Dara—Nesesita iti Biag

Kasano nga ispalen ti dara ti biagyo? Di pagduaduaan nga agintereskayo iti daytoy yantangay ti dara nainaig iti biagyo. Ti dara awitennat’ oksihena dita bagiyo, ikkatennat’ carbon dioxide, tulongannakay a makibagay iti panagbaliw ti temperatura, ken badangannakay a lumaban iti sakit.

Ti koneksion ti biag ken dara naipakaammo a nabayagen sakbay pay nga inladawan ni William Harvey ti sistema sirkulasion idi 1628. Ti pamunganayan a prinsipio dagiti kangrunaan a relihion naisentro iti Mannangted Biag, nga inyebkasnat’ makunana maipapan iti biag ken iti dara. Maysa a Judio-Kristiano nga abogado kinunana maipapan kenkuana: “Isu a mismo ti mangted kadagiti isuamin ti biag ken anges ken amin a banag. Ta kenkuana adda biagtayo ken aggunaytayo ken addatayo.”a

Dagidiay mamati iti kasta a Mannangted Biag agtalekda a dagiti panangidalanna ket manayon a pagimbagantayo. Isut’ dineskribir ti maysa a Hebreo a propeta kas “Daydiay mangisuro kenka a maipaay iti gunggonam, Daydiay mangiturong kenka iti dalan a pagnaam koma.”

Dayta a panangipanamnama, idiay Isaias 48:17, paset ti Biblia, libro a mararaem gapu kadagiti prinsipiona a makagunggona kadatay amin. Aniat’ masaona maipapan iti panangusar ti tao iti dara? Ipakitana kadi no kasano a dagiti biag ket maispalda gapu iti dara? Kinapudnona, ipakita a silalawag ti Biblia a ti dara ket saan a basta komplikado laeng a biolohikal a pluido. Nasurok nga 400 a daras a dinakamatnat’ dara, ket dadduma a natukoy nainaig iti pannakaispal ti biag.

Iti immun-una a reperensia, imbaga ti Namarsua: “Amin a nabiag ken aggaraw agpaaydanto a taraonyo. . . . Ngem saanyonto a kanen ti karne nga adda pay la ti dara ti biag iti dayta.” Innayonna: “Ta ti dara ti biagyo sigurado a singirekto,” sana kinondenar ti pammapatay. (Genesis 9:3-6, New International Version) Imbagana dayta ken Noe, padapada nga inapo ken raraemen unay dagiti Judio, Muslim, ken Kristiano. Intero a sangatauan no kasta ket napakdaaran a sigun iti panangmatmat ti Namarsua, ti dara kaipapananna ti biag. Saan a reglamento laeng daydi iti pannangan. Nabatad nga adda moral a prinsipio a nainaig. Ti natauan a dara dakkel ti pategna ket di mabalin a tila adda a pakaus-usaranna. Ti Namarsua idi agangay nangnayon kadagiti detalye tapno nalakatay a mabigbig dagiti moral nga isyu nga inaigna iti dara ti biag.

Nadakamatna manen ti dara idi intedna ti Linteg iti kadaanan nga Israel. Nupay adu dagidiay mangraem iti kinasirib ken dagiti prinsipio dayta a pagalagadan, mammano dagidiay makaammo kadagiti serioso a lintegna iti dara. Kas pangarigan: “No adda asinoman iti balay ti Israel wenno ganggannaet a makipagtaeng kadakuada ti agsida iti uray ania a dara, iparangkonto ti rupak a maibusor iti dayta a tao nga agsida iti dara, ket ipusaykonto kadagiti kabagianna. Ta ti biag ti lasag adda iti dara.” (Levitico 17:10, 11, Tanakh) Sa inlawlawag ti Dios ti aramiden ti mangnganup iti inanupanna: “Ibukboknanto ti darana sananto gaburan iti tapuk. . . . Dikayto sidaen ti dara ti uray ania a lasag, ta ti biag ti amin a lasag isu ti darana. Siasinoman a mangan iti dayta maipusayto.”—Levitico 17:13, 14, Ta.

