Kapitulo 22
Paset 2—Dagiti Saksi Aginggat’ Kaadayuan a Paset ti Daga
Ti trabaho a panangiwaragawag iti Pagarian nanipud 1914 inggat’ 1935 saklawen dagiti panid 423 inggat’ 443. Intudo dagiti Saksi ni Jehova ti 1914 kas tiempo a pannakaitrono ni Jesu-Kristo kas nailangitan nga Ari nga iturayanna dagiti nasion. Idi adda ditoy daga, impadto ni Jesus a ti sangalubongan a pannakaikasaba ti mensahe ti Pagarian nupay nakarot’ pannakaidadanes ket agbalinto a paset ti pagilasinan ti kaaddana iti pannakabalin ti Pagarian. Aniat’ talaga a napasamak kadagidi tawen kalpasan ti 1914?
TI IMMUNA a gubat sangalubongan sipapartak a nagsaknap iti Europa idi 1914. Kalpasanna sinaklawna dagiti pagilian a nangbukel iti mapattapatta a 90 porsientot’ populasion toy lubong. Kasano nga inapektaran dagiti pasamak a nainaig iti dayta a gubat ti panangaskasaba dagiti adipen ni Jehova?
Ti Nakalkaldaang a Tawtawen ti Gubat Sangalubongan I
Kadagidi tawen a rugrugi ti gubat, bassit laeng ti tuben malaksid idiay Alemania ken Francia. Saan a nalapdan ti pannakaibunong dagiti tract kadagiti adu a lugar, ket nagtultuloy a naipabuya ti “Photo-Drama,” isuna laeng ta limitadon kalpasan ti 1914. Bayat a dimmegdeg ti bara ti gubat, impaiwaras dagiti klero sadi British West Indies ti palso a damag a ni E. J. Coward, pannakabagi ti Watch Tower Society, ket espia nga Aleman, isu a pinapanawda. Idi nangrugin a naibunong ti libro a The Finished Mystery idi 1917, nagsaknap ti ibubusor.
Sigagagar ti publiko a mangala iti dayta a libro. Nagdoble iti sangapulo a daras iti las-ud lat’ mano a bulan ti damo nga order ti Sosiedad kadagiti nagimprenta. Ngem nakapungtot dagiti klero ti Kakristianuan ta naibutaktak dagiti ulbod a doktrinada. Ginundawayandat’ kinabara ti gubat tapno ipulongda dagiti Estudiante ti Biblia kadagiti opisial ti gobierno. Iti intero nga Estados Unidos, rinautda dagiti lallaki ken babbai a pagaammoda nga agibumbunong kadagiti literatura dagiti Estudiante ti Biblia, kasta met a sinabuaganda idat’ alketran ken dutdot. Idiay Canada, sinukisokda dagiti balayda, ket dagiti natakkuatan nga addaan ti publikasion ti International Bible Students Association nagpeligrodat’ dakkel a multa wenno pannakaibalud. Nupay kasta, ni Thomas J. Sullivan, nga adda idi sadi Port Arthur, Ontario, impadamagna nga iti naminsan, idi a naibalud iti rabii, inyawid dagiti polis dita a siudad dagiti kopia ti naiparit a literatura para kadakuada ken kadagiti gagayyemda, ket iti kasta naiwaras daydi nabati nga abasto—agarup 500 inggat’ 600 a kopia.
Rinautda met ti mismo a hedkuarter ti Watch Tower Society, ket dagiti miembro ti administratibo a departamento sinentensiaanda a maibalud iti naunday a tiempo. Nagparang kadagiti kabusorda a bale natayen dagiti Estudiante ti Biblia. Ti panangaskasabada a nangatrakar kadagiti adu a benneg ti publiko ket kasla nagsardengen.
Kaskasdi, uray dagidi Estudiante ti Biblia a naibalud ginundawayanda a kinatungtong dagiti padada a preso maipapan iti panggep ti Dios. Idi simmangpet dagiti opisial ti Sosiedad ken dagiti nasinged a kakaduada iti pagbaludan ti Atlanta, Georgia, naiparit a mangasabada idi damo. Ngem nagsasaritaanda ti Biblia ket naatrakar dagiti dadduma gaput’ panagug-ugalida, ti wagas ti kabibiagda. Kalpasan ti sumagmamano a bulan, ti segundario a warden dinutokanna ida a mangipaay iti relihiuso nga instruksion kadagiti dadduma a preso. Immadut’ bilangda agingga a 90 ti tumabtabuno iti klaseda.
Dagiti dadduma a nasungdo a Kristiano impamuspusanda met ti nangasaba kadagidi tiempo ti gubat. Daytoy no dadduma nagresultat’ idadanon ti mensahe ti Pagarian kadagiti daga a dipay naikaskasabat’ naimbag a damag. Ngarud, idi 1915 maysa nga Estudiante ti Biblia sadi Nueva York, a taga Colombia, inkoreona ti Español nga edision ti The Divine Plan of the Ages iti maysa a tao sadi Bogotá, Colombia. Agarup innem a bulan kalpasanna, adda subalit manipud ken Ramón Salgar. Inadalna a siaannad ti libro, tinagiragsakna dayta, ket masapulnat’ 200 a kopia nga ibunong kadagiti sabali. Ni Kabsat J. L. Mayer, a taga Brooklyn, Nueva York, inkoreona met idi dagiti adu a kopia ti Español a Bible Students Monthly. Adu a kopia ti nagpa-España. Ket idi a ni Alfred Joseph, nga adda sadi Barbados, napan nangged sadi Sierra Leone, Makinlaud nga Africa, ginundawayanna nga inkasaba dagiti kinapudno ti Biblia a kaad-adalna.
Para kadagidi colporteur, a ti ministerioda kaipapanannat’ isasarungkar kadagiti balay ken pagnegosioan, ad-adda a narikut. Ngem dagidi sumagmamano a napan sadi El Salvador, Honduras, ken Guatemala okupadoda sadiay idi 1916 a mangiranranud kadagiti makaited biag a kinapudno kadagiti umili. Iti daydi a tiempo ni Fanny Mackenzie, colporteur a taga Britania, namindua a nagpa-Oriente babaen iti barko, a dimmagas idiay China, Japan, ken Korea tapno agibunong kadagiti literatura ti Biblia, sana pinasarunuan ti surat dagiti interesado.
Kaskasdi, sigun kadagiti naidulin a rekord, ti bilang dagiti Estudiante ti Biblia a naireport a nakiraman iti pannakaikasabat’ naimbag a damag idi 1918 bimmaba iti 20 porsiento iti intero a lubong no idilig iti 1914 a report. Kalpasan ti nagubsang a pannakatratoda idi tiempo ti gubat, itultuloyda pay ngata ti ministerioda?
Napabaro ti Regtada
Idi Marso 6, 1919, ti presidente ti Watch Tower Society ken dagiti kadduana naluk-atanda manipud di nainkalintegan a pannakaibaludda. Dagdagus a nabukel dagiti plano a mangidur-as ti sangalubongan a pannakaiwaragawag ti naimbag a damag ti Pagarian ti Dios.
Idi naangay ti dakkel a kumbension sadi Cedar Point, Ohio, idi Setiembre dayta a tawen, ni J. F. Rutherford, a presidente idi ti Sosiedad, intampok ti diskursona ti pannakaipablaak ti nadayag nga um-umay a Mesianiko a Pagarian ti Dios kas isut’ kaskenan a trabaho dagiti adipen ni Jehova.
Nupay kasta, bassit ti aktual a bilang dagiti makiramraman iti dayta a trabaho. Dagiti dadduma a nagamak a mangasaba idi 1918 nagaktiboda manen, ket adda pay dagiti nainayon a kaduada. Ngem dagiti rekord ipakitada nga idi 1919 adda laeng agarup 5,700 nga aktibo a mangaskasaba, iti 43 a dagdaga. Idinto ta impadto ni Jesus: “Daytoy naimbag a damag ti pagarian maikaskasabanto iti amin a mapagnaedan a daga a maipaay a pammaneknek kadagiti amin a nasion.” (Mat. 24:14) Kasano a matungpal dayta? Dida nga ammo, ket dida met ammo no kasanot’ kapaut ti panangaskasaba. Kaskasdi, dagidi nasungdo nga adipen ti Dios sitallugod ken sigagagarda a nangitultuloy iti trabaho. Nagkompiansada a ni Jehova ti mangidirihir kadagita sigun iti pagayatanna.
Gapu ta napabaro ti regtada a kas naawatanda a nailanad iti Sao ti Dios, napanda nagtrabaho. Iti las-ud ti tallo a tawen gistay nagtriple ti bilang dagiti nakiraman ti publiko a panangiwaragawag iti Pagarian ti Dios, sigun kadagiti naidulin a report, ket idi 1922 okupadodan a mangaskasaba iti 15 nga ad-adu a dagdaga ngem idi 1919.
