Ni John Foxe ken ti Nariribuk a Tiempona

NAKASURSURO kadin ti sangatauan manipud iti napalabas, wenno limmabas nga awan serserbina? Panunotem dayta bayat nga us-usigem ti biag ti taga-England a ni John Foxe, a nagsurat iti libro bareng no dagiti makabasa guraenda dagiti nakaro a kinaulpit nga agraraira idi panawenna.

Dagiti salaysay ni John Foxe ket naisurat bayat ti Repormasion. Nagbileg ti impluensia dayta kadagiti umili ti England iti ginasut a tawen. Nasurok a 25 a tawen ti binusbosna a nangiringpas iti librona a napauluan iti Acts and Monuments of the Church. Sigun iti dadduma, ti laeng Ingles a Biblia ti makaartap iti librona no iti lenguahe ken kultura ti England ti pagsasaritaan.

Nariribuk a Tawtawen

Nayanak ni John Foxe idiay Boston, England, nalabit idi 1516 wenno 1517. Agarup iti dayta met la a tawen, sigun iti nabayagen a pagarup, inlansa ni Martin Luther ti 95 a sursurat wenno protestana iti ridaw ti simbaan idiay Wittenberg, Germany. Nayanak ni Foxe a Romano Katoliko ket nagbiag idi tiempo a karkariten dagiti Repormador ti autoridad ken pannursuro ti Iglesia Katolika.

Nageskuela ni Foxe iti Oxford University, ket karaman kadagiti inadalna ti Griego ken Hebreo. Nabasana ngarud ti Biblia kadagiti orihinal a lenguahe dayta. Nabatad a dayta ti makagapu a pinagduaduaannan ti dadduma nga isursuro ti Iglesia Katolika. Kinapudnona, impapan ti kakaduana nga ay-ayonanna dagiti Protestante. Indanonda dayta nga atapda kadagiti papanguluen ti unibersidad. Sipud idin, sipsiputandan ti amin a garawna.

Naawatna ti master’s degree-na idi 1543. Maordenan met koma idin kas padi ngem nagkedked ta dina anamongan ti selibasia wenno inkapilitan a di panagasawa. Dayta ti nangpakaro iti kasasaad. Gapu ta napagsuspetsaan nga erehe (kumonkontra kadagiti sursuro ti simbaan), a no mapaneknekan ket mabalin a mapapatay, nagikkat iti unibersidad idi 1545. Pinanawan ni Foxe ti nagsayaat koma a trabahona sadiay ket nagbalin a mannursuro ti maysa a pamilia idiay asideg ti Stratford-upon-Avon, Warwickshire. Sadiay nga inkasarna ni Agnes Randall.

Ni Agnes ket umili ti kabangibang a Coventry. Nasaona ken Foxe ti maipapan iti balo nga agnagan iti Smith (wenno Smythe) a mangisursuro kadagiti annakna iti Sangapulo a Bilin ken pagtuladan a kararag nga insuro ni Jesus a masansan a maaw-awagan iti “Amami” wenno Kararag ti Apo. Ngem imbes a Latin, Ingles ti insurona iti annakna. Gapu iti dayta a “krimen,” isu ket napuoran iti poste agraman ti innem a lallaki a kasta met laeng ti kasoda. Nakapungtot dagiti umili gapu iti dayta a nakaro a kinaawan hustisia isu nga impadamag ti lokal nga obispo a dagiti biktima ket napuoran gapu iti “nadagdagsen a krimen” a pannangan iti karne kada Biernes ken dadduma pay nga aldaw ti panagayunar.

Kasano a nagbalin a pamiliar dagita a martir kadagiti paset ti Biblia iti Ingles? Agarup 150 a tawen kasakbayanna, iti laksid ti ibubusor ti simbaan, ti Latin a Biblia ket naipatarus ni John Wycliffe iti Ingles. Nangsanay met kadagiti agdaldaliasat a mangaskasaba a pagaammo kas Lollard.a Nagitugotda kadagiti nasakar a paspaset ti Kasuratan nga imbasada kadagiti tattao. Gapuna, pinadas ti Parliamento a pasardengen dayta nga aktibidad. Idi 1401, naipaulog ti linteg a mangautorisar kadagiti obispo a mangibalud ken mangparigat kadagiti erehe ken mangpuor kadakuada iti poste.

Gapu ta amkenna ti maaresto, inyakar ni Foxe ti pamiliana idiay London. Sadiay a nakidasig kadagiti Protestante ken impatarusna iti Ingles dagiti Aleman a polieto dagiti Repormador ken dadduma pay a Latin a polieto. Nagsurat met kadagiti bukodna a polieto.

Rinugian metten ni Foxe nga isurat ti pakasaritaan dagiti Lollard idiay England. Nalpas dayta idi 1554 ken nayimprenta idiay Strasbourg (siudad itan idiay France) kas bassit a libro iti Latin nga addaan iti 212 a panid. No ar-arigen, daytoy ti umuna iti Acts and Monuments of the Church nga insuratna. Lima a tawen kalpasanna, ninayonanna ti libro isu a nagbalin dayta a 750 a dadakkel a panid.

