Masanguanan ti Relihion Gapu iti Napalabasna
Paset 8—c. 563 K.K.P. ken Agtultuloy—Pannakalawlawag a Nangikari iti Wayawaya
“Ti panangsubok iti maysa a relihion wenno pilosopia isu ti bilang dagiti bambanag a mailawlawagna.”—Maika-19-siglo nga Americano a bumiberso Ralph Waldo Emerson
BASSIT laeng, no adda man, ti naammuan a sigurado maipapan kenkuana. Kunaen ti tradision nga isut’ napanaganan Siddhārtha Gautama, nga isut’ maysa a prinsipe, ket isut’ naipasngay idi agarup 600 a tawtawen sakbay ti pannakaipasngay ni Kristo idiay makin-amianan a pagarian ti India iti Sakya. Isut’ naawagan Sakyamuni (masirib iti tribo ti Sakya), ken Tathagata, maysa a titulo a saan a piho ti kaipapananna. Mabalin nga isut’ mabigbigyo laeng babaen iti nalatlatak a titulona, ti Buddha.
Ni Gautama ket napadakkel iti aglawlaw ti palasio, ngem idi agtawenen ti 29 kellaat a nabigbigna ti rigat iti aglawlawna. Tarigagayanna ti panangilawlawag, saan a kas kadagiti tattao itatta a sipapasnek nga agpampanunotda no apay nga adda kinadakes ken panagsagaba. Babaen ti panangpanawna iti asawana ken ti maladaga nga anakna a lalaki, nagtalaw a napan idiay disierto, a sadiay bayat iti innem a tawen nagbiag kas maysa nga agpempenitensia. Agidda kadagiti sisiit ket iti sumagmamano a tiempo nagbiag laeng iti maysa a binukel a bagas iti inaldaw. Ngem daytoy di nangiyeg iti pannakalawlawag.
Itan ta agedaden iti agarup 35, inkeddeng ni Gautama ti ad-adda a nanam-ay a dalan, ti inawaganna ti Makintengnga a Dalan, wenno Pagnaan. Inkarina ti agtalinaed a nakatugaw iti sirok ti kayo a higos agingga a magun-odanna ti pannakalawlawag. Kamaudiananna, kalpasan dagiti sirmata iti rabii, nariknana a ti panagsapsapulna ket nagunggonaan. Nanipud idin isut’ naawaganen kas ti Buddha, a kaipapananna “nalawlawagan.” Ngem ni Gautama dina akuen a bukbukodna ti titulo. Ngarud masapul a kankanayon a mausar a kadua ti maysa nga artikulo, maysa a buddha wenno, iti kaso ni Gautama, ti Buddha.
Ti Dalan iti Wayawaya
Dagiti Hindu a didios a da Indra ken Brahma ket makuna a dinawatda ken Buddha nga ibagana ti kabbaro a nasarakanna a kinapudno kadagiti dadduma. Nagtignay a nangaramid iti kasta. Nupay no tinaginayonna ti kababalin ti Hinduismo a manangpalugod nga amin dagiti relihion adda pategda, di immanamong ni Buddha iti caste system dayta ken ti panangipaganetgetna kadagiti datdaton nga an-animal. Dina inawat ti panangakemna a dagiti Vedas a Hindu isuda dagiti kasuratan a nagtaud iti Dios. Ket nupay no dina libaken a mabalin nga adda Dios, dina bigbigen a ti Dios isu ti Namarsua. Ti linteg ti pagtaudan, irasonna, awan ti nangrugianna. Ket linab-awanna ti Hinduismo, nga inkarina pay iti umuna a sermonna: “Daytoy, dagiti mongha, isu ti makintengnga a dalan iti pannakaammo . . . nga agturong iti pannakaawat, nga agturong iti kinasirib, nga agbanag iti kinakalma, iti pannakaammo, iti naan-anay a pannakalawlawag, iti Nirvana.”
