Ti Ideya Nakastrek iti Judaismo, Kakristianuan, ken Islam
“Ti relihion ket maysa met a wagas a panangipabigbig iti kinapudno kadagiti tattao nga addanto aldaw a matayda, dayta ket babaen man iti kari maipapan iti nasaysayaat a biag kalpasan ti pannakaitanem, pannakayanak manen, wenno dagita a dua.”—GERHARD HERM, ALEMAN NGA AUTOR.
1. Ania a kangrunaan a pammati ti nangibatayan ti kaaduan a relihion iti panangipasiguradoda nga adda biag kalpasan ti ipapatay?
ITI panangipasiguradoda maipapan iti sumuno a biag, gistay agpannuray amin a relihion iti pammati nga adda imortal a kararua ti tao ken kalpasan ti ipapatay agdaliasat iti sabali a lubong wenno umakar iti sabali a parsua. Kas naipakita iti immun-una a seksion, ti pammati iti natauan nga imortalidad ket napateg a paset dagiti relihion iti Dumaya manipud pannakabuangayda. Ngem ti ngay Judaismo, Kakristianuan, ken Islam? Kasano a nagbalin a napateg dayta a sursuro kadagitoy a pammati?
Ti Judaismo Inawatna Dagiti Griego a Kapanunotan
2, 3. Sigun iti Encyclopaedia Judaica, insuro kadi dagiti sagrado a kasuratan a Hebreo ti imortalidad ti kararua?
2 Ti namunganayan ti Judaismo agsubli ken ni Abraham, agarup 4,000 a tawenen ti napalabas. Nangrugi a maisurat dagiti sagrado a kasuratan a Hebreo idi maika-16 a siglo K.K.P. ket naileppasen idi impasdek da Socrates ken Plato ti teoria maipapan iti imortalidad ti kararua. Insuro kadi dagitoy a Kasuratan ti imortalidad ti kararua?
3 Sumungbat ti Encyclopaedia Judaica: “Ti nabatad ken natibker a pammati iti imortalidad ti kararua ket naipasdek . . . ken nagbalin a maysa kadagiti pundasion ti pammati dagiti Judio ken Kristiano kalpasan laengen ti tiempo ti Biblia.” Kunana pay: “Idi tiempo ti Biblia, ti tao ket maibilang kas maymaysa ti pakabuklanna. Gapuna saan a napaglasin ti kararua ken ti bagi.” Namati dagiti Judio idi un-unana iti panagungar dagiti natay, ket “naiduma [daytoy] iti pammati iti . . . imortalidad ti kararua,” kuna dayta nga encyclopedia.
4-6. Kasano a ti doktrina maipapan iti imortalidad ti kararua nagbalin a “maysa kadagiti pundasion” ti Judaismo?
4 No kasta, kasano a nagbalin dayta a doktrina a “maysa kadagiti pundasion” ti Judaismo? Sumungbat ti historia. Idi 332 K.K.P., kasla kimat a pinarmek ni Alejandro a Dakkel ti adu a paset ti Makintengnga a Daya. Sibabara nga inabrasa dagiti Judio idi simmangpet idiay Jerusalem. Sigun iti Judio a historiador idi umuna a siglo a ni Flavius Josephus, impakitada pay kenkuana ti padto iti libro ni Daniel, a naisurat nasurok a 200 a tawen kasakbayanna, a nabatad a nangdeskribir kadagiti panangparmek ni Alejandro kas “ti ari ti Grecia.” (Daniel 8:5-8, 21) Dagiti suno ni Alejandro intultuloyda ti planona a Helenistico, nga inggamerda iti intero nga imperio ti lenguahe, kultura, ken pilosopia a Griego. Saanen a naliklikan ti panaglaok ti dua a kultura—ti Griego ken Judio.