Ammo dagiti sientista itan a daydi Linteg dagiti Judio pinatanorna ti nasayaat a salun-at. Kinalikagumanna, kas pangarigan, ti pannakaikali ti ibleng iti ruar ti pakarso santo magaburan ket dagiti umili dida agsida ti karne a makaited ti sakit. (Levitico 11:4-8, 13; 17:15; Deuteronomio 23:12, 13) Nupay ti linteg iti dara ket nainaig iti salun-at, ad-adu pay ti saklawenna. Ti dara addaan simboliko a kayulogan. Kaipapananna ti biag nga impaay ti Namarsua. No tratarenda ti dara a kas naisangsangayan, ipakitanto dagiti umili ti panagpannurayda kenkuana para iti biagda. Wen, ti kangrunaan a rason no apay dida mangan iti dara ket di maigapu ta delikado dayta, no di ket gapu ta adda naisangsangayan a kaipapananna dayta iti Dios.

Inulit-ulit ti Linteg nga imbaga ti panangipawil ti Namarsua iti panangipauneg iti dara tapno masustenir ti biag. “Dikanto kanen ti dara; ibukbokmonto a kas danum iti daga. Dikanto kanen, tapno agbalinka a naimbag ken kadagiti annakmo a sumunonto kenka, ta ar-aramidemto ti nalinteg.”—Deuteronomio 12:23-25, NIV; De 15:23; Levitico 7:26,27; Ezequiel 33:25.b

Maisungani iti panagrasrason ti dadduma ita, ti linteg ti Dios di mabalin a laksiden gapu la ta rimsuat’ emerhensia. Idi adda krisis bayat ti gubat, adda dagidi soldado nga Israelita a nagparti kadagiti animal ket “kinnanda ida agraman ti dara.” Gapu ta emerhensia dayta, maipalubos kadi a sustenirenda ti biagda iti dara? Saan. Impakita ti kumanderda a kaskasdi a grabe a salungasing ti inaramidda. (1 Samuel 14:31-35) No kasta, napateg man ti biag, di pulos kinuna ti Mannangted Biag a mabalintay a laksiden dagiti estandartena no adda emerhensia.

DARA KEN DAGITI PUDNO A KRISTIANO

Aniat’ takder ti Kinakristiano no iti kuestion ti panangsalbar iti natauan a biag babaen iti dara?

Ni Jesus ket tao idi a natarnaw, nga isut’ makagapu a rinaemda unay. Ammona a kinuna ti Namarsua a ti panangipauneg iti dara ket dakes sa daytoy a linteg di nawaswas. No kasta, adda naimbag a rason a pamatiantayo a ni Jesus ket itandudona ti linteg maipapan iti dara uray pay no isu ket pilitenda koma nga agsalungasing. Ni Jesus “saan a nagaramid iti basol, [ket] awan masarakan nga allilaw kadagiti bibigna.” (1 Pedro 2:22, Knox) Nangipasdek ngarud ti padron kadagiti pasurotna, agraman padron a panangraem iti biag ken dara. (Amirisentayto kalpasanna no kasano a ti mismo a dara ni Jesus ket nainaig iti daytoy nesesita a banag a mangapektar iti biagyo.)

Lagipenyo ti napasamak, tawtawen kalpasan a natay ni Jesus, rimsuat’ saludsod a no adda agbalin a Kristiano ket rumbeng ngata a salimetmetanna amin a linteg ti Israel. Napagsasaritaan daytoy iti konsilio ti Nakristianuan a manarawidwid a bagi, a nakairamanan dagiti apostol. Ni Santiago a kabsat ni Jesus iti ina tinukoyna dagiti surat a naglaon kadagiti bilin iti dara a nasao ken Noe ken iti nasion ti Israel. Agaplikar ngata dagita kadagiti Kristiano?—Aramid 15:1-21.

Daydi a konsilio impatulodda ti desisionda kadagiti amin a kongregasion: Saanen a masapul a salimetmetan dagiti Kristiano ti alagaden a naited ken Moises, ngem “masapul” “nga adayuan[da] dagiti banag a naidaton kadagiti idolo ken ti dara ken kadagiti banag a nabekkel [di napadara nga animal] ken ti pannakiabig.” (Aramid 15:22-29) Saan a basta ritual wenno ordinansa iti pannangan ti idatdatag idi dagiti apostol. Daydi a bilin nangipasdek kadagiti moral a pagannurotan, nga isut’ tinungpal dagidi immuna a Kristiano. Agarup maysa a dekada kalpasanna binigbigda a kaskasdi nga “adayuanda koma dagiti naidaton kadagiti idolo agraman ti dara . . . ken ti pannakiabig.”—Aramid 21:25.

