Iti Panagbirokda iti Balitok, Nakasarakda iti Pagnaedan
CHINATOWN. Iti adu a siudad iti lubong, ipalagip dayta a sao dagiti namaris a tiendaan, restawran, piesta, ken dragon dance dagiti Tsino. Ngem adda bukod a pakasaritaan ti tunggal Chinatown. Naipasdek dagiti adda idiay Australia gapu iti kinatured dagiti Tsino a dimmayo kadagitoy makin-abagatan a dapnis, a nanginanama a bumaknangda kadagiti kadisdiskobre a pagminasan iti balitok.
New Gold Mountain
Idi 1851, nadiskobre nga adda balitok iti Australia. Bigla a nagdadarison sadiay dagiti dimmayo a Tsino. Rinibu a lallaki ti nagluas manipud Pearl River Delta iti Guangdong Province ti China. Inibturanda ti narigat a panagdaliasat iti taaw nga agpaabagatan. Sakbay dayta, addan nadiskobre a balitok idiay California, U.S.A., ket Gold Mountain ti inyawag dagiti Tsino a makapagsao iti Cantonese kadagita a pagminasan ti balitok. Isu a dagiti baro a pagminasan iti Australia ket nagbalin a New Gold Mountain.
Saan la a panagbirok iti balitok ti makagapu a pimmanawda iti pagilianda. Rimmigat ngamin unay ti biag idiay China gapu iti gerra sibil, natural a didigra, ken kinapanglaw.
Nakakaskas-ang ta dadduma kadagiti immuna a nagpa-Australia ti di man la pulos nakadap-aw. Natayda gapu kadagiti sakit nga immapay kadagiti namnamsek a barko kabayatan ti naunday a panaglayagda. Ngem para kadagiti nakalasat, narigrigat ti biagda ngem iti ninamnamada idi nakadap-awdan iti baro a pagyananda.
Panagtrabaho Kadagiti Pagminasan
Di nagbayag, kanayon a sumken ni liday kadagiti minero. Tradisionda ngamin a nasken nga ibatida ti asawa ken annakda idiay China tapno di magsat ti linia ti pamiliada. Idi 1861, nasurok a 38,000 a lallaki a Tsino ti agnanaed iti Australia idinto ta 11 laeng ti babbai. Ngem manmano ti mayat nga agtalinaed sadiay. Kaaduan ket desidido nga agawid kadagiti pamiliada nga addaandan iti kinabaknang ken dignidad.
Dayta nga ambision ti nakagutugotanda nga agbirok iti balitok. Nagnaed dagiti minero kadagiti tolda ken adu nga oras a nagtrabahoda iti sidong ti dumardarang nga init. Idi damo, mabuteng ti dadduma nga agminas iti uneg ti daga gapu iti sumagmamano nga an-anitoda. Isu a rinugianda ti agkali ken aggasagas iti balitok, a yakayakenda dagita babaen kadagiti kayo a kalasugan. Nagbunga dagiti panagbannogda. Ipakita dagiti rekord nga iti nagbaetan ti 1854 ken 1862, agarup 18,662 a kilo a balitok a naala iti estado ti Victoria ti naipatulod idiay China.
Nakalkaldaang ta dadduma kadagitoy kakalkali a kinabaknang ket inibus laeng ti sugal ken panagdroga—dagiti bisio a nakaigameran dagiti malmalday. Gapu iti dayta, nagsakitda, naibus ti urnongda, ken natungday ti arapaapda a makaawid idiay China. Ti dadduma ket tinulongan dagiti organisasion dagiti Tsino ken naparabur a tattao. Ngem ti dadduma ket nasapa a natay a nakurapay ken agmaymaysa.
Inibturan met dagiti Tsino ti apal ken atap dagiti minero a dida kapuli, a nangibilang kadakuada a nainget a karibal. Nasinged ngamin dagiti Tsino iti maysa ken maysa ken naballigida kas minero. Dayta a gura ti nangpasged iti derraaw ken iraraut maibusor kadagiti Tsino. Natakaw dagiti balitokda ken nauram dagiti toldada agraman gargaretda. Ngem nasebseban dayta idi agangay. Kaskasdi, agarup 50 a tawen kalpasan a nadiskobre ti balitok, impariten ti Immigration Restriction Act of 1901 ti idadayo iti Australia dagiti Asiano. Sa la nawaswas dayta idi 1973.
Idi Naibusen ti Balitok
Idi awanen ti maala a balitok, inkeddeng ti dadduma a Tsino ti agtalinaeden iti Australia. Kas resulta, kadagiti ili a pakaal-alaan idi iti balitok, bigla nga immadu ti negosio a kukua dagiti Tsino a kas iti paglabaan, restawran, pagmulaan ken paglakuan iti natnateng. Limmatakda met iti panagaramid kadagiti muebles ken panaglako iti presko a prutas ken nateng. Isu nga idi agpatinggan ti maika-19 a siglo, addan dagiti Chinatown, wenno komunidad dagiti Tsino iti adu a siudad iti Australia, a kas iti Atherton, Brisbane, Broome, Cairns, Darwin, Melbourne, Sydney, ken Townsville.