Maysa a Makagutugot a Tema
Anian a nakaay-ayat a mensahe ti inwaragawagda—“Minilion ita nga agbibiag didan pulos matay!” Indiskurso ni Kabsat Rutherford daytoy a tema idi 1918. Isu pay dayta ti paulo ti 128-panid a bokleta a naipablaak idi 1920. Nanipud 1920 inggat’ 1925, dayta met la a tema ti naulit-ulit a naipalawag kadagiti miting publiko iti isuamin a lugar nga adda pumapalawag ket iti nasurok 30 a pagsasao. Imbes nga ibagana, kas iti Kakristianuan, nga amin a naimbag a tattao mapandat’ langit, daytoy a palawag intampokna ti naibasar iti Biblia a namnama ti agnanayon a biag iti paraiso a daga para iti natulnog a sangatauan. (Isa. 45:18; Apoc. 21:1-5) Ket inyebkasnat’ kumbiksion a ti tiempo a pannakagun-od iti dayta a namnama ket nakaas-asidegen.
Nausar dagiti diario ken karatula a nangiyawis kadagiti palawag. Makagutugot daydi a tema. Idi Pebrero 26, 1922, nasurok a 70,000 ti timmabuno kadagiti 121 a lugar idiay Alemania laeng. Saan idi a karkarna a rinibo dagiti tumabuno iti maysa la a gimong. Idiay Cape Town, Sud Africa, kas ehemplo, 2,000 ti presente idi naipalawag dayta idiay Opera House. Iti auditorium ti unibersidad sadi kabisera a siudad ti Norway, saan laeng a napunno amin a tugaw no di ket nagadu dagiti saan a nakastrek isu nga inulitda ti programa maysa ket kagudua nga oras kalpasanna—kaskasdi a napusek manen.
Idiay Klagenfurt, Austria, imbaga ni Richard Heide ken tatangna: “Innak denggen dayta a palawag uray aniat’ ibagbaga ti asinoman. Kayatko nga ammuen no ang-angaw la dayta wenno adda ketdi kinapudnona!” Napalalot’ pannakatignayna iti nangngegna, ket di nagbayag isu ken ti kabsatna a babai, agraman dagiti dadakkelna, ipakpakaammodan dayta kadagiti sabali.
Ngem ti mensahe ti Biblia saan laeng a para kadagidiay tumabtabuno iti miting publiko. Masapul met a mapakaammuan dagiti dadduma. Saan la a ti sapasap a publiko no di pay ket dagiti lider ti politika ken relihion ti masapul met a makangngeg iti dayta. Kasano a maitungpal dayta?
Naibunong Dagiti Nabileg a Deklarasion
Dagiti naiyimprenta a pagbasaan isudat’ nausar a mangdanon kadagiti minilion a tattao nga idi damo nadamdamagda laeng dagiti Estudiante ti Biblia agraman mensahe nga iwarwaragawagda. Nanipud 1922 inggat’ 1928, naited ti epektibo a pammaneknek babaen kadagiti pito a nabileg a deklarasion, dagiti resolusion a naanamongan kadagiti tinawen a kumbension dagiti Estudiante ti Biblia. Ti bilang dagiti naibunong a naiyimprenta a kopia ti kaadduan ti kada resolusion kalpasan dagita a kumbension ket nagdagup iti 45 inggat’ 50 a milion—talaga a karkarna a gapuanan ti agserserbi a nagbassit a grupo dagiti manangiwaragawag iti Pagarian idi!
Napauluan daydi 1922 a resolusion iti “Karit Kadagiti Papangulo ti Lubong”—wen, karit tapno paneknekanda ti pagpampanakkelda a kabaelanda nga ipasdek ti talna, kinarang-ay, ken kinaragsak ti sangatauan, ta no saan, masapul a bigbigenda a ti laeng Pagarian ti Dios baeten iti Mesiasna ti makaaramid kadagitoy. Idiay Alemania, naipatulod dayta a resolusion babaen iti rehistrado a koreo iti naidistiero a kaiser nga Aleman, iti presidente, ken amin a miembro ti parliamento; ket agarup uppat ket kaguddua milion a kopia ti naiwaras iti publiko. Idiay Sud Africa, ni Edwin Scott, a nakaabaday iti bag a napno iti literatura ken nakaiggem ti sarukod a pagbugaw kadagiti nauyong nga aso, binisitana ti 64 nga il-ili, a personal nga imbunongnat’ 50,000 a kopia. Kalpasan dayta, idi a ti Olandes a klero idiay Sud Africa napan nagur-or ti kuarta kadagiti parokianona, adu kadagidi parokiano ti nangiwasawas iti resolusion iti rupa ti klero a kunkunada: “Masapul a basaem daytoy tapno dikanto um-umay agur-oren ti kuarta kadakami.”
Idi 1924 ti resolusion a napauluan “Akusado Dagiti Klero” linukasanna dagiti di nainkasuratan a sursuro ken ar-aramid dagiti klero, nga imbutaktakna ti papelda idi sangalubongan a gubat, ket indagadagna kadagiti tattao nga adalendat’ Biblia tapno masursuroda a mismo dagiti nakaskasdaaw a probision nga inaramid ti Dios a pakabendisionan ti sangatauan. Idiay Italia idi a tiempo, dagiti agimprenta masapul nga ikabildat’ naganda iti aniaman nga inyimprentada, ket responsableda iti linaon dagita. Impan dagiti Estudiante ti Biblia a mangimatmaton iti trabaho idiay Italia ti kopia ti resolusion kadagiti agtuturay, ket sinukimatda sada dagdagus nga inted ti permiso nga iyimprenta ken ibunong dayta. Immanamong met dagiti agim-imprenta nga ipablaakda dayta. Dagiti kakabsat idiay Italia nakaibunongdat’ 100,000 a kopia. Talaga a siniguradoda a naawat ti papa ken dadduma pay a nangato nga opisial ti Vaticano ti kopiada.
Idiay Francia, ti pannakaibunong daytoy a resolusion namataud ti narungsot ken masansan a naranggas a reaksion kadagiti klero. Gaput’ rurod ti maysa a klero sadi Pomerania, Alemania, indarumna ti Sosiedad ken ti manedyerna, ngem naabak ti klero idi nangngeg ti korte ti linaon ti intero a resolusion. Tapno maliklikandat’ pannakasinga ti trabahoda gapu kadagidiay mangiparit a maammuan koma dagiti umili ti kinapudno, dagiti Estudiante ti Biblia iti probinsia ti Quebec, idiay Canada, imbatida dagiti resolusion kadagiti balbalay, mangrugi iti alas 3 ti parbangon. Nakaay-ayat dagidi a tiempo!
Panagyaman Gapu Kadagiti Makapnek a Sungbat
Idi Gubat Sangalubongan I, adu nga Armeniano ti sidadawel a napagtalaw kadagiti balayda ken iti daga a nakayanakanda. Dua laeng a dekada kasakbayanna, ginasut a ribo nga Armeniano ti napapatay, ket dagiti dadduma nagkamangda tapno maispalda. Sumagmamano kadagitoy ti nakabasbasa kadagiti publikasion ti Watch Tower Society idiay ilida. Ngem ad-adu kadakuada ti nakaskasabaan kadagiti daga a kimmamanganda.
Kalpasan nga inibturanda dagita nagubsang a kapadasan, adu kadakuadat’ sipapasnek a nagsalsaludsod no apay nga impalubos ti Dios ti kinadakes. Kasano pay ti kapautna dayta? Inton-ano nga agngudo dayta? Nagyaman ti dadduma kadakuada idi naammuanda dagiti makapnek a sungbat a natakkuatanda iti Biblia. Napartak a timmanor dagiti grupo dagiti Armeniano nga Estudiante ti Biblia kadagiti nagduduma a siudad ti Makintengnga a Daya. Ti regtada para iti kinapudno ti Biblia tinignayna ti biag dagiti sabali. Idiay Ethiopia, Argentina, ken ti Estados Unidos, dagiti padada nga Armeniano inabrasada ti naimbag a damag ket siraragsakda a nangawat iti responsabilidad a mangiranud iti dayta kadagiti sabali. Maysa kadagita isu ni Krikor Hatzakortzian, a nupay nagsolsolo a payunir insaknapna ti mensahe ti Pagarian idiay Ethiopia idi ngalay ti 1930’s. Naminsan, idi siuulbod nga indarum dagiti bumusbusor, nagundawayanna pay a kinaskasabaan ti emperador, ni Haile Selassie.
Inyawiddat’ Napateg a Kinapudno Kadagiti Daga a Nakaiyanakanda
Ti nabara a tarigagay a mangiranud kadagiti napateg a kinapudno ti Biblia isut’ nangtignay kadagiti adu a tattao nga agsubli iti daga a nakayanakanda tapno agebanghelioda sadiay. Ti tignayda ti maipada kadagidi naggaput’ adayo a dagdaga a napan sadi Jerusalem idi 33 K.P. ket nagbalin a manamati idi a ti nasantuan nga espiritu tinignayna dagiti apostol ken dagiti kakaduada nga agsao iti adu a pagsasao “maipapan kadagiti nakaskasdaaw a banag ti Dios.” (Ara. 2:1-11) No kasano a dagiti namati idi immuna a siglo inyawiddat’ kinapudno kadagiti daga a nakayanakanda, kasta met dagitoy moderno ita a disipulo.
