Dagiti Ramut ti Panangidumduma ken Diskriminasion

“Amin a tattao naipasngayda a siwayawaya ken parepareho ti dignidad ken dagiti kalinteganda. Naikkanda iti panunot ken konsiensia ken rumbeng nga aglalangenda kas agkakabsat.”—Article 1 ti Universal Declaration of Human Rights.

NUPAY nagsayaat dayta a pagannurotan, agraraira latta ti panangidumduma ken diskriminasion iti intero a lubong. Dayta a nakalkaldaang a kinapudno ipakitana saan la a ti kinadakes ti panawentayo no di pay ket ti kinaimperpekto ti tattao. (Salmo 51:5) Nupay kasta, adda remedio dayta. Pudno a ditay kabaelan a pagpatinggaen ti diskriminasion iti aglawlawtayo ngem kabaelantayo a paruten dayta iti mismo a bagbagitayo no bilang ta makariknatayo iti panangidumduma.

Ti umuna a nasayaat nga aramidentayo isut’ panangbigbigtayo a ti panangidumduma ket mabalin nga agrusing iti tunggal maysa kadatayo. Kinuna ti libro nga Understanding Prejudice and Discrimination: “Nalabit dagiti kapatgan a konklusion manipud iti panagsirarak maipapan iti panangidumduma ket dagitoy: (1) amin a makabael nga agpanunot ken agsao ket mabalin a maimpluensiaan a mangiduma, (2) masansan a kasapulan ti panagregget ken kinasiput tapno makissayan ti panangidumduma, ken (3) no umdas ti pakatignayan, kabaelantayo a paruten dayta.”

Ti edukasion ket nadeskribir kas “ti kabilgan nga instrumento” a pangparmek iti panangidumduma. Kas pagarigan, ti umiso nga edukasion ibutaktakna dagiti ramut ti panangidumduma, ad-adda a palawaenna ti panunottayo a mangsukimat kadagiti mismo a kababalintayo, ken tulongannatayo nga agtignay a nainsiriban no agbalintayo a biktima ti panangidumduma.

Dagiti Ramut

Gapu iti panangidumduma, dagiti tattao ballikugen, iyaleng-aleng, wenno sabali ti panangipapanda kadagiti impormasion a saan a maitunos kadagiti datin a kapanunotanda. Ngem ania dagiti ramut ti panangidumduma? No tuntonentayo a naimbag, matakuatantayo a ti panangidumduma ket mabalin a nairamut iti kasla awan dakdakesna, ngem di nainsiriban a prinsipio ti pamilia, wenno mabalin nga imula dayta dagidiay igagarada ti mangisuro kadagiti tiritir a panangmatmat maipapan iti dadduma a puli wenno kultura. Ti nasionalismo ken palso a narelihiosuan a pannursuro ti mabalin met a mangrubrob iti panangidumduma. Mabalin pay nga epekto dayta ti nalabes a panagpannakkel. Bayat a pampanunotem dagiti sumaganad a punto ken dagiti nainaig a prinsipio nga isursuro ti Biblia, apay a dimo usigen dagiti mismo a kababalinmo ket kitaem no adda nasken a balbaliwam?

Ti kakaduam. Gagangay a mannakilangen dagiti tattao, ken nasayaat dayta. Kinapudnona kuna ti Biblia a “ti maysa a mangiputputong iti bagina sapulennanto ti kabukbukodanna nga iniimut a tarigagay” ken laksidenna pay ketdi ti praktikal a kinasirib. (Proverbio 18:1) Nupay kasta, rumbeng a nainsiriban ti panagpilitayo kadagiti kakaduatayo ta mabalin a dakkel ti impluensiada kadatayo. Masirib ngarud dagiti nagannak no maseknanda unay kadagiti kakadua ti annakda. Ipakita ti panagadal nga uray tallo pay laeng ti tawen dagiti ubbing, mabalinen a rumusing kadakuada ti panangidumdumada iti puli a matuladda kadagiti kababalin, sasao, ken tigtignay ti sabsabali. Siempre, rumbeng nga ikagumaan dagiti nagannak ti agbalin a mapagwadan kadagiti annakda, ta ammoda a ti impluensia dagiti nagannak ti masansan a kabilgan a mangtubay kadagiti prinsipio ti ubing.