‘Ania ti Nirvana?’ mabalin nga imtuodenyo. “Narigat a masarakan ti biddut a sungbat daytoy a saludsod,” kuna ti historiador a ni Will Durant, “ta ti Apo imbatina ti punto a saan a nalawag, ket dagiti pasurotna inikkanda ti sao iti aniaman a kaipapanan iti baba ti init.” “Awan ti maymaysa a panangmatmat ti Buddhista,” kuna ti The Encyclopedia of Religion, ta dayta “agbaliw sigun iti kultura, ti panawen ti historia, ti pagsasao, ti eskuelaan, ken uray pay iti indibidual.” Maysa a mannurat awaganna dayta “ti interamente a kaawan ti tarigagay, ti awan patinggana a kinaawan ti mamaay . . . , ti agnanayon a kinatalna iti ipapatay nga awan ti pannakaipasngay manen.” Dagiti dadduma, no tukoyenda ti Sanskrit a nagtaudan ti kaipapanan iti “iddepen,” kunaenna a dayta ket kas maysa nga apuy a maiddep no awanen ti sungrodna. Iti aniaman a pamay-an, ti Nirvana ikarina ti wayawaya.
Ti pannakasapul iti pananggun-od iti wayawaya gupgopen ti Buddha iti Uppat a Natan-ok a Kinapudno: Ti biag ket rigat ken panagsagaba; dagitoy a dua ket patauden ti panagtarigagay nga agbiag ken maipaay kadagiti indulhensia iti tartarigagay; ti dalan iti kinasirib isu ti pananglapped itoy a panagtarigagay; daytoy maibanag babaen iti panangsurot iti Walo a Dalan. Daytoy a Dalan ket umiso a pammati, umiso a panggep, umiso a panagsao, umiso a panagtignay, umiso a panagbiag, umiso nga aramid, umiso a panunot, ken umiso a panagmennamenna.
Panagballigi iti Sabali a Daga, Pannakaabak iti Pagtaengan
Nanipud pay iti pangrugian, ti Buddhismo nakasarak iti sisasagana a sungbat. Maysa a grupo dagiti materialista idi a tiempo, a maawagan Charvakas, ti nakaisaganan iti dalan. Dida inawat dagiti Hindu a sagrado a sursurat, a linalaisda ti kapanunotan a panamati iti Dios, ket indianda ti relihion a kaaduan. Dakkel ti impluensiada ket nakatulong dayta a mangpataud iti awagan ni Durant a “maysa a yuyeng a ngangngani nangpilit iti itataud ti baro a relihion.” Daytoy a yuyeng, agraman “ti pannakarbek ti kinasirib iti daan a relihion,” ti nangpataud kadagiti dua a kangrunaan a movimiento iti reporma iti dayta nga aldaw, ti Buddhismo ken Jainismo.
Idi agtengnga iti maikatlo a siglo K.K.P., ni Ari Aśoka, a ti imperiona sinaklawna ti kaaduan iti subkontinente ti India, adu ti naaramidanna a namagbalin a nalatak iti Buddhismo. Pinabilegna ti panagmisionero babaen ti panangibaonna kadagiti misioneros idiay Ceylon (Sri Lanka) ken mabalin a kadagiti dadduma pay a pagpagilian. Bayat ti umuna a siglo iti Kadawyan a Panawen, ti Buddhismo nagsaknap iti intero a China. Manipud sadiay nagsaknap idiay Japan babaen iti Korea. Idi maikanem ken maikapito a siglo K.P., dayta masarakanen kadagiti amin a paspaset iti daya ken iti abagatan a daya ti Asia. Itatta, addadan nasurok a 300 a milion a Buddhista iti sangalubongan.
Uray pay sakbay ti kaaldawan ni Ari Aśoka, agsaksaknapen ti Buddhismo. “Idi agngudon ti maikapat a siglo K.P., dagiti Buddhista a misioneros ket nasarakandan idiay Atenas,” insurat ni E. M. Layman. Ket innayonna a kalpasan ti pannakaibangon ti Kinakristiano, dagiti immuna a misionerosna napasanguanda kadagiti doktrina a Buddhista sadinoman ti papananda. Kinapudnona idi dagiti Katoliko a misioneros damo a napanda idiay Japan, napagkamalianda a baro a sekta ti Buddhismo. Kasano a kastoy?
