaduan kadagiti kita ti parsua a matakuatanto pay laeng iti masanguanan. Ngamin, ti panangtakuat kadagiti kita ti biag iti tropiko ket naaramid kadagiti babassit ken nadumaduma laeng a lugar. Kasta met a saan pay a nasukimat a naimbag ti pagtataengan ti nadumaduma a kita ti parsua, ket awan duadua a nagadu ti linaonda a kita ti parsua a di pay naammuan ita ti siensia. Mairaman kadagitoy ti daga iti kabakiran kadagiti lugar a kalkalainganna ti kinalamiis ken kinapudot ti klima, kas iti naagneb, aduan kayo a kabakiran ti Makin-amianan a laud a kosta ti Pasipiko iti Estados Unidos.”

Siasino ti makaammo no ania dagiti sorpresa nga agur-uray iti tao no addanto gundawayna a mangsukisok kadagiti sibibiag a nakalemmeng kadagiti kabakiran?

[Ladawan iti panid 5]

Ti naungawen a passenger pigeon

[Credit Line]

U.S. Fish & Wildlife Service, Washington, D.C./Luther C. Goldman