5 Idi apagtapog ti maikatlo a siglo K.K.P., nairugi ti damo a pannakaipatarus ti Hebreo a Kasuratan iti Griego, a naawagan Septuagint. Babaen iti dayta adu a Gentil ti nangraem ken nakaam-ammo iti relihion dagiti Judio, a nakomberte pay ti dadduma. Iti kasumbabangirna, dagiti Judio limmaingdan a mangtarus iti Griego a kapanunotan, ket nagbalin a pilosopo dagiti dadduma, banag a naan-anay a kabbaro kadakuada. Ni Philo ti Alexandria idi umuna a siglo K.P., ti maysa kadagita a Judio a pilosopo.
6 Napalalo ti panagraem ni Philo ken ni Plato ket inkagumaanna nga ilawlawag ti Judaismo sigun iti Griego a pilosopia. “Babaen ti panangpartuatna iti naisalsalumina a kombinasion ti pilosopia ni Plato ken ti biblikal a tradision,” kuna ti libro a Heaven—A History, “linuktan ni Philo ti dalan agpaay kadagiti naud-udi a mamasirib a Kristiano [kasta met dagiti Judio].” Ket aniat’ pammati ni Philo maipapan iti kararua? Ituloy ti libro: “Para kenkuana, isubli ni patay ti kararua iti dati a kasasaadna, sakbay ti pannakayanakna. Yantangay idiay naespirituan a lubong ti rumbeng nga ayan ti kararua, ti biag iti bagi ket maysa laeng nga apagbiit, masansan a daksanggasat a pasamak.” Ni Isaac Israeli, ti nalatak a Judio a mangngagas idi maika-10 a siglo, ken ni Moses Mendelssohn, Judio nga Aleman a pilosopo idi maika-18 a siglo, karamanda kadagiti masirib a Judio a namati iti imortalidad ti kararua.
7, 8. (a) Kasanot’ panangiladawan ti Talmud iti kararua? (b) Aniat’ kuna ti naud-udi a mistikal a literatura dagiti Judio maipapan iti kararua?
7 Ti libro a nangimpluensia met unay iti panunot ken biag dagiti Judio ket ti Talmud—ti naisurat a pakagupgopan ti makunkuna a berbal a linteg, nga idi agangay nanayonan kadagiti komentario ken pannakailawlawag daytoy a linteg, a tiniptipon dagiti rabbi manipud maikadua a siglo K.P. agingga idi Edad Media. “Dagiti rabbi iti Talmud,” kuna ti Encyclopaedia Judaica, “namatida iti agtultuloy a kaadda ti kararua kalpasan ti ipapatay.” Dakamaten pay ti Talmud ti maipapan iti pannakiuman dagiti natay kadagiti sibibiag. “Nalabit gapu iti impluensia ti Platonismo,” kuna ti Encyclopædia of Religion and Ethics, “namati dagiti [rabbi] a datin nga adda dagiti kararua.”
8 Ti naud-udi a mistikal a literatura dagiti Judio, ti Cabala, insurona payen ti reinkarnasion. Maipapan iti daytoy a pammati, kuna ti The New Standard Jewish Encyclopedia: “Agparang nga idiay India ti namunganayan dayta nga ideya. . . . Iti Kabbalah immuna a nagparang dayta iti libro a Bahir, sa kalpasanna, manipud iti Zohar a nagpatpatuloy, sapasap nga inawat dagiti mistiko, ken napateg ti akemna iti Hasidico a pammati ken literatura.” Idiay Israel itatta, bigbigenda unay ti reinkarnasion kas sursuro dagiti Judio.
9. Aniat’ takder ti kaaduan a sekta ti Judaismo itatta no maipapan iti di ipapatay ti kararua?
9 No kasta, ti ideya maipapan iti imortalidad ti kararua nakastrek iti Judaismo babaen ti impluensia ti Griego a pilosopia, ket maawat itan dayta a kapanunotan kadagiti kaaduan a sektana. Ania ngay ti maikuna maipapan iti iseserrek dayta a sursuro iti Kakristianuan?
