Ti Ideya Nakastrek Kadagiti Relihion iti Dumaya
“Kanayon a pinampanunotko a ti imortalidad ti kararua ket sapasap a kinapudno nga inawaten ti isuamin. Gapuna pudno a nasdaawak a nakaammo nga adda dagiti masirib agpadpada iti Dumaya ken iti Lumaud a napinget a nangbusor iti dayta a pammati. Ita pampanunotek no kasano a nakastrek ti ideya nga imortalidad iti panunot dagiti Hindu.”—MAYSA NGA ESTUDIANTE ITI UNIBERSIDAD A DIMMAKKEL A HINDU.
1. Apay a paginteresantayo a maammuan ti maipapan iti itatanor ken panagsaknap ti doktrina iti natauan nga imortalidad iti nadumaduma a relihion?
KASANO a nakastrek iti Hinduismo ken iti dadduma pay a relihion iti Dumaya ti ideya a ti tao addaan iti imortal a kararua? Napateg dayta a saludsod uray kadagidiay adda iti Lumaud a nalabit saan a pamiliar kadagitoy a relihion, yantangay dayta a pammati apektaranna ti panangmatmat ti isuamin maipapan iti masanguanan. Gapu ta patien ti kaaduan a relihion itatta ti sursuro iti natauan nga imortalidad, ti panangammo no kasano a nagsaknap dayta a kapanunotan adda maitulongna iti nasaysayaat a panagkikinnaawatan ken komunikasion.
2. Apay a ti India ti naisangsangayan a gubuayan ti narelihiosuan nga impluensia iti Asia?
2 Kuna ni Ninian Smart, propesor iti narelihiosuan a panagsirarak iti University of Lancaster idiay Britania: “Ti India isu ti kapatgan a sentro ti narelihiosuan nga impluensia iti Asia. Daytoy ket saan laeng a gapu ta ti India ti nagtaudan ti adu a pammati—Hinduismo, Budismo, Jainismo, Sikhismo, kdp.—no di ket gapu ta maysa kadagitoy, ti Budismo, nangimpluensia unay iti kultura ti gistay intero a Makindaya nga Asia.” Dagiti adu a kultura a naimpluensiaan iti daytoy “ibilangda pay laeng ti India kas naespirituan a pagilianda,” kuna ti eskolar a Hindu a ni Nikhilananda. No kasta, kasano a nakastrek daytoy a sursuro maipapan iti imortalidad idiay India ken iti dadduma pay a paset ti Asia?
Ti Sursuro ti Hinduismo Maipapan iti Reinkarnasion
3. Sigun iti maysa a historiador, siasinoda ti mabalin a nangyeg idiay India ti ideya maipapan iti transmigrasion dagiti kararua?
3 Idi maikanem a siglo K.K.P., bayat nga itantandudo ni Pythagoras ken dagiti pasurotna idiay Grecia ti teoria nga iyaakar dagiti kararua, patpatanoren idin dagiti masirib a Hindu nga agnanaed kadagiti igid ti karayan Indus ken Ganges idiay India ti umasping a kapanunotan. Ti naggiddan a panagparang daytoy a pammati “iti lubong dagiti Griego ken idiay India ket sigurado a saan a naiparparna,” kuna ni historiador Arnold Toynbee. “Maysa a posible nga agpada a naggubuayan [ti sursuro],” kuna ni Toynbee, “ket ti kagimongan dagiti nomad iti Eurasia, nga, idi maika-8 ken maika-7 a siglo K.P., simmalogda idiay India, Makin-abagatan a Laud nga Asia, kadagiti aw-away iti amianan nga igid ti Nangisit a Baybay, ken kadagiti puro ti Balkan ken Anatolia.” Nabatad nga intugot dagiti agakar-akar a tribu ti Eurasia idiay India ti ideya a transmigrasion.
4. Apay a nagustuan dagiti masirib a Hindu ti kapanunotan maipapan iti transmigrasion dagiti kararua?
4 Nasapsapa pay ti panangrugi ti Hinduismo idiay India, idi a simmangpet dagiti Aryano idi agarup 1500 K.K.P. Sipud idi damo, namati ti Hinduismo nga agduma ti kararua ken ti bagi ken saan a matay ti kararua. Gapuna nagdaydayaw dagiti Hindu kadagiti inapo ken nagyatangda iti taraon nga agpaay iti kararua dagiti minatayda. Kalpasan ti adu a siglo, idi a nakadanonen idiay India ti ideya iti transmigrasion dagiti kararua, sigurado a nagustuan dayta dagiti masirib a Hindu a makidangdangadang iti sapasap a parikut maipapan iti kinadakes ken panagsagsagaba ti tattao. Babaen ti panamagtiponda iti daytoy ken ti makunkuna a linteg ti Karma, ti linteg a tunggal pasamak adda makagapu, napatanor dagiti masirib a Hindu ti teoria a reinkarnasion, a sigun iti dayta, dagiti nasayaat ken dakes nga aramid iti maysa a biag ket masupapakan wenno pakadusaan iti sumaganad [a biag].