Nalawag a dagitoy dua a relihion adu ti pagpadaanda. Sigun ken ni historiador a Durant, dagiti bambanag a kas “ti panagdayaw iti pakalaglagipan, ti panangusar iti nasantuan a danum, dagiti kandila, insienso, ti rosario, dagiti kawes ti klero, ti saanen nga uso a pagsasao ti seremonia, dagiti monghe ken mamadre, ti orden dagiti papadi ken ti saanda a panagasawa, panagkumpesar, aldaw ti panagayunar, ti panangbigbig kadagiti sasanto, purgatorio ken dagiti misa a maipaay kadagiti natay.” Kinunana pay a dagitoy a bambanag “ti kasla nagparang nga immuna iti Buddhismo.” Kinapudnona, ti Buddhismo makuna a “lima a siglo nga immun-una ngem ti Iglesia Katolika iti panangimbento ken panangusar kadagiti amin a seremonia ken porma nga agpadpada a masarakan iti dua a relihion.”
Iti panangilawlawagna no kasano ti itataud dagitoy a nagpadaan, ti autor a ni Layman pagarupenna nga adda maymaysa a nagtaudan. Insuratna: “Idi panawen Kristiano . . . dagiti pagano nga impluensia nalawagen a makita kadagiti Buddhista a porma iti panagdayaw. . . . Dagiti pagano nga impluensia [met] ti makimbiang iti itataud ti dadduma kadagiti ar-aramid iti panagdayaw iti Nakristianuan nga iglesia.”
Nupay addaan iti epekto iti sangalubongan, nagsagaba ti Buddhismo iti serioso a pannakaabak ti pagilianna met laeng. Itatta, nakurkurang ngem 1 porsiento iti populasion ti India ti Buddhista; 83 porsiento ti Hindu. Ti rason ket saan a nalawag. Nalabit ti Buddhismo ket manangpalugod unay ta daytat’ basta inagsepen ti gagangay a Hinduismo. Wenno nalabit dagiti Buddhista a monghe kimmapuyda iti panangipastor kadagiti pasurot. Ti kangrunaan a banag ket, iti aniaman a pamay-an, isu ti pannakaiserrek ti Islam iti India. Daytoy ti nangiturong iti panangituray iti Muslim isu nga adu a tattao, nangnangruna iti makin-amianan nga India, ti nakumberte iti Islam. Kinapudnona, idi agngudon iti maika-13 a siglo, agarup kakapat iti populasion ti Muslim. Kabayatanna, adu a Buddhista ti agturturong iti Hinduismo, a nalawag a nasarakanda a nasaysayaat ti pannakakabalna a mangsaranget iti panangatake ti Muslim. Iti panangikagumaanna nga agbiag a maitunos iti naganna a manangpalugod, ti Hinduismo siraragsak nga inawatna manen ida, a pinalag-anna ti panagsublida babaen ti panangiwaragawagna iti Buddha a maysa a dios, ti inkarnasion ni Vishnu!
Dagiti Adu a Rupa iti Buddha
“Dagiti immuna a ladladawan ni Buddha ket inaramid dagiti Griego,” insurat ni E. M. Layman. Kunaen dagiti Buddhista a dagitoy a ladladawan saanda a madaydayaw ngem dagitoy ket katulongan laeng iti panagdayaw, a nairanta a mangipakita iti panagraem iti naindaklan a Mannursuro. No dadduma maipakita ti Buddha a nakatakder, ngem masansan isut’ nakatugaw a nakasikkawil, a dagiti dapan ti sakana ti nakadata. No dagiti im-imana ket nagtuon; isut’ agmemmennamenna; no ti kanawan nga imana maingato agingga iti timid isut’ mangbembendision; ket no ti kanawan a tangan ti imana sagsagidenna ti tammudona wenno no ti dua nga imana nagpinnetpetda iti barukongna, isut’ mangisursuro. Ti nakasadag a posision iladawanna ti kanito nga iseserrekna iti Nirvana.
No kasano a nagduduma dagiti nadumaduma a posturana, kasta met adda dagiti nagduduma a doktrinana. Naikuna nga iti uneg ti 200 a tawtawen kalpasan ti ipapatayna, 18 a nagduduma a bersion iti Buddhismo ti timmauden. Itatta, 25 a siglon ti limmabas manipud iti “pannakalawlawag” ni Gautama, adun dagiti interpretasion a Buddhista no kasano a magun-odan ti Nirvana.