◼ Ania ti kuna ti Biblia? “Iruammo ti ubing iti umno a dalan ket uray inton lumakayen dinanto panawan.” (Proverbio 22:6, Ti Baro a Naimbag a Damag Biblia) “Daydiay makipagna kadagiti masirib a tattao agbalinto a masirib, ngem daydiay addaan kadagiti pannakilangen kadagidiay maag nakadakdakesto ti pagtungpalanna.” (Proverbio 13:20) No maysaka nga ama wenno ina, iyimtuodmo iti bagim: ‘Iturturongko kadi dagiti annakko iti dalan nga umno ken nalinteg iti imatang ti Dios? Dagidiay kadi nasayaat ti impluensiada kaniak ti pakikadkaduaak? Nasayaat kadi ti impluensiak iti sabsabali?’—Proverbio 2:1-9.

Nasionalismo. Sigun iti maysa a diksionario, ti nasionalismo ket “panagayat ken panangitan-ok iti nasion a nangnangruna ngem iti amin a sabsabali pay a nasion ken panangyun-una iti pannakaisaknap ti kultura ken pagimbagan dayta.” Kinuna ni Ivo Duchacek, maysa a propesor ti political science, iti librona a Conflict and Cooperation Among Nations: “Ti nasionalismo bingaybingayenna ti sangatauan iti agpapada a mangidumduma a paspaset. Kas banagna, ipangpangruna dagiti tattao ti kina-Americanoda, kina-Rusoda, kina-Insikda, kina-Egipcioda, wenno kina-Peruvianoda ken sumegunda laeng ti kinataoda—no bilang ta malagipda pay.” Insurat ti dati a sekretario-heneral ti UN: “Adu kadagiti parikut a sangsanguentayo ita ket gapu kadagiti, wenno resulta dagiti di umiso a kababalin—a dadduma kadagita ket ditay napupuotan a natuladtayo. Mairaman kadagitoy ti nakaro a nasionalismo—‘ti pagiliak, umiso man dayta wenno saan.’”

◼ Ania ti kuna ti Biblia? “Ti Dios inayatna ti lubong [ti intero a sangatauan] iti kasta unay isu nga intedna ti bugbugtong nga Anakna, tapno tunggal maysa a mangwatwat iti pammati kenkuana saan koma a madadael no di ket maaddaan iti agnanayon a biag.” (Juan 3:16) “Ti Dios saan a mangidumduma, no di ket iti tunggal nasion anamonganna ti tao nga agbuteng kenkuana ken agaramid iti kinalinteg.” (Aramid 10:34, 35) Iyimtuodmo iti bagim, ‘No ti Dios ket saan a mangidumduma—nga awatenna dagiti tattao iti amin a nasion a pakairamanak—saan kadi a rumbeng laeng nga ikagumaak a tuladen, nangruna no ibagbagak nga agdaydayawak kenkuana?’

Panangidumduma iti puli. Patien dagidiay mangidumduma iti puli “a ti puli ti makagapu a nagduduma ti langa, kababalin, wenno abilidad ti tattao ken adda partikular a puli a natantan-ok ngem iti sabali,” kuna ti maysa a diksionario. Ngem kas iti nailanad iti The World Book Encyclopedia, dagiti managsirarak “dida nakasarak iti aniaman a nasientipikuan a pakaibasaran dagiti kasta a kinatan-ok kano ti maysa a puli.” Dagiti nakaro a kinaawan hustisia a patpatauden ti panangidumduma ti puli, kas iti sistematiko a panangipaidam kadagiti kalintegan dagiti padatayo a tattao ket nasaem nga ebidensia a kinaulbod ken pannakariro ti nakaibasaran ti panangidumduma iti puli.

◼ Ania ti kuna ti Biblia? “Ti kinapudno wayawayaannakayto.” (Juan 8:32) “Manipud iti maysa a tao [ti Dios] inaramidna ti tunggal nasion dagiti tattao.” (Aramid 17:26) “Saan nga iti wagas nga ikikita ti tao [ti wagas nga ikikita ti Dios], agsipud ta ti maysa laeng a tao kitaenna no ania ti agparang kadagiti mata; ngem no maipapan ken Jehova, kitaenna no ania ti puso.” (1 Samuel 16:7) Iyimtuodmo iti bagim: ‘Ikagkagumaak kadi a tuladen ti panangmatmat ti Dios kadagiti amin a tattao? Ikagkagumaak kadi nga ammuen ti kababalin ken kapanunotan ti sabsabali—nalabit dagidiay sabali ti puli ken kulturada—babaen ti personal a pannakiam-ammok iti dadduma kadakuada?’ No dagiti tattao ket maam-ammotayo a personal, nalaklakatayo a maiwaksi dagiti di umiso a panangmatmattayo maipapan kadakuada.