5. Sigun iti Hinduismo, ania ti ultimo a kalat ti kararua?
5 Ngem adda pay maysa a kapanunotan a nangimpluensia iti sursuro ti Hinduismo maipapan iti kararua. “Kasla agpayso nga iti mismo a tiempo a pannakabukel ti teoria a transmigrasion ken karma, wenno nasapsapa pay,” kuna ti Encyclopædia of Religion and Ethics, “adda sabali pay a kapanunotan . . . nga in-inut a tumantanor iti bassit a grupo dagiti intelektual idiay N. India—ti pilosopiko a kapanunotan maipapan iti Brahman-Ātman [ti kangatuan ken agnanayon a Brahman, ti napaypayso a pagtungpalan].” Naitipon daytoy nga ideya iti teoria a reinkarnasion a mangipabigbig iti ultimo a kalat dagiti Hindu—pannakawayawaya iti siklo ti transmigrasion tapno maikaykaysa iti napaypayso a pagtungpalan. Patien dagiti Hindu a matun-oyan daytoy babaen ti panangikagumaan a mangikut iti kababalin nga anamongan ti kagimongan ken ti naisangsangayan a pannakaammo iti Hindu.
6, 7. Aniat’ pammati ti agdama a Hinduismo maipapan iti Sumuno a biag?
6 No kasta, inraman dagiti masirib a tattao a Hindu ti ideya maipapan iti transmigrasion dagiti kararua iti doktrina a reinkarnasion babaen ti panangitiponda iti dayta ti linteg ti Karma ken ti kapanunotan maipapan iti Brahman. Insurat ni Octavio Paz, dumadaniw a nangabak iti Premio Nobel ken dati a Mexicano nga embahador iti India: “Bayat a nagsaknap ti Hinduismo, nagsaknap met ti maysa nga ideya . . . a nakapatpateg iti Brahmanismo, Budismo, ken dadduma pay a relihion iti Asia: metempsychosis, ti transmigrasion dagiti kararua a lumasat kadagiti agsasagadsad a biag.”
7 Ti doktrina a reinkarnasion isu ti kangrunaan a sursuro ti agdama a Hinduismo. Kuna ti pilosopo a Hindu a ni Nikhilananda: “Amin a napeklan a Hindu patienda a ti pannakaragpat iti imortalidad ket saan a naisaguday laeng iti sumagmamano a napili, no di ket naisigud iti isuamin.”
Ti Siklo ti Maulit-ulit a Pannakayanak iti Budismo
8-10. (a) Kasanot’ panangilawlawag ti Budismo iti kaadda ti biag? (b) Kasanot’ panangilawlawag ti maysa nga eskolar a Budista iti pannakayanak manen?
8 Nabuangay ti Budismo idiay India idi agarup 500 K.K.P. Sigun iti tradision a Budista, ti Budismo ket imbangon ti maysa a prinsipe ti India nga agnagan Siddhārtha Gautama, a nagbalin a Buddha kalpasan a nalawlawagan. Yantangay namunganay iti Hinduismo, adda pagaspingan dagiti sursurona kadagiti sursuro ti Hinduismo. Sigun iti Budismo, ti biag ket agtultuloy a siklo ti maulit-ulit a pannakayanak ken ipapatay, ket kas iti Hinduismo, ti kasasaad ti tunggal maysa iti agdama a biagna ket maigapu kadagiti inaramidna iti napalabas a panagbiagna.