Ni Erik Zürcher iti University of Leiden idiay Netherlands ilawlawagna nga adda “tallo a kangrunaan a pannakaawat iti Buddhismo a mismo, a tunggal maysa addaan bukod a doktrina, seremonia, sagrado a sursurat, ken dagiti pagalagadan iti tradision.” Dagitoy a panagtignay ket maawagan iti termino a Buddhista a luglugan agsipud ta, kas kadagiti balsa, awitenda ti maysa nga iballasiw iti karayan ti biag agingga a makagteng iti igid iti pannakawayawaya. Kalpasanna ti lugan mabalin a sitatalgeden a mabaybay-an. Ket ti Buddhista ibagananto kadakayo a ti pamay-an ti panagdaliasat—ti kita ti lugan—ket saan a material. Ti pannakagteng sadiay ti napateg.
Dagitoy a luglugan iramanna ti Theravada Buddhism, a nalawag a nagtalinaed a nakasingsinged iti ikaskasaba ni Buddha ket nangnangruna a nabileg idiay Burma, Sri Lanka, Laos, Thailand, ken Kampuchea (dati a, Cambodia). Ti Mahayana Buddhismo, a nangnangruna a nabileg idiay China, Korea, Japan, Tibet, ken Mongolia, ket saan unay a nainget, ta imbagayna dagiti sursurona tapno danonen dagiti ad-adu a tattao. Gapu iti dayta a rason daytat’ naawagan Dakdakkel a Lugan a maisupadi iti Theravada, ti Basbassit a Lugan. Ti Vajrayana, ti Diamante a Lugan, a pagaammo a kas Tantrism wenno Esoteric Buddhism, paglaokenna ti seremonia ken ti aramid a Yoga, ket maipagarup a papartakenna ti pannakagteng ti maysa iti Nirvana.
Dagitoy tallo a panagtignay ket nabingbingay iti adu nga eskuelaan, a tunggal maysa ket nagduduma ti interpretasionda kadagiti dadduma a kangrunaan nga elemento, masansan gapu iti naisangsangayan a panangipaganetget iti dadduma a paspaset dagiti kasuratan a Buddhista. Ket agsipud ta, sigun ken ni Zürcher, sadinoman ti papananna, “ti Buddhismo ket iti nagduduma a kasasaad naimpluensiaan kadagiti lokal a pammati ken ar-aramid,” dagitoy nga eskuelaan di agbayag mangiputoten kadagiti adu a lokal a sekta. Saan a kas ti Kakristianuan a rinibribo dagiti makariro a sektana ken nakabingbingayanna, ti Buddha, iti piguratibo a panagsao, addaan kadagiti adu a rupa.
Ti Buddhismo ken ti Politika
Kas iti Judaismo ken ti makunkuna a Kinakristiano, ti Buddhismo saan a limitado kadagiti relihiuso nga ar-aramid no di ket timmulong a nangpatanor iti napolitikaan a kapanunotan ken kasta met ti kababalin. “Ti damo a panaglaok ti Buddhismo ken ti napolitikaan a tignay dimteng bayat ti panagturay ni [Ari] Aśoka,” kuna ti autor a ni Jerrold Schecter. Nagtultuloy ti napolitikaan nga aktibismo ti Buddhismo agingga iti kaaldawantayo. Iti maudi a paset iti 1987, 27 a Buddhista a monghe a taga Tibet ti naaresto idiay Lhasa gapu iti pannakipasetda kadagiti demostrasion a maibusor iti Insik. Ket ti pannakairaman ti Buddhismo iti gubat idiay Vietman idi 1960 ti nakagapu iti panagkonklusion ni Schecter: “Ti natalna a dalan iti Makintengnga a Dalan ket natiritiren a nagbalin a baro a kinaranggas a demostrasion iti kalsada. . . . Ti Buddhismo idiay Asia ket maysa a pammati nga umap-apuy.”
Gaput’ pannakaupayda iti nakalkaldaang a napolitikaan, ekonomiko, sosial, ken moral a kasasaad iti Makinlaud a lubong, dadduma a tattao ti agturong kadagiti relihion iti Daya, agraman iti Buddhismo, a maipaay iti panangilawlawag. Ngem ti kadi “umap-apuy a pammati” mangipaay kadagiti sungbat? No iyaplikaryo ti pangbigbigan ni Emerson a “ti pangsuot ti maysa a relihion . . . isu ti bilang dagiti bambanag a mailawlawagna,” kasano ti panangibilangyo iti pannakalawlawag ni Gautama? Dagiti kadi dadduma a relihion iti Asia “Iti Panagsapulda iti Umiso a Dalan” nasaysayaatda? Para iti sungbat, basaenyo ti sumaganad a paset.