Agpadpada a dagiti lallaki ken babbai a nakaadal iti kinapudno iti baniaga a daga nagsublida idiay Italia. Naggapudat’ America, Belgium, ken Francia ket sireregtada a nangiwaragawag iti mensahe ti Pagarian idiay nagawidanda. Dagidi colporteur a naggapu iti Swiso a distrito ti Ticino nga Italiano ti pagsasaoda napandat’ Italia tapno ituloyda ti trabaho. Kas resulta ti nagkaykaysa a trabahoda nupay mammano lat’ bilangda, gistay nadanonda amin a kangrunaan a siudad ken adu a purpurok ti Italia. Dida bilbilangen idi ti oras a nabusbosda itoy a trabaho. Gapu ta kumbinsidoda a ti ikaskasabada ket kinapudno a kayat ti Dios a maammuan dagiti umili, masansan nga agtrabahoda manipud agsapa inggat’ rabii tapno danonenda amin a tattao a kabaelanda.
Dagiti Griego a nagbalin nga Estudiante ti Biblia iti kabangibang nga Albania ken agingga idiay America inasikasoda met ti daga a nakayanakanda. Naayatanda idi naammuanda a di nainkasuratan ti panagrukbab kadagiti ladawan (Ex. 20:4, 5; 1 Juan 5:21), a dagiti managbasol saanda a malitson idiay impierno nga apuy (Ecl. 9:5, 10; Ezeq. 18:4; Apoc. 21:8), ket ti Pagarian ti Dios isut’ pudpudno ken kakaisuna a namnamat’ sangatauan (Dan. 2:44; Mat. 6:9, 10). Sigagagarda a nangiranud kadagitoy a kinapudno kadagiti kailianda—personal man wenno babaen iti surat. Kas resultana, dagiti grupo dagiti Saksi ni Jehova nangrugida a nabuangay idiay Grecia ken kadagiti isla a Griego.
Kalpasan ti Gubat Sangalubongan I, rinibo a taga Poland ti nagpa-Francia tapno agtrabahoda kadagiti minas ti karbon. Saan a binaybay-an ida dagiti kongregasion a Pranses nupay sabali ti pagsasaoda. Naipamuspusanda nga iranud dagiti kinapudno ti Biblia kadagitoy a minero ken kadagiti pamiliada, agingga a ti bilang dagiti immawat ad-adun ngem dagiti Saksi a Pranses. Idin, gapu ta adda bilin ti gobierno a mapagawidda, 280 kadakuadat’ nagsubli idiay Poland idi 1935, isu a lallalo ketdi a pimmartak ti isasaknap ti mensahe ti Pagarian sadiay. Gapuna, idi 1935, adda 1,090 a manangiwaragawag iti Pagarian a rimmaman iti panangaskasaba idiay Poland.
Dadduma ti immawat iti imbitasion a mangpanaw iti dagada tapno agserbida kadagiti baniaga a tay-ak.
Dagiti Naregta a Taga Europa nga Ebanghelisador Timmulongda Kadagiti Baniaga a Tay-ak
Gaput’ internasional a panagbibinnadang, dagiti Baltic States (Estonia, Latvia, ken Lithuania) nadamagda dagiti makaparayray puso a kinapudno maipapan iti Pagarian ti Dios. Idi 1920’s ken 1930’s, naregget ti panangaskasaba ditoy dagidi kakabsat a taga Denmark, Inglaterra, Finland, ken Alemania. Adu a literatura ti naipaima, ken rinibo dagiti nakangngeg kadagiti diskurso ti Biblia a naipalawag. Nanipud Estonia dimmanon dagiti regular a pannakaibrodkas dagiti programa ti Biblia iti radio kadagiti sumagmamano a pagsasao iti dati nga Union Soviet.
Manipud Alemania dagiti situtulok a trabahador idi 1920’s ken 1930’s naibaonda a nangasaba kadagiti lugar a kas iti Austria, Belgium, Bulgaria, Czechoslovakia, España, Francia, Luxembourg, Netherlands, ken Yugoslavia. Maysa kadagitoy isu ni Willy Unglaube. Kalpasan a nagserbi iti nabayag bassit iti Magdeburg Bethel, idiay Alemania, tinamingna ti annong kas ebanghelisador iti amin a tiempo idiay Francia, Algeria, España, Singapore, Malaysia, ken Thailand.
Idi a ti Francia dimmawat ti tulong idi 1930’s, dagiti colporteur a taga Britania pinaneknekanda a sipupuotda a ti Nakristianuan nga annong a panangasaba kaipapananna ti panagebanghelio saan laeng nga iti bukodda a pagilian no di pay ket kadagiti dadduma a paset ti daga. (Mar. 13:10) Ni John Cooke isut’ maysa kadagidi naregta a trabahador a simmungbat iti awis ti Macedonia. (Idiligyo ti Aramid 16:9, 10.) Iti simmuno nga innem a dekada, tinamingna dagiti annongen a serbisio idiay Francia, España, Ireland, Portugal, Angola, Mozambique, ken Sud Africa. Ni Eric a manongna pinanawannat’ trabahona iti Barclay’s Bank ket kinaduana ni John iti amin a tiempo a ministerio idiay Francia; kalpasanna, isu nagserbi pay idiay España ken Ireland sa nagbalin a misionero idiay Southern Rhodesia (Zimbabwe itan) ken Sud Africa.
Idi Mayo 1926, da George Wright ken Edwin Skinner, idiay Inglaterra, inawatdat’ awis a tumulong a mangpalawa iti trabaho ti Pagarian idiay India. Nalawa idi ti naituding kadakuada! Sinaklawna ti intero nga Afghanistan, Burma (Myanmar itan), Ceylon (Sri Lanka itan), India, ken Persia (Iran itan). Idi simmangpetda sadi Bombay, sinabat ida ti nepnep. Nupay kasta, gapu ta dida unay naseknan iti personal a pagnam-ayanda wenno paglainganda, di nagbayag addadan kadagiti kasulinekan a paset ti pagilian tapno birukenda dagiti datin nga Estudiante ti Biblia ket pabilgenda ida. Nagadu pay a literatura ti naipaimada a nangparayray iti interes dagiti dadduma. Nagagar ti panangasikasodat’ trabaho. Gapuna, idi 1928 ti 54 a mangiwarwaragawag iti Pagarian sadi Travancore (Kerala), iti makin-abagatan nga India, naiyurnosdat’ 550 a miting publiko a tinabunuan ti agarup 40,000 a tattao. Idi 1929 uppat pay a payunir a naggaput’ Britania ti napan sadi India a timmulong iti trabaho. Ket idi 1931 tallo pay a naggaput’ Inglaterra ti simmangpet sadi Bombay. Naulit-ulit, impamuspusanda a danonen ti nadumaduma a paset dayta naglawa a pagilian, a nagibunongdat’ literatura iti Ingles agraman pagsasao ti India.
Kabayatanna, komusta met ti Makindaya a Europa?
Naespirituan a Panagani
Sakbay ti immuna a gubat sangalubongan, dagiti bin-i ti kinapudno ti Biblia naiwarasda iti Makindaya nga Europa, ket adda dagiti rimmamut. Idi 1908 ni Andrásné Benedek, napakumbaba a babai a taga Hungary a nagawid idiay Austria-Hungary tapno iranudna kadagiti sabali dagiti naimbag a banag a naadalna. Dua a tawen kalpasanna, da Károly Szabó ken Josef Kiss nagawidda met iti dayta a daga ket insaknapda ti kinapudno ti Biblia nangruna kadagiti lugar a kalpasanna naawagan a Romania, ken Czechoslovakia. Nupay naranggas ti ibubusor dagiti nakapungtot a klero, naporma dagiti grupo ti panagadal, ket naiyusuat ti naganetget a panangaskasaba. Nakitimpuyog dagiti dadduma kadakuada a nangideklara ti pammatida iti publiko, ket idi 1935 nagbalin a 348 ti dagup dagiti manangiwaragawag iti Pagarian idiay Hungary.
Ti Romania gistay nagdoble ti kadakkelna idi a ti mapa ti Europa ket binaliwan dagidi nagbiktoria kalpasan ti Gubat Sangalubongan I. Naipadamag nga iti las-ud daytoy napalawa a pagilian, idi 1920, adda agarup 150 a grupo dagiti Estudiante ti Biblia, a nakaitimpuyogan ti 1,700 a tattao. Iti sumuno a tawen, idi narambakan ti Pangrabii ti Apo, gistay 2,000 ti nakiraman kadagiti emblema a Panglaglagip, a nangipasimudaag nga inakoda a napulotanda iti espiritu a kakabsat ni Kristo. Dayta a bilang dagus nga immadu iti simmaganad nga uppat a tawen. Idi 1925, adda 4,185 a timmabuno iti Panglaglagip, ket kas ugali idi, kaaduan kadakuada ti sigurado a nakiraman kadagiti emblema. Nupay kasta, masubok idit’ pammati amin dagitoy. Paneknekanda ngata a pudpudnoda a “trigo” wenno imitasion laeng? (Mat. 13:24-30, 36-43) Talaga kadi nga aramidenda ti trabaho a panangaskasaba nga intuding ni Jesus kadagiti pasurotna? Agtalinaedda kadi iti dayta nupay nakarot’ pannakabusbusorda? Agmatalekda ngata nupay dadduma timmuladda iti kababalin ni Judas Iscariote?