9 Ngem ti Budismo dina ilawlawag a ti biag addaan iti personal a kararua a di matay. “Nakita [ni Buddha] iti natauan a kararua ti apagdarikmat laeng a serye dagiti putedputed a sikolohikal a kasasaad, a mapagtitipon laeng babaen ti tarigagay,” kuna ni Arnold Toynbee. Nupay kasta, patien ni Buddha nga adda banag—kasasaad wenno puersa—a mayallaallatiw iti nagduduma a biag. Ilawlawag ni Dr. Walpola Rahula, eskolar a Budista:
10 “Ti maysa a persona ket kombinasion laeng dagiti pisikal ken mental a puersa wenno enerhia. Ti sasawentayo nga ipapatay ket naan-anay a di panagandar ti pisikal a bagi. Agsardeng kadin a naan-anay amin dagitoy a puersa ken enerhia no saanen nga agandar ti bagi? ‘Saan’ kuna ti Budismo. Ti essem, panagduyos, tarigagay, panaggagar nga agbiag, tapno agtultuloy, tapno agbiag pay iti mamin-adu, ket nabileg a puersa a mangtignay iti intero a kabibiag, intero a kaadda, a mamaggaraw pay iti intero a lubong. Daytoy ti kadaklan a puersa, ti kadaklan nga enerhia ditoy lubong. Sigun iti Budismo, daytoy a puersa saan nga agsardeng a maigiddan iti din panagandar ti bagi, nga isu ti ipapatay; no di ket itultuloyna nga iparangarang ti kinasiasinona iti sabali a porma, a mangpataud iti sabali pay a panagbiag a maawagan iti pannakayanak manen.”
11. Aniat’ pammati ti Budista maipapan iti Sumuno a biag?
11 Daytoy ti pammati ti Budista maipapan iti Sumuno a biag: Ti biag ket agnanayon malaksid no maragpat ti tao ti ultimo a kalat a Nirvana, ti pannakawayawaya iti siklo ti maulit-ulit a pannakayanak. Ti Nirvana ket saan a kasasaad ti agnanayon a ragsak wenno pannakikaykaysa iti napaypayso a pagtungpalan. Literal dayta a kasasaad ti kinaawan—ti “lugar nga awan ipapatay” a di mabalin a pagbiagan. Depinaren ti Webster’s Ninth New Collegiate Dictionary ti “Nirvana” kas “lugar wenno kasasaad ti kinaawan ladingit, ut-ot, wenno banag a mangapektar iti bagi.” Imbes a kalikagumanda ti imortalidad, maparparegta dagiti Budista a ringbawanda dayta babaen ti panangtun-oyda iti Nirvana.
12-14. Kasanot’ panangipasimudaag ti nadumaduma a porma ti Budismo iti ideya nga imortalidad?
12 Bayat a nagsaknap dayta iti nadumaduma a lugar iti Asia, binaliwan ti Budismo dagiti sursurona tapno tumunos kadagiti lokal a pammati. Kas pagarigan, ti Mahayana a Budismo, ti porma [ti Budismo] a nasaknap idiay China ken Japan, mamati kadagiti nailangitan a bodhisattva, wenno dagiti masanguanan a Buddha. Binaybay-an pay dagiti bodhisattva ti Nirvanada tapno agbiagda iti mamin-adu ket maserbianda dagiti sabsabali ken matulonganda ida a mangragpat iti dayta. Gapuna, ti maysa a tao mabalinna ti agtultuloy iti siklo ti maulit-ulit a pannakayanak uray natun-oyannan ti Nirvana.
13 Ti sabali pay a panagbalbaliw a nangnangruna a nakaimpluensia idiay China ken Japan ket ti doktrina maipapan iti Nadarisay a Daga idiay Lumaud, a pinataud ni Buddha Amitabha, wenno Amida. Dagidiay addaan pammati nga umawag iti nagan ni Buddha mayanakda manen idiay Nadarisay a Daga, wenno paraiso, a dagiti kasasaad sadiay ket nasaysayaat tapno matun-oyan ti ultimo a pannakalawlawag. Aniat’ timmaud iti daytoy a sursuro? Ni Propesor Smart, a nadakamat itay, ilawlawagna: “Gagangay, ti kinangayed ti paraiso, a nalawag ti pannakadeskribirna iti sumagmamano kadagiti Mahayana a kasuratan, sinuktanna ti nirvana iti nalatak nga imahinasion kas ti ultimo a kalat.”
14 Ti Tibetan Buddhism inabrasana ti dadduma a lokal a pammati. Kas pagarigan, ti libro dagiti taga Tibet maipapan kadagiti natay deskribirenna ti gasat ti maysa a tao iti temporario a kasasaad sakbay a mayanak manen. Naikuna a dagiti natay maisarangda iti naraniag a lawag ti napaypayso a pagtungpalan, ket dagidiay di makaibtur iti lawag saanda a mawayawayaan no di ket mayanakda manen. Nalawag a ti nadumaduma a porma ti Budismo ipasimudaagda ti ideya nga imortalidad.