[Kahon iti panid 18]
Dadduma kadagiti Tattaona, Luglugarna, ken dagiti Bambanag
Adam’s Peak, maysa a bantay idiay Sri Lanka a mamatmatan a nasantuan; maysa a lamma iti bato sadiay ti kunaen dagiti Buddhista a tugot ni Buddha, a tugot ni Adan kadagiti Muslim, ken tugot ni Siva kadagiti Hindus
Kayo a Bodhi, ti kayo a higos nga iti sirok dayta nagbalin a Buddha ni Gautama, ti “bodhi” kaipapananna “pannakalawlawag”; ti saringit ti kayo ket makuna a nagbiag ken madaydayaw idiay Anuradhapura, Sri Lanka
Dagiti Monghe a Buddhista, mabigbigda babaen kadagiti naisangsangayan a pagan-anayda, pormaenda ti kangrunaan a paset iti Buddhismo; ikarida ti agbalin a napudno, naasi iti tao ken animal, nga agpalimosda a maipaay iti pagbiagda, a liklikanda ti panaglinglingay, ken agbiagda a nadalus
Dalai Lama, Maysa a sekular ken relihiuso a pangulo iti Tibet, a matmatan dagiti Buddhista a kas inkarnasion ni Buddha, nga idi 1959 naidestierro; ti “dalai” manipud iti sao ti Mongolia a “baybay,” kaipapananna ti adu a pannakaammo; ti “lama” tuktukoyenna ti naespirituan a mannursuro (kas ti guru a Sanskrit). Sigun kadagiti report iti pagiwarnak, bayat ti 1987 a demostrasion ti Tibet, ti Dalai Lama “nangited iti bendision iti di panagtulnog dagiti sibilian ngem kinondenarna ti kinaranggas,” isu a nangtignay iti India, ti nagtaudanna a pagilian, a mangipalagip kenkuana a dagiti napolitikaan a sasao ket mabalin a dadaelenda ti panagtalinaedna sadiay.
Templo ti Ngipen, maysa a Buddhista a templo idiay Kandy, Sri Lanka, a makuna a nakaikabilan iti maysa kadagiti ngipen ni Buddha kas sagrado a pakalaglagipan.
[Kahon iti panid 19]
Ti Tsa ken ti “Kararag” a Buddhista
Nupay adda dagiti pagpapadaan, ti “kararag” a Buddhista ket ad-adda nga umiso a makuna a “panagmennamenna.” Maysa a porma a mangipaganetget a nangnangruna iti panangdisiplina iti bagi met laeng ken ti napasnek a panagmennamenna isu ti Zen Buddhismo. Naiyeg idiay Japan idi maika-12 a siglo K.P. dayta ket naibatay iti Insik a porma ti Buddhismo a maawagan Ch’an, isu a matunton nga agsubli iti monghe nga Indian a managan Bodhidharma. Napan idiay China idi maikanem a siglo K.P. ket adut’ binulodna manipud iti Insik a Taoismo iti panangpataudna iti Ch’an. Maikuna a naminsan pinukisanna dagiti kidayna gapu iti pungtotna kalpasan ti pannakaturogna bayat ti panagmennamennana. Natnagda iti daga, nagramutda, ket pinataudda ti immuna a mula a tsa. Daytoy a leyenda agserbi a kas ti tradisional a pakaibatayan ti pananginum dagiti monghe a Zen iti tsa tapno agtalinaedda a siririing bayat ti panagmennamennada.
[Dagiti ladawan iti panid 16, 17]
Dagiti templo a Buddhista, kas ti Marble Temple idiay Bangkok, Thailand, ket makaawisda
[Dagiti ladawan iti panid 17]
Kasta met makita ditoy ti ladawan ti maysa a Buddhista a demonio a mangsalsalaknib iti templo, ket iti baba, maysa a ladawan iti buddha. Dagitoy dagiti gagangayen a buya kadagiti Buddhista a pagpagilian