Ipasimudaag ti report idi 1935 a saan nga isuda amin ket addaan pammati a makaibtur. Iti dayta a tawen, addada laeng 1,188 a nakiraman iti panangaskasaba idiay Romania, idinto ta nasurok a mamindua iti dayta a bilang ti nakiraman kadagiti emblema ti Panglaglagip. Kaskasdi, nagtalinaed nga okupado dagidi matalek iti serbisio ti Maestro. Inranudda kadagiti sabali a napakumbaba nga umili dagiti kinapudno ti Biblia a napalalo a nangparag-ot’ puspusoda. Maysa a karkarna a wagas nga inaramidda isut’ panagibunong kadagiti literatura. Iti nagbaetan ti 1924 ken 1935, nakaipaimadan iti nasurok a 800,000 a libro ken bokleta kadagiti interesado, malaksid kadagiti tract.
Komusta met ti Czechoslovakia, a nagbalin a nasion idi 1918 kalpasan ti pannakarpuog ti Austro-Hungriano nga Imperio? Maang-angay idi ditoy ti nagangganetget pay a panangasaba nga agbungbunga ti naespirituan a panagani. Adda naaramid idi nga immun-una a pannakakasaba dagiti Hungriano, Ruso, Romaniano, ken Aleman. Kalpasanna, idi 1922, adda sumagmamano nga Estudiante ti Biblia a nagsubli manipud America tapno asikasuenda dagiti umili nga Slovak, ket iti simmaruno a tawen adda agassawa a naggaput’ Alemania nga impamaysada a trinabaho ti teritoria a Czech. Dagidi regular nga asamblea, nupay babassit, timmulongda a nangparegta ken namagkaykaysa kadagiti kakabsatda. Idi nasaysayaaten ti pannakaorganisarda nga agbalaybalay idi 1927, ad-adda a bimmatad ti irarang-ay. Idi 1932 nabileg a panangparayray iti trabaho ti imbunga daydi kumbension internasional sadi Prague, a tinabunuan ti agarup 1,500 manipud Czechoslovakia ken dagiti kabangibang a nasion. Nainayon pay, adu nga umariwekwek ti nangbuya iti uppat nga oras a bersion ti “Photo-Drama of Creation” a naipabuya iti amin nga ungto ti pagilian. Iti las-ud lat’ maysa a dekada, nasurok a 2,700,000 a literatura ti Biblia ti naibunong kadagiti nagdudumat’ pagsasaoda a grupo ditoy a daga. Amin daytoy a naespirituan a panagmula, panagsukay, ken panagsibug timmulong iti pannakaanit’ 1,198 a manangiwaragawag iti Pagarian a nakiraman idi tawen 1935.
Ti Yugoslavia (a naawagan idit’ Pagarian dagiti Serbo, Croat, ken Sloveno) rimsua gaput’ pannakabaliw ti mapa ti Europa kalpasan ti umuna a sangalubongan a gubat. Idi pay la 1923, naipadamag nga adda grupo dagiti Estudiante ti Biblia a nangaskasaba sadi Belgrade. Idi agangay adu nga umariwekwek ti nakabuya iti “Photo-Drama of Creation” iti intero a pagilian. Idi a dagiti Saksi ni Jehova nakarot’ pannakaidadanesda idiay Alemania, ti dagup dagiti addat’ Yugoslavia nanayonan kadagiti payunir nga Aleman. Gapu ta dida naseknan iti personal a pagnam-ayanda, dimmanonda kadagiti kasusulinekan a paset daytoy kabambantayan a daga tapno mangasabada. Dadduma kadagidi a payunir ti nagpa-Bulgaria. Impamuspusanda pay nga ikasabat’ naimbag a damag idiay Albania. Kadagitoy amin a lugar, naimula dagiti bin-i ti kinapudno ti Pagarian. Dadduma a bin-i ti nagbunga. Ngem sa la naangay ti dakkel nga ani kadagitoy a lugar kalpasan ti adu a tawen.
Idiay adayo nga abagatan, iti kontinente ti Africa, ti naimbag a damag isaksaknap met idin dagidiay mangap-apresiar unay iti pribilehio a panagbalin a saksi ti Kangatuan.
Nagsilnag ti Naespirituan a Lawag Idiay Makinlaud nga Africa
Agarup pito a tawen kalpasan a ti Estudiante ti Biblia a naggaput’ Barbados ket damo a napan idiay Makinlaud nga Africa tapno mangged, sinuratannat’ opisina ti Watch Tower Society sadi Nueva York tapno ipakaammona nga adu dagiti interesado iti Biblia. Sumagmamano a bulan kalpasanna, idi Abril 14, 1923, babaen iti panangawis ni Kabsat Rutherford, ni W. R. Brown, nga agserserbi a dati idiay Trinidad, simmangpet sadi Freetown, Sierra Leone, agraman pamiliana.
Dagdagus, naiyurnos ti panagdiskurso ni Kabsat Brown sadi Wilberforce Memorial Hall. Idi Abril 19, agarup 500 ti timmabuno, agraman kaaduan kadagiti klero sadi Freetown. Iti sumuno a Domingo nagdiskurso manen. Ti temana isut’ maysa kadagidi masansan nga ipalpalawag ni C. T. Russell—“Napan Impierno sa Nagsubli. Asinoda ti Adda Sadiay?” Dagiti diskurso ni Kabsat Brown naynay a naipaganetget babaen iti panangusar ti Kasuratan babaen iti lantern slides. Tunggal agsao, ulit-ulitenna nga ibaga: “Saan a kuna ni Brown, no di ket kuna ti Biblia.” Gapu itoy, isut’ naawagan “Bible Brown.” Ket kas resulta ti lohikal, Nainkasuratan a presentasionna, addada prominente a miembro ti simbaan a nagikkat ket nagserbida ken Jehova.
Nasaknap ti nagdaliasatanna tapno mairugina ti trabaho ti Pagarian kadagiti sabali a lugar. Gapu iti dayta impalawagna dagiti adu a diskurso ti Biblia ket imbunongna dagiti adu a literatura, ket pinaregtana dagiti sabali a mangaramid iti kasta. Gaput’ panagebanghelio isut’ nakagteng iti Gold Coast (Ghana itan), Liberia, Gambia, ken Nigeria. Nanipud Nigeria dagiti dadduma indanonda met ti mensahe ti Pagarian idiay Benin (Dahomey idi) ken Cameroon. Pagaammo idi ni Kabsat Brown a ti publiko dina unay ikankano ti aw-awaganda a “relihion ti puraw,” isu nga idiay Glover Memorial Hall sadi Lagos, impalawagna ti nagkapuyan ti relihion ti Kakristianuan. Kalpasan ti miting 3,900 a libro ti innala dagiti entusiastiko a dimngeg tapno basaen ken iranudda kadagiti sabali.
Idi damo ni Kabsat Brown ti napan idiay Makinlaud nga Africa, sangkabassit la sadiay ti datin a nakadamag iti mensahe ti Pagarian. Idi pimmanaw 27 a tawen kalpasanna, nasurok a 11,000 dagiti aktibon a Saksi ni Jehova dita a deppaar. Maibutbutaktak idin dagiti kinapalsot’ relihion; rimmamuten ti pudno a panagdaydayaw ket napartaken ti panagsaknapna.
Agingga iti Daya a Kosta ti Africa
Idi rugrugi ti maika-20 a siglo, dadduma a publikasion ni C. T. Russell ti naiwaras iti makin-abagatan a daya ti Africa babaen kadagiti indibidual a nanganamong iti sumagmamano nga ideya a nailanad kadagita a libro ngem idi agangay inlaokdat’ bukodda a pilosopia. Nagresulta daytoy iti kaadda dagiti bunggoy a naawagan timpuyog ti Watchtower nga awan a pulos ti koneksionda kadagiti Saksi ni Jehova. Dadduma kadakuadat’ napolitikaan ti sursuroda, a kiburkiborenda dagiti tubo nga Africano. Iti adu a tawen nagbalin a tuben iti trabaho dagiti Saksi ni Jehova ti dakes a pakasarsaritaan dagitoy a grupo.
Kaskasdi, adu nga Africano ti nakailasin ti nagdumaan ti pudno ken ulbod. Dagiti agakar-akar a trabahador inawitda ti naimbag a damag ti Pagarian ti Dios kadagiti kabangibang a daga ket inranudda kadagiti tattao a makasao kadagiti Africano a pagsasao. Dagiti Ingles ti pagsasaoda nga umili idiay Abagatan a Daya a naawatda ti mensahe, kaaduanna, babaen kadagiti am-ammoda iti Sud Africa. Kadagiti dadduma a pagilian, nupay kasta, ti nakaro nga ibubusor dagiti agtuturay, a rinubroban dagiti klero ti Kakristianuan, linapdannat’ panangasaba dagiti taga Europa a Saksi kadagiti grupo nga Africano ti pagsasaoda. Kaskasdi, nagsaknap ti kinapudno, nupay adu nga umili nga interesado iti mensahe ti Biblia masapulda idi ti ad-adu a tulong tapno maipakatda a siuumiso ti maad-adalda.