Panagdayaw Kadagiti Inapo iti Shinto ti Japan
15-17. (a) Kasano a timmanor iti Shinto ti panagdayaw iti espiritu dagiti inapo? (b) Kasano a napateg iti Shinto ti pammati iti imortalidad ti kararua?
15 Addan relihion idiay Japan sakbay a simmangpet ti Budismo idi maikanem a siglo K.P. Relihion nga awan naganna, ken buklen ti adu a pammati a nainaig iti moral ken kustombre dagiti tattao. Nupay kasta, idi nakastrek ti Budismo, nasken a mapaglasin ti relihion ti Japan ken ti sabali a relihion. Gapuna, timmaud ti nagan a “Shinto,” kayatna a sawen “ti dana dagiti dios.”
16 Aniat’ pammati ti nagkauna a Shinto maipapan iti Sumuno a biag? Idi nangrugi ti mapasayakan a panagmula ti pagay, “ti adda pasayakna a panagtalon masapulna dagiti organisado ken natalged a komunidad,” kuna ti Kodansha Encyclopedia of Japan, “ket timmanor dagiti seremonia ti panagtalon—nga idi agangay nagpateg ti pasetda iti Shintō.” Ti panagamak kadagiti simmina a kararua nangituggod kadagitoy nagkauna a tattao a mangpartuat kadagiti seremonia a pangay-ayo kadakuada. Iti daytoy a timmanor ti panagdayaw iti espiritu dagiti inapo.
17 Sigun iti Shinto a pammati, ti “simmina” a kararua addaan pay laeng iti personalidad ngem natulawan gapu iti ipapatay. No agpalualo dagiti natayan, magugoran ti kararua agingga a maikkat amin a kinadakesna, ket maaddaan iti natalna ken nasayaat nga ugali. Inton agangay, dayta nga espiritu ti inapo agsaadton kas inapo a didiosen, wenno manalaknib. Yantangay timmanor a kagiddan ti Budismo, addada sursuro ti Budista nga inabrasa ti Shinto, a pakairamanan ti doktrina a paraiso. No kasta, makitatayo a ti pammati iti imortalidad ket napateg iti Shinto.
Imortalidad iti Taoismo, Panagdayaw Kadagiti Inapo iti Confucianismo
18. Aniat’ kapanunotan ti Taoista maipapan iti imortalidad?
18 Ni Lao-tzu ti nangbuangay iti Taoismo, a kunada a nagbiag idiay China idi maikanem a siglo K.K.P. Ti kalatna iti biag, sigun iti Taoismo, ket tapno pagtunosenna ti natauan nga aramid ken ti Tao—ti wagas a nakaparsuaan. Kastoy ti pakagupgopan ti kapanunotan ti Taoista maipapan iti imortalidad: Ti Tao isu ti mangiwanwan a prinsipio iti uniberso. Ti Tao awan nangrugianna ken awan patinggana. Babaen ti panagbiag a maitunos iti Tao, ti maysa nga indibidual adda pasetna iti dayta ket agbalin nga agnanayon.
19-21. Gapu kadagiti pattapatta dagiti Taoista, ania dagiti inkagumaanda nga aramiden?
19 Gapu iti panagreggetda a maikaykaysa iti nakaparsuaan, idi agangay naseknan unay dagiti Taoista iti kinaagnanayon ken kinamannakibagay daytoy. Pinattapattada a no makitunosda iti Tao, wenno wagas a nakaparsuaan, mabalinda nga ibuksilan dagiti palimed ti nakaparsuaan ket saandan a maapektaran iti pisikal a pannakadangran, sakit, ken uray ipapatay.
20 Pinadas dagiti Taoista ti panagmennamenna, ehersisio iti panaganges, ken panagdieta, a kunada a mangpabayag iti panagrakaya ti bagi ken ipapatay. Di nagbayag rimsua dagiti sarsarita maipapan kadagiti imortal a makatayab iti rabaw dagiti ulep ken agpakita ken agpukaw no kayatda ken nagtaeng kadagiti sagrado a bantay wenno nasusulinek nga isla iti di mabilang a tawtawen, a linnaaw wenno misterioso a prutas ti pagbiagda. Sigun iti historia dagiti Insik, idi 219 K.K.P., nangibaon ni emperador Ch’in Shih Huang Ti iti adu a bapor a naglaon iti 3,000 a babbaro ken babbalasang tapno birokenda ti maipadpadamag nga isla ti P’eng-lai, ti taeng dagiti imortal, tapno iyawidda ti yerba ti imortalidad. Nupay kasta, awan nayawidda a yerba.