Relihion. Kuna ti libro a The Nature of Prejudice: “No usaren dagiti tattao ti relihion a mangikalintegan [kadagiti managimbubukodan a tarigagay] ken ti pagsayaatan ti bukodda nga etniko a grupo, di maliklikan a rumsua dagiti makarimon nga aramid. Iti daytan a gundaway nga agtipon ti relihion ken panangidumduma.” Sigun iti dayta met la a libro, ti nakakadkadlaw ket no kasano kabiit ti adu a relihioso a tattao a “nagbalin a manangidumduma idinto ta kasda la idi sasanto.” Ti ebidensia a mapaspasamak dagita ket makita kadagiti simbaan a para laeng kadagiti agkakapuli, panaggiginnura ken panagririnnanggas dagiti di agkakarelihion ken terorismo nga isugsugsog ti relihion.

◼ Ania ti kuna ti Biblia? “Ti sirib manipud ngato [manipud iti Dios ket] . . . natalna, nainkalintegan, . . . saan a mangpataud kadagiti panangidumduma.” (Santiago 3:17) “Dagiti pudno a managdaydayaw agdayawdanto iti Ama buyogen ti espiritu ken [narelihiosuan a] kinapudno.” (Juan 4:23) “Ayaten dagiti kabusoryo ken ikararagan dagidiay mangidaddadanes kadakayo.” (Mateo 5:44) Iyimtuodmo iti bagim: ‘Iparparegta kadi ti relihionko ti pudno a panagayat iti amin, uray kadagidiay mangsasair wenno mayat a mangdangran kaniak? Ti kadi relihionko awatenna ti amin a kita ti tattao, lalaki man wenno babai, aniaman ti nasionalidad, kolor ti kudil, wenno kasasaadda iti panagbiag ken iti kagimongan?’

Panagpannakkel. Ti maysa a napannakkel—napangas wenno nalabes ti panangipategna iti bagina—ket nalaka nga agbalin a manangidumduma. Kas pagarigan, gapu iti panagpannakkel, mabalin a marikna ti maysa a tao nga isu ket natantan-ok ngem kadagiti nababbaba ti adalda wenno kadagiti napanglaw. Mabalin met nga agannayas a mamati kadagiti propaganda a mangitan-ok iti pagilian wenno tribuna. Dagiti nasikap a promotor kadagiti propaganda kas iti Nazi a diktador a ni Adolf Hitler, inggagarada nga imparegta ti panangipannakkel iti pulida tapno magun-odanda ti suporta ti kaaduan nga umili ken tapno padaksenda dagidiay maibilang a naiduma wenno di makaay-ayo.

◼ Ania ti kuna ti Biblia? “Tunggal maysa a napannakkel iti puso nakarimrimon ken Jehova.” (Proverbio 16:5) “Awan ti aniaman nga aramidenyo gapu iti rinnupir wenno gapu iti panangipasindayaw iti bagi, no di ket buyogen ti kinapakumbaba iti isip nga ibilangyo a ti dadduma nangatngatoda ngem dakayo.” (Filipos 2:3) Iyimtuodmo iti bagim: ‘Sililimed kadi a kaay-ayok a denggen dagiti komento a mangpadayaw iti pulik wenno tribuk wenno adda kadi dagiti makapainsulto a maibagak maipapan iti sabsabali? Nalakaak kadi nga umapal kadagidiay addaan kadagiti saguday nga awan kaniak, wenno napudno met la kadi ti panangapresiarko kadagiti abilidadda?’

Wen, nagsayaat daytoy a pakdaar ti Biblia: “Ad-adda ngem iti isuamin a sabali pay a maaluadan, saluadam ta pusom, ta aggubuay iti dayta dagiti ubbog ti biag.” (Proverbio 4:23) Tagipatgem unay ngarud ti pusom ket dimo ipalubos nga adda aniaman a mangtulaw iti dayta! Imbes ketdi, punnuem dayta iti nadiosan a sirib. Iti kasta, ‘ti met laeng pannakabael nga agpanunot ken panangilasin saluadannakanto, tapno ispalendaka manipud iti dakes a dalan, manipud iti tao nga agsasao iti balusingsing a bambanag.’—Proverbio 2:10-12.

Ngem ania ngay ti aramidem no mapaspasaram ti panangidumduma wenno diskriminasion? Dayta a banag ket usigen ti sumaganad nga artikulo.

[Blurb iti panid 6]

No dagiti tattao ket maam-ammotayo a personal, nalaklakatayo a maiwaksi dagiti di umiso a panangmatmattayo maipapan kadakuada