Adda dagiti nasayaat panagpampanunotna nga opisial ti gobierno a saanda a basta namati kadagiti nakas-ang a panangidarum dagiti klero ti Kakristianuan kadagiti Saksi. Kastat’ napasamak iti maysa a komisionado ti polisia idiay Nyasaland (Malawi itan) a nanglimlimo ket timmabuno kadagiti gimong dagiti umili a Saksi tapno matakkuatanna no aniada a klase dagiti tattao. Nasdaaw iti kasayaatda. Idi nga inanamongan ti gobierno ti panagnaed sadiay ti taga Europa a pannakabagi, naibaon ni Bert McLuckie sa sinaruno ni Bill a kabsatna idi ngalay ti 1930’s. Nagreportda a naynay iti polisia ken kadagiti komisionado ti distrito tapno dagitoy nga opisial nalawag ti pannakatarusda iti aktibidadda ket dida pagkamalian dagiti Saksi ni Jehova a kas miembro dagiti timpuyog a makunkuna a Watchtower. Naigiddato, nakibinnadangda a siaanus, agraman ken Gresham Kwazizirah, a nataengan a lokal a Saksi, tapno matulongan dagiti ginasut a nagtarigagay a maikameng kadagiti kongregasion a mangapresiar a ti seksual nga imoralidad, panagbarbartek, ken an-anito ket awan lugarda iti kabibiag dagiti Saksi ni Jehova.—1 Cor. 5:9-13; 2 Cor. 7:1; Apoc. 22:15.
Idi 1930, adda laeng agarup sangagasut a Saksi ni Jehova iti intero a makin-abagatan nga Africa. Kaskasdi, adda naituding a trabahuenda, a bale, intero nga Africa nga adda iti abagatan ti equator agraman dagiti teritoria iti amiananen dayta. Ti panangwanas iti kastat’ kalawana a teritoria babaen iti mensahe ti Pagarian masapulna dagiti pudpudno a payunir. Kasta da Frank ken Gray Smith.
Nagbarkoda iti 4,800 a kilometro a nagpadaya ken nagpaamianan manipud Cape Town sada nagkotse iti uppat nga aldaw kadagiti lasunglasong a kalsada ingga a nagtengda ti Nairobi, Kenya (iti British East Africa). Awan pay nakabulan, nakaipaimadan ti 40 a karton ti literatura ti Biblia. Ngem makapaladingit ta idi agsublidan, natay iti malaria ni Frank. Nupay kasta, di nagbayag, napan met da Robert Nisbet ken David Norman—nga ita awitdat’ 200 a karton ti literatura—tapno kasabaanda ti Kenya ken Uganda, agraman Tanganyika ken Zanzibar (Tanzania dagitan a dua), a dinanonda dagiti kas kaadut’ umili a kabaelanda. Dagiti dadduma a kasta nga ekspedision insaknapda ti mensahe ti Pagarian kadagiti isla ti Mauritius ken Madagascar iti Taaw Indiano ken ti St. Helena iti Taaw Atlantico. Naimula dagiti bin-i ti kinapudno, ngem saanda a dagdagus a nagtubo ken dimmakkel iti isuamin a lugar.
Manipud Sud Africa nagsaknap ti pannakaikasabat’ naimbag a damag idiay Basutoland (Lesotho itan), Bechuanaland (Botswana itan), ken Swaziland, idi pay la 1925. Agarup walo a tawen kalpasanna, idi nangasaba manen dagiti payunir idiay Swaziland, naarian a panangabrasa ti inyawat ni Ari Sobhuza II kadakuada. Inummongna dagiti personal a guardiana nga agsangagasut a gumugubat, immimdengda iti naan-anay a panangaskasaba, sada innala amin a publikasion ti Sosiedad nga awit dagidi kakabsat.
Nagin-inut nga immadu ti bilang dagiti Saksi ni Jehova iti daytoy a paset ti lubong. Adda dagiti nakitimpuyog kadagidi sumagmamano a nangirugi ti trabaho iti Africa idi rugrugi ti maika-20 siglo, ket idi 1935 addan 1,407 iti kontinente ti Africa a nangireport iti iraramandat’ trabaho a panangikasaba iti Pagarian ti Dios. Ti dakkel a grupo kadagitoy ket adda idiay Sud Africa ken Nigeria. Dagiti dadduma a dadakkel a grupo a nagkuna a Saksi ida ni Jehova addada idiay Nyasaland (Malawi itan), Northern Rhodesia (Zambia itan), ken Southern Rhodesia (Zimbabwe itan).
Kabayatan daydi a tiempo, maas-asikaso metten dagiti daga nga Español ken Portugues ti pagsasaoda.
Panangsukay Kadagiti Tay-ak nga Español ken Portugues
Idi madamat’ Gubat Sangalubongan I, naipablaak a damo iti Español a Pagwanawanan. Adda nailanad a direksion ti opisina sadi Los Angeles, California, a nairanta a mangasikaso iti tay-ak nga Español ti pagsasaoda. Dagiti kakabsat iti dayta nga opisina nawadwad a personal a tulong ti impaayda kadagiti interesado agpadpada iti Estados Unidos ken kadagiti daga iti abagatan.
Ni Juan Muñiz, a nagbalin nga adipen ni Jehova idi 1917, pinaregta ni Kabsat Rutherford idi 1920 a panawanna ti Estados Unidos ket agsubli idiay España, ti daga a nakayanakanna, tapno organisarenna sadiay ti trabaho a pannakaikasabat’ Pagarian. Limitado ti resultana, nupay kasta, saan a gapu ta isu ket di naregta, no di ket gapu ta naynay a sipsiputan dagiti polis; isu a kalpasan ti sumagmamano a tawen, naiyalis idiay Argentina.
Idiay Brazil adda sumagmamano nga agdaydayaw ken Jehova a mangaskasaba idin. Adda walo a nanumo a marinero a naadaldat’ kinapudno idi nagbakasionda manipud barkoda idiay Nueva York. Idi nagsublidan idiay Brazil idi 1920, okupadoda a nangiranranud iti mensahe ti Biblia kadagiti sabali.
Ni George Young, a taga Canada, naibaon idiay Brazil idi 1923. Talaga a timmulong a nangparayray iti trabaho. Idi impalawagna dagiti adu a diskurso iti publiko baeten kadagiti interprete, impakitana ti kunat’ Biblia maipapan iti kasasaad dagiti natay, imbutaktakna ti espiritismo a kas demonismo, ket inlawlawagna ti panggep ti Dios a mangbendision iti amin a pamilia ditoy daga. Ad-adda a nakaallukoy dagidi diskursona gapu ta no dadduma impabuyana iti telon dagiti teksto ti Biblia a salsalaysayenna tapno makita dagiti dumdumngeg dagitoy iti bukodda a pagsasao. Bayat ti kaaddana idiay Brazil, ni Bellona Ferguson, a taga São Paulo, nagbautisar met laengen, agraman uppat kadagiti annakna. Inur-urayna daytoy nga oportunidad iti 25 a tawen. Naibilang kadagidi nangabrasat’ kinapudno isu dagidi timmultulong a nangipatarus kadagiti literatura iti Portugues. Di nagbayag bastanten ti abasto a publikasion iti dayta a pagsasao.
Manipud Brazil, ni Kabsat Young napan idiay Argentina idi 1924 ket inyurnosnat’ pannakaibunong ti 300,000 a dagup dagiti literatura nga Español kadagiti 25 a kangrunaan nga ili ken siudad. Idi met la a tawen personal a nagbiahe idiay Chile, Peru, ken Bolivia tapno agibunong kadagiti tract.
Di nagbayag ni George Young napan iti baro a naituding a teritoriana. España ken Portugal met itan. Kalpasan nga inyam-ammo ti embahador ti Britania kadagiti lokal nga opisial ti gobierno, naiyurnosna ti panagpalawag ni Kabsat Rutherford kadagiti dimngeg sadi Barcelona ken Madrid, agraman iti kabisera ti Portugal. Kalpasan dagitoy a diskurso, adda nasurok 2,350 dagidiay nangisurat kadagiti nagan ken direksionda ket kiniddawda ti ad-adu pay nga impormasion. Kalpasanna, naipablaak ti palawag kadagiti dadakkel a diario ti España, ken nagbalin a tract sa naikoreo kadagiti umili iti intero a pagilian. Nagparang met dayta iti Portugues a pagiwarnakan.
Babaen kadagitoy a pamay-an ti mensahe dimmanon iti labes ti beddeng ti España ken Portugal. Idi agngudon ti 1925, nakastreken ti naimbag a damag sadi Cape Verde Islands (Republika ti Cape Verde itan), Madeira, Portuguese East Africa (Mozambique itan), Portuguese West Africa (Angola itan), ken kadagiti isla idiay Taaw Indiano.
Iti sumuno a tawen naiyurnos ti pannakaiyimprenta ti nabileg a resolusion a “Testimonia Kadagiti Agtuturay toy Lubong” iti Español a diario a La Libertad. Dagiti brodkas ti radio ken ti pannakaibunong dagiti libro, bokleta, ken tract, agraman pannakaipabuya ti “Photo-Drama of Creation,” timmulongda a nangipaganetget iti pammaneknek. Idi 1932 adu nga Ingles a payunir ti nangipangag iti awis a tumulong iti daytoy a tay-ak, ket sistematiko a winanasda dagiti nalawa a benneg ti pagilian babaen kadagiti literatura ti Biblia agingga a gaput’ Guerra Sibil nga Español naipapilit a pumanawda.