Inawat ti Kakristianuan ti Kapanunotan ni Plato
10. Aniat’ naikuna ti nalatak nga eskolar nga Español maipapan iti pammati ni Jesus iti imortalidad ti kararua?
10 Nangrugi ken Kristo Jesus ti napaypayso a Kristianidad. Maipapan ken Jesus, insurat ni Miguel de Unamuno, nalatak nga eskolar nga Español iti maika-20 a siglo: “Namati ketdi iti panagungar ti lasag, maitunos iti sursuro dagiti Judio, saan nga iti imortalidad ti kararua, a maitunos iti [Griego a] Platoniko a sursuro. . . . Paneknekan daytoy ti aniaman a mapiar a libro ti interpretasion.” Ingngudona: “Ti imortalidad ti kararua . . . ket pagano a pilosopikal a sursuro.”
11. Kaano a nangrugi a simrek iti Kristianidad ti Griego a pilosopia?
11 Kaano ken kasano a nakastrek iti Kristianidad daytoy a “pagano a pilosopikal a sursuro”? Kuna ti New Encyclopædia Britannica: “Manipud ngalay ti maika-2 a siglo AD dagiti Kristiano a nasanay iti Griego a pilosopia mariknadan a masapul nga iyebkasda ti pammatida iti Griego, tapno penken ti kinasariritda ken tapno makomberteda dagiti de adal a pagano. Ti pilosopia a kasayaatan kadakuada isu ti Platonismo.”
12-14. Aniat’ akem da Origen ken Agustin iti panaglaok ti Platoniko a pilosopia ken Kristianidad?
12 Adda dua a pilosopo idi un-unana a nangimpluensia unay kadagiti doktrina ti Kakristianuan. Maysa kadagita ni Origen ti Alexandria (c. 185-254 K.P.), ken ti maysa pay, ni Agustin ti Hippo (354-430 K.P.). Maipapan kadakuada, kuna ti New Catholic Encyclopedia: “Manipud laeng ken Origen iti Daya ken ni San Agustin iti Laud a napasingkedan a maysa nga espiritu ti kararua ken nabuangay ti pilosopia a naibatay iti kinaisu ti kararua.” Aniat’ nangibatayan da Origen ken Agustin iti panangbukelda iti kapanunotanda maipapan iti kararua?
13 Ni Origen ket estudiante ni Clemente ti Alexandria, nga “immuna kadagiti Amma a nalawag a bimmulod iti Griego a tradision maipapan iti kararua,” kuna ti New Catholic Encyclopedia. Sigurado a naimpluensiaan unay ni Origen iti ideya ni Plato maipapan iti kararua. “Innayon [ni Origen] iti Nakristianuan a doktrina ti nalawa a pakabuklan dagiti sursuro maipapan iti kararua, a nagun-odna ken Plato,” kuna ni teologo a Werner Jaeger iti The Harvard Theological Review.
14 Dadduma iti Kakristianuan ibilangda ni Agustin kas ti kasisiriban idi un-unana. Sakbay a nakomberte iti “Kristianidad” idi agtawen iti 33, naginteresan unay ni Agustin ti pilosopia ket nagbalin a Neoplatonista.a Idi nakomberten, mamati pay laeng iti Neoplatoniko. “Ti isipna isut’ nangrugian ti naan-anay a panaglaok ti relihion ti Baro a Tulag ken ti Platoniko a tradision ti Griego a pilosopia,” kuna ti The New Encyclopædia Britannica. Admitiren ti New Catholic Encyclopedia a ti “doktrina [ni Agustin maipapan iti kararua], a nabigbigbig iti Lumaud agingga idi arinunos ti maika-12 a siglo, ket naggapu . . . iti Neoplatonismo.”
15, 16. Ti kadi panaginteres kadagiti pannursuro ni Aristotle idi maika-13 a siglo binaliwanna ti panangmatmat ti simbaan iti sursuro maipapan iti imortalidad ti kararua?