Gapu ta manmano a babbai a Tsino ti napan iti Australia, adu kadagiti lallaki ti nagtalinaed a di naasawaan. Ngem ti dadduma ket nangasawa kadagiti Australiana nupay kagura dayta dagiti taga-Australia. Idi agangay, ti annak dagitoy nagassawa a di agkapuli ket nagbalin a napateg a paset ti kagimongan ti Australia.
Ad-adu itan a Tsino ti agnanaed iti Australia ngem idi un-unana. Panggep ti kaaduan kadakuada ti nangatngato nga edukasion ken nasaysayaat a negosio. Ad-adu met itan ti mapmapan a babbai a Tsino. Ket gapu iti panagbalbaliw ti ekonomia ti lubong, nakaskasdaaw ta kalpasan a maalada ti pamiliada idiay Australia, adu a mangmangged a lallaki a Tsino ti agsubli iti Asia tapno agtrabahoda idiay China, Hong Kong, Singapore, wenno Taiwan.
Talaga a nagbalbaliwen ti tiempo. Ngem para kadagiti imigrante iti intero a lubong, awan unay ti nagbaliwan dagiti kangrunaan a kalatda—agbirok iti kinatalged ken balligi iti sabali a pagilian.
[Kahon/Ladawan iti panid 20]
AD-ADAYO NGEM ITI IMPAGARUPDA
Tapno maliklikanda ti agbayad iti buis para iti isasangladda, dagiti pasahero a Tsino ket dimsaag iti kosta ti Australia nga adayo kadagiti dadakkel a sangladan ken ginasut a kilometro manipud kadagiti pagminasan iti balitok. Ti maysa kadagita a lugar ket ti Robe iti Abagatan nga Australia. Agarup 100-200 ti populasion idi ti Robe. Iti las-ud ti lima la a bulan idi 1857, di kumurang a 12,000 a Tsino ti dimsaag sadiay.
Kas pakakitaan ti nakaskasdaaw a kinaandur ken panagtitinnulongda, adda tiempo a ginasut a lallaki ti nagnagna iti awan matataona nga away nga agturong kadagiti pagminasan iti balitok. Nupay kasta, ad-adayo dayta ngem iti impagarupda. Agarup lima a lawas a nagnagnada. Nagbalonda iti ruot ti baybay sada nangan iti kangaroo ken wombat iti dalanda. Nagkalida met iti bubon ken nagaramidda pay kadagiti desdes a suroten dagiti dadduma.
Dagita a lallaki a nakasallapid ti buokda ken nakasalakot, sipapartak a nagnada nga agsasaruno bayat nga agdaydayyengda. Adda dagiti sinsilio ti China a nasarakan iti dalanda. Dagita a kuarta ket imbelleng dagiti kassangpet idi naammuanda nga awan serserbi dagita iti Australia.
[Credit Line]
Image H17071, State Library of Victoria
[Kahon/Ladawan iti panid 21]
NAPATPATEG NGEM BALITOK
Nagtrabaho ni Wayne Qu kas environmental scientist para iti Academy of Sciences idiay China. Tapno mapasayaatna ti karerana, isu ken ti asawana a ni Sue ket napan idiay Europa idi dekada ti 1990 a nanggun-odan ni Wayne iti nangatngato nga edukasion. Bayat ti kaaddada sadiay, naam-ammoda dagiti Saksi ni Jehova ken nakipagadalda iti Biblia kadakuada. Idi 2000, nagsubli da Wayne ken Sue idiay Australia, a nangituloyanda a dua iti panageskuelada. Molecular biology ti kurso ni Sue. Intuloyda met ti panagadalda iti Biblia.
Ilawlawag ni Wayne: “Adu a dekada ti binusbosmi a manggun-od iti nangatngato nga adal iti unibersidad. Ngem napampanunotko: ‘Inton agangay, lumakaytayo amin, agsakit, ken matay. Dayta kadi ti panggep ti biag? Kasla awan amin ti serserbina. Ngem ti Biblia tinulongannakami ken Sue a maaddaan kadagiti lohikal ken makapnek a sungbat kadagiti kangrunaan a saludsod iti biag.
“Gapu met iti panagadalmi iti Biblia, inusigmi ti maysa a banag a dimi pulos inkabilangan idi—ti kaadda ti Namarsua. Binasak ti publikasion dagiti Saksi a Life—How Did It Get Here? By Evolution or by Creation? ken ti maysa a libro nga insurat ni Charles Darwin maipapan iti ebolusion. Babaen iti dayta, agraman ti bukodko a nasientipikuan a panagsirarak, nakombinsirak nga adda Namarsua. Kasta met laeng ti naamiris ni Sue.
“Ti sabali pay a nakakombinsiranmi nga adda Dios ket ti pannakabalin ti Biblia a mangpasayaat iti biag. Wen, gapu iti daytoy nakaskasdaaw a libro, naaddaankami iti namnama agpaay iti masanguanan, agraman pudno a gagayyem ken natibker a panagasawa. Nabautisarankami ken Sue idi 2005 ket maragsakankami ta nabirokanmi ti maysa a banag nga adayo a napatpateg ngem iti nangatngato nga edukasion ken ‘balitok a madadael.’”—1 Pedro 1:7.
[Ladawan iti panid 19]
Tsino a minero iti balitok idi dekada ti 1860
[Credit Line iti panid 19]
Sydney Chinatown: © ARGO/G Müller/age fotostock; minero iti balitok: John Oxley Library, Image 60526, State Library of Queensland