Ammoyo a minilion dagiti makimismisa. Kaaduan kadakuadat’ umannugot a ti Nakristianuan a moralidad saklawennat’ di panagrukbab kadagiti idolo ken di iraraman iti grabe nga imoralidad. Nupay kasta, rebbengna a laglagipentayo a dagiti apostol impatasda ti panangliklik iti dara iti dayta nangato a tukad ti moral a kas iti panangliklik kadagita a basol. Ingngudo ti bilinda: “No agaluadkayto kadagitoy a banag, rumang-aykayto. Naimbag a salun-at kadakayo!”—Aramid 15:29.

Nabayagen a naawatanda nga agaplikar daydi nga apostoliko a bilin. Sinaritan Eusebio ti maysa a balasang idi arinunos ti maikadua a siglo, a sakbay ti ipapatayna gaput’ pannakatutuok, inlawlawagna a dagiti Kristiano “dida mapalubosan a mangan ti dara uray dara dagiti animal.” Dina ipakpakat idi ti kalintegan a matay. Kayatna ti agbiag, ngem dina kayat nga ikompromiso dagiti prinsipiona. Diyo kadi respetaren dagidiay mangiyun-una iti prinsipio imbes a ti personal a gunggonada?

Kastoy ti konklusion ni sientista Joseph Priestly: “Ti pannakaiparit ti pannangan ti dara, a naited ken Noe, agparang nga obligasion dagiti amin a kaputotanna . . . No ipatarustayo [ti] panangiparit dagidi apostol sigun iti aramid dagidi nagkauna a Kristiano, a masinunuo a natarusanda unay ti kasasaad ken kasaknap dayta, mapilitantay a bigbigen, a nairanta nga absoluto ken permanente dayta; ta di nangan dagiti Kristiano ti dara iti adu a siglo.”

NO USAREN NGAY TI DARA KAS MEDISINA?

Ti panangiparit ti Biblia iti dara saklawenna ngata dagiti medikal nga usarna, kas iti panangyalison, a sigurado a dida ammo idi kaaldawan da Noe, Moises, wenno dagiti apostol?

Nupay ti moderno a panangagas a maipakat ti dara dida ammo idi, ti medikal nga usar ti dara saan a moderno. Iti unos ti 2,000 a tawen, idiay Egipto ken dadduma pay, ti natauan a “dara imbilangda kas kabirtudan nga agas ti kukutel.” Impalgak ti maysa a mangngagas ti intedna iti anak ni Ari Esar-haddon idi tiempo a ti nasion ti Asiria isut’ kalatakan no iti teknolohia: “Sumaysayaat [ti prinsipe]; ti ari, nga apok, mabalinnan ti agragsak. Mangrugi iti maika-22 nga aldaw (isut’) ikkak ti dara nga inumenna, inumenna (dayta) ti 3 nga aldaw. Iti 3 pay nga aldaw ikkakto (ti dara) nga ipaunegna.” Nakilanglangen idi ni Esar-haddon kadagiti Israelita. Ngem, gapu ta dagidi Israelita addaandat’ Linteg ti Dios, dida idi ininum ti dara kas medisina.

Nausar kadi ti dara kas medisina idi tiempo dagiti Romano? Ni Pliny (a kinageddan dagidi apostol) a naturalista ken ni Aretaeus a doktor idi maikadua a siglo impadamagda a ti dara ti tao agasannat’ epilepsi. Idin insurat ni Tertullian: “Amirisenyo dagidiay a gaput’ inaagum a wawda, no agpabuyada idiay teatro, inumenda ti presko a dara dagiti nauyong a kriminal . . . ket pumatayda tapno maagasan ti epilepsida.” Indiligna ida kadagiti Kristiano, nga “awan uray dara dagiti animal idiay pangananda . . . No mabista dagiti Kristiano pakanem ida ti longanisa a dinardaraan. Siempre, kumbinsidoka a maiparit dayta kadakuada.” No kasta, kaykayat dagidi immuna a Kristiano ti matay ngem ta mangandat’ dara.

“Ti dara sigun iti gagangay a pormana di . . . limmaus kas rekado ti medisina ken salamangka,” inreport ti libro a Flesh and Blood. “Idi 1483, kas ehemplo, ni Louis XI ti Francia matmatayen. ‘Inaldaw a kimmaro, ket di nakatulong kenkuana dagiti medisina, nupay karkarna a kasasaad daytoy; ta sireregget a ninamnamana nga umimbag gapu iti natauan a dara a tinomarna ken kinnanna a naggapu kadagiti ubbing.’”