15 Idi maika-13 a siglo, naglatak dagiti pannursuro ni Aristotle idiay Europa, a ti kangrunaan a makagapu ket magun-odan idin iti Latin ti gapuanan dagiti Arabo nga eskolar a nagkomento iti adu maipapan kadagiti surat ni Aristotle. Nagustuan unay ti Katoliko nga eskolar nga agnagan Thomas Aquinas ti kapanunotan ni Aristotle. Gapu kadagiti surat ni Aquinas, nabilbileg ti impluensia ti kapanunotan ni Aristotle iti iglesia ngem iti kapanunotan ni Plato. Nupay kasta, saan a nakaapektar daytoy iti sursuro maipapan iti imortalidad ti kararua.
16 Insuro ni Aristotle a di mabalin nga isina ti kararua iti bagi ken saan nga agtultuloy nga agbiag a bukbukodna kalpasan ti ipapatay ket no adda man kinaagnanayon iti tao, dayta ket intelektual, saan a persona. Ti kastoy a panangmatmat iti kararua ket saan a maitunos iti pammati ti iglesia maipapan kadagiti personal a kararua a saan a matay. Gapuna, medio binaliwan ni Aquinas ti kapanunotan ni Aristotle maipapan iti kararua, nga impapatina a mabalin nga ikalintegan ti imortalidad ti kararua. Gapuna, saan a naapektaran ti pammati ti iglesia iti imortalidad ti kararua.
17, 18. (a) Ti kadi Repormasion idi maika-16 a siglo binaliwanna ti sursuro maipapan iti kararua? (b) Aniat’ takder ti kaaduan a denominasion ti Kakristianuan iti imortalidad ti kararua?
17 Idi maika-14 ken maika-15 a siglo, ti nasapa a paset ti Renaissance, timmanor manen ti panaginteres ken ni Plato. Ti nagdindinamag a pamilia Medici idiay Italia timmulong pay a nangipasdek iti eskuelaan idiay Florence a mangitandudo iti panangadal iti pilosopia ni Plato. Kabayatan ti maika-16 ken maika-17 a siglo, awan unayen ti aginteres ken ni Aristotle. Ket ti Repormasion idi maika-16 a siglo dina binaliwan ti sursuro maipapan iti kararua. Nupay sinupiat dagiti Repormador a Protestante ti sursuro a purgatorio, inawatda ti ideya maipapan iti agnanayon a pannakadusa wenno gunggona.
18 Gapuna ti sursuro maipapan iti imortalidad ti kararua nagraira kadagiti kaaduan a denominasion ti Kakristianuan. Maipapan iti daytoy, insurat ti maysa nga Americano nga eskolar: “Kinapudnona, iti panangmatmat ti kaaduan kadakami, ti relihion kaipapananna ti imortalidad, ket awanen ti sabali. Ti Dios ti namataud iti imortalidad.”
Imortalidad ken ti Islam
19. Kaano a nabuangay ti Islam, ken siasino ti nangbangon?
19 Nangrugi ti Islam idi maayaban ni Muḥammad nga agbalin a mammadto idi agarup 40 ti tawenna. Kaaduanna, patien dagiti Muslim a dimteng kenkuana dagiti paltiing iti las-ud ti agarup 20 agingga iti 23 a tawen, manipud idi agarup 610 K.P. agingga iti ipapatayna idi 632 K.P. Nailanad dagitoy a paltiing iti Koran, ti nasantuan a libro dagiti Muslim. Idi timmaud ti Islam, nakastreken ti Platoniko a kapanunotan maipapan iti kararua iti Judaismo ken Kakristianuan.
20, 21. Aniat’ pammati dagiti Muslim maipapan iti Sumuno a biag?