Kabayatanna, apaman a simmangpet idiay Argentina, dagdagus a rinugian ni Kabsat Muñiz ti nangasaba, bayat a sinuportarannat’ bagina kas relohero. Malaksid iti panangtamingnat’ Argentina, inasikasona pay ti Chile, Paraguay, ken Uruguay. Idi nagkiddaw, addada kakabsat manipud Europa nga immay nangasaba kadagiti umili nga Aleman ti pagsasaoda. Adu a tawen kalpasanna, inestoria ni Carlos Ott nga inrugidat’ serbisioda iti alas 4 ti parbangon babaen iti inda panangibati kadagiti tract iti kada ruangan idiay teritoriada. Inton mumalemen, sublianda dagita tapno nayonanda ti panangasabada ket itukonda dagiti literatura ti Biblia kadagiti interesado a bumalay. Nanipud Buenos Aires dagidiay nakiraman iti amin a tiempo a ministerio nagsaknapda iti intero a pagilian, idi damo sinurotda dagiti riles ti tren a nagwaras iti ginasgasut a kilometro manipud kabisera a kasda la ramay iti ima, sada nagbiruk iti uray ania a klase a pagluganan nga adda. Nakurapayda idit’ material ket inibturandat’ adu a rigat, ngem nabaknangdat’ naespirituan.
Maysa kadagidi naregta a trabahador idiay Argentina isu ni Nicolás Argyrós, maysa a Griego. Idi rugrugi ti 1930, idi a nakaalat’ literatura nga impablaak ti Watch Tower Society, nagustuanna unay ti bokleta a napauluan Hell, nga inyimtuod dagiti subtitulona ti “Ania Dayta? Asinodat’ Adda Sadiay? Makaruarda Kadi?” Nasdaaw idi natakkuatanna a daytoy a bokleta dina inladawan dagiti managbasol a kas matuntuno. Anian a kellaatna idi nabigbigna a ti impierno nga apuy ket relihiuso a kinaulbod a naimbento a pamutbuteng kadagiti tattao, a kas panagbutengna! Dinagdagusna nga inranud ti kinapudno—idi damo kadagiti Griego; ket, idi rimmang-ay ti Españolna, kadagiti sabali. Kada bulan binusbosna ti 200 inggat’ 300 nga oras a nangiranud iti naimbag a damag kadagiti sabali. Babaen iti pannagna ken panangusar iti uray ania a lugan, insaknapna dagiti kinapudno ti Biblia iti 14 kadagiti 22 a probinsia ti Argentina. Bayat a nagakar-akar, katre ti nagturoganna no adda dagiti nangpasangbay kenkuana, no dadduma idiay kannag, ken uray pay iti kamarin nga asno ti nangriing kenkuana!
Ti maysa pay nga addaan espiritu ti pudpudno a payunir isu ni Richard Traub, a naammuannat’ kinapudno sadi Buenos Aires. Sigagagar idi a mangiranud iti naimbag a damag kadagiti umili iti ballasiw ti Andes, idiay Chile. Idi 1930, lima a tawen kalpasan a nagbautisar, dimmanon idiay Chile—maymaysana a Saksi iti pagilian nga 4,000,000 ti umili. Idi damo, Biblia laeng ti pangasabana, ngem inruginat’ nagbalaybalay. Awan miting ti kongregasion a pakigimonganna, isu a kadagiti Domingo, no oras ti gimong, umuli idiay Bantay San Cristóbal, agtugaw iti linong ti kayo, ket impamaysanat’ nagadal a personal ken nagkararag. Idi adda apartment nga ab-abangannan, nagawis kadagiti tattao a makigimong sadiay. Ti laeng immay idi damo a gimong isu ni Juan Flores, a nangimtuod: “Ket dagidiay dadduma, inton-anoda nga umay?” Insungbat laeng ni Kabsat Traub: “Umaydanto.” Ket immayda. Iti kurang a makatawen, 13 ti nabautisaran nga adipen ni Jehova.
Uppat a tawen kalpasanna, adda dua a Saksi a dipay pulos nagam-ammo ti nagkadua a nangikasabat’ naimbag a damag idiay Colombia. Kalpasan ti nabunga a makatawen a trabahoda, nagsubli ni Hilma Sjoberg idiay Estados Unidos. Ngem naglugan ti barko a nagpa-Chile ni Kathe Palm, nga inusarna ti 17 nga aldaw idiay baybay a nangaskasaba kadagiti tripolante ken pasahero. Iti simmaruno a dekada, trinabahona ti Arica, iti makin-amianan unay a puerto ti Chile, inggat’ Tierra del Fuego, iti makin-abagatan unay a sakupna. Binisitana dagiti lugar ti negosio ken kinasabaanna dagiti opisial ti gobierno. Inyabadaynat’ sakupit a nakargaan kadagiti literatura, agraman dagiti kasapulanna a kas iti ules a pagturoganna, nadanonna dagiti kasusulinekan a kampo ti minas ken dagiti rantso ti karnero. Biag daydi ti pudno a payunir. Ket aduda met dagidi kastat’ espirituda—dadduma dagiti awanan asawa, daddumat’ kasado, agtutubo ken natataengan.
Idi tawen 1932, naiyusuat ti naisangayan a pamuspusan tapno maisaknap ti mensahe ti Pagarian kadagiti daga ti Latin America a mammano pay lat’ nakasabaan. Iti dayta a tawen naisangsangayan ti pannakaibunong ti bokleta a The Kingdom, the Hope of the World. Linaon daytoy a bokleta ti diskurso a datin a naibrodkas iti internasional a radio. Itan agarup 40,000 a kopia daytoy a naiyimprenta a palawag ti naibunong idiay Chile, 25,000 a kopia idiay Bolivia, 25,000 idiay Peru, 15,000 idiay Ecuador, 20,000 idiay Colombia, 10,000 idiay Santo Domingo (Dominican Republic itan), ken sabali pay a 10,000 idiay Puerto Rico. Talaga, ti mensahe ti Pagarian maikaskasaba idin, ket buyogen ti napalalo a kinaganetget.
Idi 1935 iti mismo a Sud America, 247 laeng ti nangidanggay ti timekda a mangiwaragawag a ti laeng Pagarian ti Dios ti mangyeg ti pudpudno a kinaragsak iti sangatauan. Ngem anian a pammaneknek ti ipapaayda idi!
Panangdanon Uray Kadagidiay Nakasulsulinek a Lugar
Saan idi a namati dagiti Saksi ni Jehova a ti rebbengenda iti saklang ti Dios ket natungpalen no sumagmamano a kaarrubada ti nakasaritada laeng. Inkagumaanda nga idanon ti naimbag a damag kadagiti isuamin.
Dagidiay agnanaed kadagiti lugar a di madanon a personal dagiti Saksi ket mabalin a danonen iti sabali a wagas. Gapuna, idi tartaraudi ti 1920’s, dagiti Saksi sadi Cape Town, Sud Africa, inkoreoda ti 50,000 a bokleta kadagiti amin a mannalon, agbambantay kadagiti parola, dagiti guardia ti kabakiran, ken dagiti agnanaed kadagiti lugar a narigat a papanan. Naala met ti kabbaro a postal directory para iti intero nga Abagatan a Laud nga Africa (Namibia itan), ket ti kopia ti bokleta a The Peoples Friend naikoreo kadagiti isuamin nga adda naganda iti dayta a directory.
Idi 1929, nadutokan ni F. J. Franske a mangimaton iti Morton a bapor ti Watch Tower Society ket natudingan, a kadduana ni Jimmy James, a mangdanon kadagiti taga Labrador agraman isuamin a puerto ti Newfoundland. No kalam-ekna, masansan a nagdaliasat ni Kabsat Franske babaen iti pasagad a guyoden dagiti aso. Tapno masupusopan ti gastos dagiti literatura ti Biblia nga imbatina kadakuada, inikkan dagiti Eskimo ken dagiti taga Newfoundland kadagiti alikamen a lalat agraman ikan. Sumagmamano a tawen kalpasanna, binirukna met dagiti minero, agtortroso, mangnganup, rantsero, ken Indian idiay nasulinek a lugar dagiti Cariboo sadi British Columbia. Bayat a nagdaliasat, naganup tapno adda sidana, nagburas iti atap a bungbunga, ket pariok ti naglutuannat’ tinapay iti dalikan a sinungrodan idiay nagkampuanna. Kalpasanna, iti sabali manen a tiempo, isu ken ti kaduana nagluganda iti bilog nga adda iket a guyguyodenna a pagkalap iti salmon bayat nga indanondat’ mensahe ti Pagarian iti tunggal isla, sabangan, kampo dagiti agtortroso, parola, ken purok a masarakan iti makin-laud a kosta ti Canada. Isu ket maysa laeng kadagidi nangisakad iti naisangayan a pamuspusan a mangdanon kadagiti umili nga agnanaed kadagiti nasulinek a lugar toy daga.
Nangrugi idi tartaraudi ti 1920’s, nagpa-amianan ni Frank Day a limmasat kadagiti purok ti Alaska, a nangasaba, nagipaimat’ literatura, ken naglakot’ antipara tapno maparuarna dagiti material a kasapulanna. Nupay agpilaypilay gaput’ artipisial a sakana, nawanasnat’ manipud Ketchikan inggat’ Nome, a ti kawatiwatna agarup 1,900 a kilometro. Idi pay 1897, addan minero ti balitok a nakaala kadagiti kopia ti Millennial Dawn ken ti Watch Tower bayat ti kaaddanat’ California ket implanona nga iyawid dagitoy idiay Alaska. Sa idi 1910, ni Kapitan Beams, a komander ti barko nga agtiltiliw ti balyena, nakaipaima kadagiti literatura kadagiti dimmagasanna a puerto ti Alaska. Ngem limmawa ti trabaho a panangaskasaba idi a ni Kabsat Day naulit-ulit a nagpa-Alaska kada kalgaw iti nasurok a 12 a tawen.