Ti Makapapatay nga Epekto ti Kinapanatiko

Bayat ti Repormasion idiay Europa, rinibu a lallaki, babbai, ken ubbing ti napapatay. Idiay England idi 1553, nakoronaan kas reyna ti napeklan a Katoliko a naawagan idi agangay kas Bloody Mary. Idi 1534, ti Parliamento ti England pinutednan ti amin a koneksionna iti Roma ngem determinado ti baro a reyna a mangisubli iti England iti autoridad ti papa. Bayat ti lima a tawen a kinareyna ni Mary, napuoran kas erehe ti agarup 300 a lallaki ken babbai, agraman ti papanguluen dagiti Protestante. Adu met ti natay iti pagbaludan.

Nalasatan ni Foxe dayta a tiempo ta impanna ti pamiliana idiay Basel, Switzerland kalpasan unay ti pannakaitrono ni Mary. Idi 1558, nagbalin a reyna ni Elizabeth, ti Protestante a kabsat ni Mary. Iti simmaganad a tawen, ni Foxe ken ti dadduma pay a naidestiero ket nagsubli idiay England. Iti dayta met la a tawen, insubli ni Elizabeth ti Act of Supremacyb a namagbalin kenkuana kas ti Kangatuan a Gobernador ti Simbaan. Gapu iti dayta, ni Pope Pius V inlaksidna ni Elizabeth idi 1570. Di nagbayag, naduktalan ti panagkukumplot ti nadumaduma a nasion kontra iti England agraman dagiti plano a mangpapatay iti Protestante a reyna. Kas resulta dayta, imbilin ni Elizabeth a mapapatay ti ginasut a Katoliko a napabasol iti kinatraidor.

Anian nga isisiasi dagiti relihion ti Kakristianuan—Katoliko ken Protestante—iti pannursuro ni Jesu-Kristo! Insurona: “Itultuloyyo nga ayaten dagiti kabusoryo ken ikararagan dagidiay mangidaddadanes kadakayo.” (Mateo 5:44) Gapu ta sinupring dagiti Katoliko ken Protestante dayta a nakalawlawag a bilin, imbabainda unay ti Kristianidad—maysa a pasamak a naipadto iti Biblia. Insurat ni apostol Pedro a gapu kadagiti sinsinan a Kristiano, “mapagsawanto a sibabassawang ti dalan ti kinapudno.”—2 Pedro 2:1, 2.

Nairingpas ni Foxe ti Librona

Idiay England, inyusuat ni Foxe ti dakdakkel nga edision ti librona. Mabalin a nasaksian ti sumagmamano nga agbasbasa iti librona ti dadduma a pasamak nga insalaysayna. Ti umuna nga Ingles nga edision, nga addaan iti 1,800 a panid ken sumagmamano a ladawan, ket magun-odanen idi 1563. Dagus a nagadu ti gimmatang iti dayta.

Kalpasan ti pito a tawen, nairingpas ti maikadua nga edision. Buklen dayta ti dua a tomo, nasurok a 2,300 a panid, ken 153 a ladawan. Iti simmaganad a tawen, imbilin ti Church of England a maikabil ti libro ni Foxe iti abay ti Biblia iti amin a katedral ken balay dagiti opisial ti simbaan iti England tapno mabenepisiaran dagiti babaonen ken bisita. Idi agangay, tinulad dayta dagiti parokia. Gapu kadagiti ladawan, nabenepisiaran uray dagiti di makabasa. Naimula dagita iti panunotda.

Iti dayta a tiempo, nakikadua ni Foxe kadagiti Puritano. Protestanteda a mamati a saan nga umdas ti isisina ti simbaan iti Roma. Insuroda a masapul a maikkat ti amin a tugot ti Katolisismo—a nakaskasdaaw ta kinagura ti Protestante a Church of England. Apay? Adu ngamin a kostumbre ken doktrina dagiti Katoliko ti an-annuroten latta ti Church of England.

Gapu ta imbutaktak ti libro ni John Foxe ti adu a narelihiosuan a kinaulpit a napasamak iti nariribuk a tiempona, dakkel ti impluensiana iti panangmatmat dagiti tattao iti relihion ken politika ti England iti simmaganad a ginasut a tawen.

[Footnotes]

[Kahon/Ladawan iti panid 28]

BOOK OF MARTYRS NI FOXE

Bayat nga intultuloy ti Iglesia Katolika a parmeken ti Repormasion, dagiti kas ken Jean Crespin a mannurat iti pakasaritaan dagiti martir ti nangurnong kadagiti detalye maipapan iti pannakaidadanes ken pannakamartir iti pagpagilianda.c Kas resultana, ti libro ni Foxe nga Acts and Monuments of the Church ket napanaganan iti Book of Martyrs. Idi rimmuaren dagiti nabaliwan ken napaababa nga edision, ti saan nga opisial a paulo ti naisukat iti sigud a pili ni Foxe.

[Footnote]

[Credit Line]

© Classic Vision/age fotostock

[Ladawan iti panid 27]

Imbaon ni John Wycliffe dagiti agdaldaliasat a mangaskasaba a naawagan kas dagiti Lollard

[Credit Line]

Manipud iti libro a The Church of England: A History for the People, 1905, Vol. II

[Picture Credit Line iti panid 26]

Manipud iti Book of Martyrs a libro ni Foxe