Ti panangyalison ngay iti dara? Nangrugida nga ineksperimento daytoy idi rugrugi ti maika-16 a siglo. Sinuppiat idi dayta ni Thomas Bartholin (1616-80), a propesor ti anatomy idiay Unibersidad ti Copenhagen: ‘Dagidiay nagus-usar iti natauan a dara kas internal nga agas dagiti sakit rumsua nga inabusoda dayta ken grabet’ basolda. Makondenar dagiti agsidat’ tao. Apay a ditay karimon dagidiay mansaandat’ karabukobda iti dara ti tao? Umarngi pay met ti panangipauneg iti dara ti sabali manipud naguped nga urat, uray no ipauneg iti ngiwat wenno babaen iti instrumento a pangyalison. Dagiti autor daytoy nga operasion kondenaren ida ti nadiosan a linteg, nga isut’ nangiparit a kanen ti dara.’

Gapuna, dagidi managpanunot a tattao kadagiti naglabas a siglo nabigbigda a ti linteg ti Biblia iparitna ti panangipastrek iti dara idiay urat a kas met la iti panangipauneg dayta iti ngiwat. Ingngudo ni Bartholin: “Uray ania kadagita a wagas a panangipauneg [iti dara] maymaysa ken agpada ti panggepda, a babaen iti dayta a dara masustenir wenno makaungar daydiay masakit.”

Daytoy a panangmatmat makatulong kadakayo a mangtarus iti di mabaliwan a relihiuso a takder dagiti Saksi ni Jehova. Napalalot’ panangipategda iti biag, ket agbirukda ti nalaing a mangagas kadakuada. Ngem determinadoda a di mangsupring iti estandarte ti Dios, a dayta ket awan panagsinnubangna: Dagidiay mangraem iti biag kas sagut ti Namarsua dida ikagumaan a susteniren ti biag babaen iti panangipaunegdat’ dara.

Kaskasdi, adun a tawen a kunkunaenda a ti dara mangsalbar biag. Saritaen dagiti doktor ti kaso dagidiay naadasan ti dara ngem idi nayalisonanda napartak ti yuungarda. Gapuna mayimtuodyo, ‘Kasanot kaepektibo wenno kinadelikadona daytoy no iti medikal a pamay-an?’ Adda dagiti medikal nga ebidensia nga ibagada a mangsuportar iti dara kas agas. Gapuna, rebbengyo nga ammuen dagiti impormasion tapno nainsiriban ti panagpiliyo no maipapan iti dara.

[Footnotes]

[Kahon iti panid 4]

“Dagiti alagaden a naisaad ditoy a nabatad ken diretso [iti Aramid 15] masinunuo kas absoluto, a mangted ti kabibilgan nga ebidensia a sigun iti panunot dagiti apostol saan a temporario nga urnos daytoy, wenno apagapaman laeng nga alagaden.”—Propesor Édouard Reuss, Unibersidad ti Strasbourg.

[Kahon/Ladawan iti panid 5]

Inlawlawag ni Martin Luther ti kayulogan ti bilin dagiti apostol: “Ita no kayattayo ti iglesia a maitunos itoy a konsilio, . . . masapul nga isuro ken ipilittayo a manipud ita awanen prinsipe, apo, taga ili, wenno taga away a mangan ti ganso, ugsa, toro, wenno baboy a dinardaraan . . . Ket dagiti taga ili ken taga away nangnangruna a liklikanda ti nalabaga a longanisa ken ti dinardaraan a longanisa.”

[Credit Line]

Inkitikit ni Lucas Cranach

[Kahon iti panid 6]

“Ti Dios ken dagiti tao naggiddiat ti panangmatmatda. Daydiay napateg kadatayo masansan nga awan serserbina sigun iti panangtingiting ti nailangitan a sirib; ket daydiay agparang nga awan balbalena kadatayo ket nakapatpateg iti Dios. Kastan nanipud pay punganay.”—“An Enquiry Into the Lawfulness of Eating Blood,” Alexander Pirie (1787).

[Ladawan iti panid 3]

Medicine and the Artist ni Carl Zigrosser/Dover Publications

[Ladawan iti panid 4]

Iti daydi historiko a konsilio, pinasingkedan ti Nakristianuan a manarawidwid a bagi a ti linteg ti Dios iti dara ket agaplikar pay laeng

[Ladawan iti panid 7]

Uray aniat’ mapaspasamak, nagkitakit dagidi immuna a Kristiano a mangsupring iti linteg ti Dios iti dara

[Credit Line]

Impinta ni Gérôme, 1883, pammalubos ti Walters Art Gallery, Baltimore