Adda pay dua a Saksi, a nagaramat ti 12-metro a motorboat a nanaganan Esther, a sinurotda ti kosta ti Norway a dimmanonda iti Arctic. Kinasabaanda dagiti isla, parola, purpurok iti sabangan, ken dagiti naiputputong a lugar iti kabambantayan. Adu dagidiay immawat kadakuada, ket iti makatawen, nakaipaimadat’ 10,000 inggat’ 15,000 a libro ken bokleta a nangilawlawag iti panggep ti Dios para iti sangatauan.
Dagiti Isla Nangngegdat’ Dayaw ni Jehova
Saan laeng a dagidi isla nga adda iti denna dagiti kontinente ti nakaskasabaan. Iti tengnga ti Taaw Pacifico, idi rugrugi ti 1930’s, ni Sydney Shepherd binusbosnat’ dua a tawen a nagbilbilog tapno kasabaanna ti Cook Islands ken Tahiti. Iti ad-adayo pay a laud, binisita ni George Winton ti New Hebrides (Vanuatu itan) nga awitna ti naimbag a damag.
Agarup iti dayta a tiempo, ni Joseph Dos Santos, a Portugues nga Americano, inrubuatna met a danonen dagiti teritoria a di pay nagteng. Idi damo kinasabaanna dagiti makinruar nga isla ti Hawaii; kalpasanna inyusuatna ti intero-a-globo a panangasaba. Ngem idi nadanonnat’ Filipinas, immawat iti surat ken Kabsat Rutherford nga agtalinaed dita tapno pabilgen ken organisarenna ti trabaho a panangikasaba ti Pagarian. Nagtalinaed, iti las-ud ti 15 a tawen.
Iti dayta a tiempo ti sanga ti Sosiedad idiay Australia as-asikasuennan ti trabaho idiay Sud Pacifico ken iti lawlawna. Adda dua a payunir a naggapu sadiay a kinasabaanda a sigaganetget ti Fiji idi 1930-31. Ti Samoa nakaskasabaan idi 1931. Ti New Caledonia nadanon idi 1932. Adda agassawa a payunir a taga Australia a nagserbi idiay China idi 1933 ket kinasabaanda ti 13 kadagiti kangrunaan a siudad bayat ti simmaruno a mano a tawen.
Nabigbig dagidi kakabsat idiay Australia nga ad-adut’ magapuananda no adda usarenda a bapor. Idi agangay adda 16-metro a bassit a bapor nga inikkandat’ motorna ket inawagandat’ Lightbearer ket, manipud rugrugi ti 1935, isut’ naggianan ti grupo dagiti naregta a kakabsat iti sumagmamano a tawen bayat a kinasabaanda ti Netherlands East Indies (itan Indonesia), Singapore, ken Malaya. Tunggal sumanglad ti bapor adu a tattao ti inatrakarna, ket masansan a daytoy ti nanglukat iti gundaway para kadagiti kakabsat a mangasaba ken mangipaimat’ adu a literatura.
Kabayatanna, iti sabali a bangir ti daga, dua a payunir a babbai a taga Denmark ti nangikeddeng nga agbakasionda sadi Faeroe Islands iti North Atlantic Ocean idi 1935. Ngem saan la nga agbakasion ti gakatda. Rinibribo a literatura ti awitda, ket inusarda a naimbag dagita. Uray pay napigsat’ angin ken tudo agraman ibubusor dagiti klero, sinaknapanda dagiti napagnaedan nga isla aginggat’ kabaelanda bayat ti panagbakasionda.
Iti ad-adayo pay a laud, ni Georg Lindal, a taga Canada nga Icelandic, inyusuatna ti napapaut a panagtrabaho dita. Gaput’ singasing ni Kabsat Rutherford, isut’ nagpa-Iceland kas payunir idi 1929. Anian a panagibturna! Iti simmaruno a 18 a tawen, kaaduanna maymaysana a nagserbi sadiay. Inulit-ulitna a binisita dagiti purok. Nakaipaimat’ pinullo ribo a literatura, ngem idi a tiempo awan taga Iceland a kimmadua kenkuana iti serbisio ni Jehova. Malaksid lat’ maysa a tawen, awan Saksi a pakitimpuyoganna idiay Iceland agingga idi 1947, idi simmangpet ti dua a misionero a nagraduar sadi Gilead.
No Iparit ti Tattao Dayta Imbilin ti Dios
Bayat a makiramramandat’ ministerioda iti publiko, saan a pulos a karkarna, nangruna nanipud iti 1920’s inggat’ 1940’s, a makasabat dagiti Saksi iti ibubusor, a masansan a sinugsogan dagiti lokal a klero ken no dadduma kadagiti opisial ti gobierno.
Iti away idiay amianan ti Vienna, Austria, nasabat dagiti Saksi ti nauyong a grupo dagiti pumurok a sinugsogan ti lokal a padi, a supsuportaran ti konstabularia. Inkeddeng dagiti papadi nga awan komat’ Saksi ni Jehova a mangasaba kadagiti purokda. Ngem dagiti Saksi, gapu ta determinadoda a mangiringpas iti trabaho nga inted ti Dios kadakuada, binaliwanda ti nagnaanda ket nagsublida iti sabali nga aldaw, a nagduduma a dalan ti simrekanda kadagita a purok.
Uray pay aniat’ pamutbuteng ken mandar dagiti tao, mabigbig dagiti Saksi ni Jehova nga adda obligasionda iti Dios a mangiwaragawag iti Pagarianna. Ad-adda nga agtulnogda iti Dios kas agturay ngem iti tattao. (Ara. 5:29) No dagiti lokal nga opisial padasenda nga ipaidam ti wayawaya ti relihion kadagiti Saksi ni Jehova, ti inaramid dagiti Saksi a ta basta nangitugotdat’ ad-adu manen a kaduada.
Gapu ta maulit-ulit nga arestarenda ida iti maysa a benneg ti Bavaria, idiay Alemania, idi 1929, nangarkilada ti dua nga espesial a tren—ti maysa nagrubuat sadi Berlin ket ti maikadua sadi Dresden. Nagsabat dagitoy sadi Reichenbach, ket iti alas 2 ti parbangon simrek ti immuna a tren sadi Regensburg a naglaon ti 1,200 a pasahero a sirereggetda a makipaset iti panangasaba. Nanginat’ pasahe, ket tunggal maysa binayadannat’ pasahena. Kada estasion ti tren, adda dagiti immulog. Dagiti dadduma inawitdat’ bisikletada tapno madanonda dagiti aw-away. Nawanas ti intero a distrito iti maysa la nga aldaw. Idi makitadan ti resulta ti nagkaykaysa a pamuspusanda, malagipda unay ti inkari ti Dios kadagiti adipenna: “Aniaman nga igam a maaramidto a maibusor kenka saanto nga agballigi.”—Isa. 54:17.
Napalalot’ regta dagiti Saksi idiay Alemania nga urayda la a nakaibunong, iti baet ti 1919 ken 1933, iti mapattapatta, a di kumurang 125,000,000 a libro, bokleta, ken magasin, agraman minilion a tract. Idinto, ta adda laeng agarup 15,000,000 a pamilia idiay Alemania idi a tiempo. Iti daydi a periodo nakasabaan ti Alemania iti kas kasaknap a naited ti aniaman a nasion ditoy daga. Dayta a paset ti daga ti nakasarakan ti kadaklan a nagpupuniponan dagiti tattao a namati a napulotandat’ espiritu a paspasurot ni Kristo. Ngem kadagiti simmuno a tawen, napasaranda met ti adu kadagiti kadadangkokan a suot ti kinatarnaw.—Apoc. 14:12.
Idi tawen 1933, napalalot’ ikakaro ti ibubusor ti gobierno iti trabaho dagiti Saksi ni Jehova idiay Alemania. Naulit-ulit a sinukisok dagiti Gestapo ti balbalay dagiti Saksi ken ti sanga nga opisina ti Sosiedad. Naipawil ti trabaho dagiti Saksi iti kaaduan nga estado ti Alemania, ket adda dagiti naaresto. Tinontonelada a Biblia ken literatura ti Biblia ti napuoran iti publiko. Idi Abril 1, 1935, naipaulog ti linteg nasional a nangipawil kadagiti Ernste Bibelforscher (dagiti Naregget nga Estudiante ti Biblia, wenno Saksi ni Jehova), ket naipakat ti sistematiko a panangipamuspusan tapno maawanandat’ panggedan. Ngem, dagiti Saksi biningbingayda dagiti gimongda kadagiti babassit a grupo, binaliwandat’ itsura dagiti literatura a pagadalda ti Biblia tapno marigatan dagiti Gestapo a mangbigbig kadagita, ket impakatda dagiti metodo ti panangasaba a saan unay a madmadlaw.