21 Gapu iti panagbirokda iti agnanayon a biag pinadas dagiti Taoista ti agaramid kadagiti pildoras a para iti imortalidad babaen iti alchemy. Sigun kadagiti Taoista, tumaud ti biag no agtipon ti agsupadi a puersa ti yin ken yang (babai ken lalaki). Gapuna, no paglaokenda ti buli (nalidem, wenno yin) ken mercury (nasilap, wenno yang), tultuladen dagiti alkimista ti proseso ti nakaparsuaan, ket impapanda a makapataud dayta iti pildoras a para iti imortalidad.
22. Aniat’ resulta ti impluensia ti Budista iti narelihiosuan a biag dagiti Insik?
22 Idi maikapito a siglo K.P., nakastrek ti Budismo iti narelihiosuan a biag dagiti Insik. Nagresulta daytoy iti napagtitipon a sursuro ti Budismo, espiritismo, ken panagdayaw kadagiti inapo. “Agpadpada ti Budismo ken Taoismo,” kuna ni Propesor Smart, “a nangsangal ken nangpatanor kadagiti pammati maipapan iti sumuno a biag a medio saan a nalawag iti nagkauna a panagdayaw dagiti Insik iti inapo.”
23. Aniat’ takder ni Confucius maipapan iti panagdayaw kadagiti inapo?
23 Ni Confucius, sabali pay a masirib a nalatak idiay China idi maikanem a siglo K.K.P., a ti pilosopiana ti nagbalin a pundasion ti Confucianismo, dina unay dinakdakamat ti Sumuno a Biag. Imbes ketdi, impaganetgetna ti kinapateg ti moral a kinaimbag ken kababalin nga anamongan ti kagimongan. Ngem inanamonganna ti panagdayaw kadagiti inapo ken napalalo ti panangipaganetgetna iti panangngilin kadagiti ritual ken seremonia a mainaig iti espiritu dagiti natayen nga inapo.
Dadduma Pay a Relihion iti Dumaya
24. Aniat’ isursuro ti Jainismo maipapan iti kararua?
24 Nabuangay ti Jainismo idiay India idi maikanem a siglo K.K.P. Insuro ti pundadorna, a ni Mahāvīra, nga amin a sibibiag addaanda iti agnanayon a kararua ket ti pannakaisalakan ti kararua manipud iti panangadipen ti Karma posible laeng babaen iti panagsakripisio ken panangdisiplina iti bagi ken ti nainget a di panangranggas kadagiti amin a parsua. Dagitoy ti pammati dagiti Jaino agingga ita.
25, 26. Ania dagiti pammati ti Hindu a masarakan met iti Sikhismo?
25 Idiay met India ti namunganayan ti Sikhismo, ti relihion ti 19 milion a tattao. Nangrugi daytoy a relihion idi maika-16 a siglo idi inkeddeng ni Guru Nānak a pagtiponen dagiti kasayaatan iti Hinduismo ken Islam sa nangporma iti nagkaykaysa a relihion. Inawat ti Sikhismo dagiti pammati ti Hindu maipapan iti imortalidad ti kararua, reinkarnasion, ken Karma.
26 Nalawag, ti pammati nga agtultuloy ti biag kalpasan a matay ti bagi ket napateg a paset ti kaaduan a relihion iti Dumaya. Ngem ti ngay Kakristianuan, Judaismo, ken Islam?
[Mapa iti panid 10]
(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)
CENTRAL ASIA
KASHMIR
TIBET
CHINA
KOREA
JAPAN
Banaras
INDIA
Buddh Gaya
MYANMAR
THAILAND
SRI LANKA
CAMBODIA
JAVA
MAIKATLO A SIGLO K.K.P.
UMUNA A SIGLO K.K.P.
UMUNA A SIGLO K.P.
MAIKAPAT A SIGLO K.P.
MAIKANEM A SIGLO K.P.
MAIKAPITO A SIGLO K.P.
Ti Budismo inimpluensiaanna ti intero a Makindaya nga Asia
[Ladawan iti panid 9]
Ti reinkarnasion isu ti kangrunaan a sursuro ti Hinduismo
[Ladawan iti panid 11]
Babaen ti panagbiag a maitunos iti nakaparsuaan, ikagumaan dagiti Taoista ti agbalin nga agnanayon
[Ladawan iti panid 12]
Inanamongan ni Confucius ti panagdayaw kadagiti inapo