Kuarta—Adipenmo Wenno Apom?

AGSAKSAKITKA kadi gapu iti kuarta? Sigun iti damag, kasta ti mapaspasaran ti adu ditoy lubong. Ania dayta a sakit?

Ni Dr. Roger Henderson, maysa a managsirarak iti salun-at ti isip idiay United Kingdom, nabiit pay a pinarnuayna ti termino a “money sickness syndrome” a pangtukoy kadagiti pisikal ken sikolohikal a sintomas a mapasaran dagidiay masikoran unay gapu kadagiti parikutda a nainaig iti kuarta. Dagiti sintomas dayta ket ramanenna ti rigat iti panaganges, panagsakit ti ulo, rikna a makasarsarwa, panagbimbinatlag wenno panaglabaga ti kudil, pannakapukaw ti ganas a mangan, di nainkalintegan a panagpungtot, panagnerbios, ken negatibo a panagpampanunot. Kinuna ni Henderson a “ti panagdandanag maigapu iti kuarta ket dakkel a pakaigapuan ti panagsikor.”

Di pakasdaawan nga iti nabiit pay a bulbulan, umad-adu ti agsagsagaba kadagiti dakes nga epekto dagiti pakaringgoran a nainaig iti kuarta. Ti pinansial a krisis a mapaspasaran ti adu a pagilian ket nagresulta iti sangalubongan ti kasaknapna a pannakaikkat ti adu nga empleado kadagiti trabahoda, pannakaembargo ti balbalay, ken pannakapukaw ti adu nga urnong ti tattao. Nabangkarote ti dadakkel a banko, ken uray dagiti kabaknangan a nasion, dagus a nagaramiddan kadagiti pamuspusan tapno saan nga interamente a marpuog ti ekonomiada. Kadagiti napanglaw a pagilian, nagadu met ti maringgoran unay gapu iti nguminngina a taraon ken dadduma pay a kangrunaan a tagilako.

Uray no tiempo ti nam-ay, gagangay latta a rumsua dagiti parikut a nainaig iti kuarta. Iti kallabes a tawtawen a narang-ay ti ekonomia, adu a tattao ti madandanagan gapu iti kuarta. Kas pagarigan, impadamag ti periodiko a The Witness idiay South Africa a ti “aglablabes a panaggatang, komersialismo, ken materialismo ket kasla sakit ti kagimongan nga agwarwaras” idiay Africa. Inlista dayta a periodiko ti dadduma a sintomas dayta a “sakit” a pakairamanan ti “panagsikor, panagutang, panangsayang, nalabes a panagtrabaho, pannakarikna a maikapkapis, apal, ken depresion.” Ti kuarta kano ti makagapu a bumabbaba ti kalidad ti biag dagiti tattao idiay Africa.

Sakbay ti nabiit pay a pinansial a krisis, naisangsangayan ti irarang-ay ti ekonomia ti India. Impadamag ti India Today International nga iti tawen 2007, “kellaat nga immadu ti naggastuan” dagiti umili ti pagilian. Ngem iti dayta a tiempo, madanagan dagiti opisial sadiay amangan no ti baro nga irarang-ay ti ekonomia ket agresulta iti riribuk ken kinaranggas pay ketdi.

Iti dayta met la a tawen, ipakpakita ti baro a henerasion dagiti agkabannuag idiay Estados Unidos ti pagannayasanda nga aggasto iti kasta unay kadagiti banag a pangluho. Ngem nupay kabaelanda ti aggasto iti uray mano, saanda latta a naragsak. Sigun kadagiti managsirarak, ti kinabaknang ket maysa kadagiti kangrunaan a pakaigapuan ti alkoholismo, depresion, ken panagpakamatay sadiay. Impalgak ti maysa a panagadal nga iti laksid ti kinaaglaplapusanan ken kinabaknangda, “awan pay kakatlo kadagiti Americano” ti nangibaga a “nakaragragsakda.”

Iti Sabali a Bangir

Iti kasumbangirna, tiempo man ti rigat ken nam-ay, manmano ti pakadanagan ti adu a nabaknang ken napanglaw no maipapan iti kuarta ken kadagiti material nga ik-ikutanda. Apay?

Iti report a napauluan Ti Kaipapanan ti Kuarta, napaliiw dagiti managsirarak nga iti dadduma a tattao, “kuarta ti manggutgutugot unay ken mangkonkontrol kadakuada. Mabalin nga agresulta dayta iti panagsikor ken saksakit iti isip.” Iti kasupadina, kinunada: “Dagidiay nalaing nga agbadyet kabaelanda a kontrolen ti bukodda a gannuat ken nasayaat ti riknada iti bagida. Isuda ti apo ti kuarta saan ket nga adipen dayta . . . Makunami ngarud a mabalin met a basbassit ti pakasikoran dagidiay nalaing a mangibadyet iti kuartada isu a manmano dagiti pakadanaganda.”

Ania met ti panangmatmatmo iti kuarta? Ania ti epekto kenka ti agbaliwbaliw a kasasaad ti ekonomia ti lubong? Adipenmo kadi ti kuarta wenno apom? Nalabit awananka kadagiti sintomas ti sakit a maaw-awagan iti “money sickness syndrome.” Ngem nabaknangtayo man wenno napanglaw, tunggal maysa kadatayo ket apektado kadagiti dakes nga ibunga dagiti pakadanagan mainaig iti kuarta. Usigem no kasano a ti panangbalbaliwmo iti wagas ti panangiggemmo iti kuartam ad-adda a mapagtalnana ti panunotmo ken ad-adda a maparagsakna ti biagmo.

[Kahon/Ladawan iti panid 4]

Mabalin nga adipennaka ti kuarta no . . .

◻Dimo kayat a pagsasaritaanyo ti maipapan iti kuarta gapu iti pataudenna kenka a danag

◻ Ti kuarta ti masansan a pagririkkiaranyo a sangapamiliaan

◻ Dimo mateppelan ti nalabes a panaggasto

◻ Kanayon a madanaganka maipapan kadagiti babayadam

◻ Dimo masierto no mano ti mategteggedam

◻ Dimo masierto no mano ti magasgastom

◻ Dimo masierto no mano ti ut-utangmo

◻ Masansan a dakdakkel ti babayadam ngem iti ipagarupmo

◻ Masansan a naladawka a mangbayad kadagiti babayadam

◻ Ti laeng kababaan a gatad ti kabaelam a bayadan iti utangmo iti credit card

◻ Ti kuarta a nailatang iti sabali a bambanag ti pangbayadmo iti babayadam

◻ Adda pay kanayonan a panggedam tapno laeng mabayadam ti babayadam

◻ Immutangka manen tapno adda pagbayadmo iti datin nga utangmo

◻ Ti urnongmo ti us-usarem a pangbayad kadagiti kadawyan a babayadam

◻ Marigatanka a mangyan-anay iti kuartam agingga iti agtapus ti bulan

◻ Kayatmo ti dagus a makaurnong iti dakkel a gatad

◻ Agsagsagabaka iti pisikal ken/wenno sikolohikal a sintomas gapu kadagiti pakasikoram a nainaig iti kuarta

[Credit Line]

Reperensia: Money Sickness Syndrome, ni Dr. Roger Henderson