Uray kasakbayan pay daytoy, nanipud 1925, dagiti kakabsat idiay Italia nagbibiagdan iti sidong ti diktador a Fascista, ket idi 1929 adda concordat a pinirmaan ti Iglesia Katolika ken ti Estado Fascista. Inanupda a sidadawel dagiti pudno a Kristiano. Adda naggigimong kadagiti kamarin ken kulluong tapno dida arestuen ida. Mammano lat’ Saksi ni Jehova idiay Italia idi a tiempo; nupay kasta, napabileg ti pamuspusanda a mangisaknap iti mensahe ti Pagarian idi 1932 ta adda 20 a Saksi a naggaput’ Switzerland a nagpa-Italia ket inyusuatda ti napartak a pannakaibunong ti 300,000 a kopia ti bokleta a The Kingdom, the Hope of the World.
Kasta met iti Adayo a Daya, umir-irteng ti kasasaad. Adda dagiti Saksi ni Jehova a naaresto idiay Japan. Adu kadagiti literatura ti Bibliada ti dinadael dagiti opisial sadi Seoul (paset itan ti Republic of Korea) ken sadi Pyongyang (paset itan ti Democratic People’s Republic of Korea).
Iti ngalay daytoy kumarkaro a kina-irteng, idi 1935, limmawag ti pannakatarus dagiti Saksi ni Jehova iti dinakamat ti Biblia a “dakkel nga umariwekwek,” wenno “dakkel a bunggoy,” iti Apocalipsis 7:9-17. (KJ, NW) Linuktan daytoy a pannakatarus iti inda panangasikaso iti di napakadaan ken naganetget a trabaho. (Isa. 55:5) Insardengdan daydi panangmatmatda nga amin a saan a paset ti “bassit nga ipatoran” nga agtawid ti nailangitan a Pagarian ket addanto gundawayda a mangitunos iti masanguanan iti kabibiagda kadagiti pagalagadan ni Jehova. (Luc. 12:32) Nabigbigda a dimtengen ti tiempo a pagbalinendan a disipulo dagita a tattao tapno makadanondanto met iti baro a lubong ti Dios. No kasanot’ kapaut ti pannakaummong daytoy dakkel a bunggoy kadagiti amin a nasion dida ammo, nupay namatida nga asideg unayen ti panungpalan daytoy dakes a sistema. No kasano a talaga a mairingpas ti trabaho idinto ta agsaksaknap ken kumarkaro ti kinadangkok ti pannakaidadanes, dida sigurado. Nupay kasta, sitatalekda iti daytoy—yantangay ‘ti ima ni Jehova saan nga ababa,’ luktannanto ti dana kadakuada tapno mairingpasda ti pagayatanna.—Isa. 59:1.
Idi tawen 1935, mammano la idit’ Saksi ni Jehova—adda laeng 56,153 iti intero a lubong.
Mangaskasabada iti 115 a dagdaga idi a tawen; ngem iti gistay kaguddua kadagita a daga, kurang a sagsangapulo dagiti Saksi. Duada laeng a pagilian ti addaan 10,000 wenno ad-adu pay nga aktibo a Saksi ni Jehova (ti Estados Unidos, nga addaan 23,808; ti Alemania, mapattapatta a 10,000 kadagidiay 19,268 a nagreport dua a tawen sakbayna). Pito a sabali pay a daga (Australia, Britania, Canada, Czechoslovakia, Francia, Poland, ken Romania) ti nagreport ti nasurok a sag-1,000 ngem kurang iti 6,000 a Saksi. Ti rekord ti trabaho ti 21 a sabali pay a pagilian ipakitana nga adda iti baet ti sag-100 ken 1,000 a Saksi kada pagilian. Kaskasdi, iti dayta a maymaysa a tawen, daytoy naregta a gunglo dagiti Saksi iti intero a lubong impamaysadat’ 8,161,424 nga oras a nangiwaragawag iti Pagarian ti Dios kas kakaisuna a namnama ti sangatauan.
Kas mainayon kadagiti daga a nagtrabahuanda idi 1935, naisaknapda idin ti naimbag a damag kadagiti dadduma a lugar, gapuna 149 a daga ken grupo dagiti isla ti nadanon idin ti mensahe ti Pagarian.
[Blurb iti panid 424]
Nupay addada iti pagbaludan, ginundawayanda ti nangasaba
[Blurb iti panid 425]
Sitatallugod ken sigagagar nga agtrabaho!
[Blurb iti panid 441]
Sinarangetda ti angin, tudo, ken ti ibubusor dagiti klero
[Blurb iti panid 442]
Karkarna ti kasaknapna a panangaskasaba ti naited idiay Alemania sakbay a napawilan sadiay dagiti “Ernste Bibelforscher”
[Mapa/Dagiti ladawan iti panid 423]
Bayat a naisagmak toy lubong iti gubat, da R. R. Hollister ken Fanny Mackenzie okupadoda a nangidandanon iti mensahe ti kappia kadagiti umili ti China, Japan, ken Korea
[Mapa]
(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)
KOREA
JAPAN
CHINA
TAAW PACIFICO
[Mapa iti panid 428]
(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)
Idi a dagiti emigrante dagiti pagilian a nanaganan ditoy mapa ket naammuandat’ nakaskasdaaw a panggep ti Dios a mangbendisionto iti sangatauan, natignayda a nangiyawid iti dayta a damag kadagiti daga a nakaiyanakanda
TI AMERICA
↓ ↓
AUSTRIA
BULGARIA
CYPRUS
CZECHOSLOVAKIA
DENMARK
FINLAND
ALEMANIA
GRECIA
HUNGARY
ITALIA
NETHERLANDS
NORWAY
POLAND
PORTUGAL
ROMANIA
ESPAÑA
SWEDEN
SWITZERLAND
TURKEY
YUGOSLAVIA
[Mapa iti panid 432]
(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)
Idi 1920’s inggat’ 1930’s, immakar dagiti ebanghelisador manipud Alemania ket napanda kadagiti adu a daga a nangaskasaba
ALEMANIA
↓ ↓
SUD AMERICA
NORTE AFRICA
ASIA
[Mapa/Dagiti ladawan iti panid 435]
Dagiti naregta a payunir kas kada Frank Smith ken ni kabsatna a Gray (iti makingngato a ladawan) insaknapdat’ naimbag a damag iti daya a kosta ti Africa
[Mapa]
(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)
UGANDA
KENYA
TANZANIA
SUDA FRICA
[Mapa/Ladawan iti panid 439]
Iti intero nga Abagatan a Laud nga Africa (Namibia itan) immawat dagiti tattao iti kopia daytoy a bokleta idi 1928 babaen iti koreo
[Mapa]
(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)
NAMIBIA
[Mapa/Dagiti ladawan iti panid 440]
Nakaluganda iti “Lightbearer,” dagiti naregta a payunir insaknapda ti mensahe ti Pagarian idiay Abagatan a Daya nga Asia
[Mapa]
(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)
MALAYA
BORNEO
CELEBES
SUMATRA
JAVA
TIMOR
NEW GUINEA
AUSTRALIA
TAAW PACIFICO
[Dagiti ladawan iti panid 426]
Kadagiti adu a daga adut’ naatrakar a dimngeg iti palawag a “Minilion Ita nga Agbibiag Didan Pulos Matay”
[Dagiti ladawan iti panid 427]
Ni Edwin Scott, idiay Sud Africa, personal nga imbunongnat’ 50,000 a kopia ti “Karit Kadagiti Papangulo ti Lubong”
[Ladawan iti panid 429]
Kas panangipangag iti awag para kadagiti ebanghelisador, ni Willy Unglaube nagserbi idiay Europa, Africa, ken iti Oriente
[Dagiti ladawan iti panid 430]
Idi 1992, da Eric Cooke ken ni kabsatna a John (nakatugaw) nasurok a sag-60 a tawendan iti amin a tiempo a serbisio, a tinagiragsakda dagiti nakaay-ayat a kapadasan idiay Europa ken Africa
[Ladawan iti panid 431]
Idi napan ni Edwin Skinner idiay India idi 1926, lima a pagilian ti sinaklaw ti teritoriana; simamatalek a nangaskasaba sadiay iti 64 a tawen
[Ladawan iti panid 433]
Da Alfred ken Frieda Tuc̆ek, dua a nagkauna a Yugoslav a payunir, nga awit-awitda dagiti kasapulanda ken literatura a pangasaba, nagserbida kas payunir idiay Dati a Yugoslavia
[Dagiti ladawan iti panid 434]
Iti intero a Laud nga Africa, sibibileg nga imbutaktak ni “Bible Brown” ti ulbod a panagdaydayaw
[Ladawan iti panid 436]
Ni George Young nakiraman iti nasaknap a panangiwaragawag iti Pagarian ti Dios idiay Sud America, España, ken Portugal
[Ladawan iti panid 437]
Ni Juan Muñiz (kattigid), a nangaskasaba idiay Sud America nanipud 1924, presente a nangawat ken N. H. Knorr idi damo a binisitana ti Argentina nasurok a 20 a tawen kalpasanna
[Ladawan iti panid 438]
Ni Nicolás Argyrós insaknapna ti makawayawaya a kinapudno ti Biblia iti 14 kadagiti probinsia ti Argentina
[Dagiti ladawan iti panid 439]
Ni F. J. Franske, a nagbiahe iti takdang ken babaen iti bilog, indanonna ti kinapudno ti Biblia kadagiti sulinek a kampo