20 Patien dagiti Muslim a ti pammatida isu ti pagnguduan dagiti paltiing a naited kadagiti matalek a Hebreo ken Kristiano idi ugma. Ti Koran agpadpada a dakamatenna ti Hebreo ken Griego a Kasuratan. Ngem iti sursuro maipapan iti imortalidad ti kararua, sumiasi ti Koran kadagitoy a kasuratan. Isursuro ti Koran a ti tao addaan kararua nga agtultuloy nga agbiag kalpasan ti ipapatay. Dakamatenna met ti panagungar dagiti natay, aldaw a panangukom, ken ti maudi a pagtungpalan ti kararua—biag man iti nailangitan a hardin a paraiso wenno pannakadusa iti umap-apuy nga impierno.
21 Mamati dagiti Muslim a ti kararua ti natay a tao mapan idiay Barzakh, wenno “Partision,” “ti disso wenno kasasaad a papanan ti tattao kalpasan ti ipapatay ken sakbay ti Pannakaukom.” (Surah 23:99, 100, The Holy Qur-an, footnote) Adda puot ti kararua, a sadiay mapaspasaranna ti makunkuna a “Pannaplit ti Tanem” no dakes dayta a tao wenno sagrapenna ti ragsak no nagbiag a matalek. Ngem dagidiay matalek mapasaranda met ti sangkabassit a tuok gapu iti sumagmamano a basolda idi sibibiagda pay. Inton aldaw ti pannakaukom, tunggal maysa sanguenna ti agnanayon a pagtungpalanna, nga isut’ pagnguduan dayta a temporario a kasasaad.
22. Ania dagiti agsupadi a teoria nga indatag ti sumagmamano nga Arabo a pilosopo maipapan iti pagtungpalan ti kararua?
22 Limtuad ti ideya maipapan iti imortalidad ti kararua iti Judaismo ken Kakristianuan gapu iti impluensia ni Plato, ngem naisiguden dayta a kapanunotan iti Islam manipud iti pannakairugina. Dina kayat a sawen a di pinadas dagiti Arabo nga eskolar a paglaoken dagiti sursuro ti Islam ken ti Griego a pilosopia. Kinapudnona, ti lubong dagiti Arabo naimpluensiaan unay iti gapuanan ni Aristotle. Ket dagiti nalatak nga Arabo nga eskolar, kas kada Avicenna ken Averroës, inlawlawag ken pinalawada ti kapanunotan ni Aristotle. Nupay kasta, gapu iti panangikagumaanda a mamagtunos iti Griego a kapanunotan ken ti sursuro dagiti Muslim maipapan iti kararua, nakapataudda kadagiti agsupadi a teoria. Kas pagarigan, kinuna ni Avicenna nga imortal ti personal a kararua. Iti sabali a bangir, sinupiat ni Averroës dayta a kapanunotan. Nupay adda dagitoy a panangmatmat, kaskasdi a mamati dagiti Muslim iti imortalidad ti kararua.
23. Aniat’ takder ti Judaismo, Kakristianuan, ken Islam iti isyu maipapan iti imortalidad ti kararua?
23 No kasta, nabatad a ti Judaismo, Kakristianuan, ken Islam isursuroda amin ti doktrina maipapan iti imortalidad ti kararua.
[Footnote]
a Pasurot ti Neoplatonismo, baro a bersion ti pilosopia ni Plato a pinatanor ni Plotinus idiay Roma idi maikatlo a siglo.
[Ladawan iti panid 14]
Ti panangparmek ni Alejandro a Dakkel nangituggod iti panaglalaok dagiti kultura a Griego ken Judio
[Dagiti Ladawan iti panid 15]
Inkagumaan ni Origen, iti ngato, ken ni Agustin a paglaoken ti Platoniko a pilosopia ken ti Kristianidad
[Dagiti Ladawan iti panid 16]
Ni Avicenna, iti ngato, kinunana nga imortal ti personal a kararua. Sinupiat ni Averroës dayta a kapanunotan